نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکترا، مدرس و پژوهشگر اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 استادیار، گروه روانشناسی تربیتی، واحد قروه، دانشگاه آزاد اسلامی، قروه، ایران (نویسنده مسئول) Farzadzandi547@yahoo.com E-mail:
3 استادیار، روانشناسی کودکان استثنایی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران
4 استادیار، گروه روانشناسی تربیتی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The study is to develop a causal model for high-risk behaviors based on social capital and responsibility with the mediating role of moral identity among students of Kermanshah University of Medical Sciences. This is a descriptive-correlational study in terms of applied purpose and in terms of data collection method. The statistical population was all students studying medicine in Kermanshah (2000 in total) in the academic year 2019-2020. Using the Morgan table and sampling method, a sample of 322 people were selected. The High-Risk Behavior Questionnaire (Risk Behavior Scale (YRBSS), Nahapit & Gushal Social Capital Questionnaire (1998), California Accountability Questionnaire (1987) and Ako Bino and Reed Ethical Identity Questionnaire (2002) were used to collect the data. In order to analyze the data, descriptive statistics indicators (frequency, mean, standard deviation and graphs) and inferential statistics were used. In order to determine the reliability of the research tool, Cronbach's alpha was used to evaluate the normality of data distribution, skewness and elongation indices, and path analysis was used to examine the relationships between variables. SPSS and Smart PLS software were used to perform these tests.
The results showed that moral identity, social capital and responsibility have a significant effect on risky behaviors of students of Kermanshah University of Medical Sciences. Ethical identity also is of a minor mediating role in relationship between social capital and high-risk behaviors, as well as moral identity in relationship between responsibility and high-risk behaviors.
کلیدواژه‌ها [English]
تدوین مدل علی رفتارهای پرخطر براساس سرمایه اجتماعی و مسئولیت پذیری با نقش میانجی هویت اخلاقی ( مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه)
تاریخ دریافت مقاله: 5/5/1399
تاریخ پذیرش مقاله:12/7/1399
مقدمه
رفتارهای پرخطر، رفتارهایی هستند که سلامت و بهزیستی نوجوانان و جوانان را در معرض خطر قرار میدهند(ادیب و همکاران،1395و بازگیر ، 1398). جوانان به‌ویژه در دوران دانشجویی، به دلیل مشارکت بیشتر در گروه همسالان و قرار گرفتن در موقعیتهای اجتماعی متنوع‌تر و نیز مسئولیت‌های تحصیلی، اجتماعی و اقتصادی بیشتری که از آنها انتظار می‌رود، می‌توانند بیشتر مستعد ارتکاب رفتارهای پرخطر باشند(براتی و همکاران، 1398و پناهی و همکاران، 1397). گرایش به رفتارهای پرخطر درواقع نوعی گریز از مواجهه مؤثر با موقعیتهای تنش‌زاست که موارد سیگار کشیدن و مصرف مواد مخدر، پرخاشگری اجتماعی و زدوخورد با دیگران، آسیب رساندن به خود، روابط نامشروع جنسی و ... را شامل میشود(خجندی،1397و محمدخانی، 1395). شیوع رفتارهای پرخطر در جوامع، یکی از موارد جدی تهدیدکننده سلامت است که در سال‌های اخیر با توجه به تغییرات سریع اجتماعی از سوی سازمان‌های بهداشتی، مجریان، قانون و سیاست‌گذاران اجتماعی مورد توجه قرارگرفته است(نیازی، 1396و هاشمی و همکاران، 1396). پیش‌بینی شده است که تا سال 2030 میلادی تنها میزان مرگ‌ومیر ناشی از مصرف دخانیات به 10 میلیون نفر در سال برسد. اگر پیامد جسمی، روانی و اجتماعی سایر رفتارهای پرخطر مانند مصرف مواد، خشونت و رفتارهای پرخطر جنسی نیز به‌حساب آورده شود، آسیبهای وارده چند برابر میشود(چینچیلا [5]و همکاران، 2016). یکی از اهداف مهم برنامه های توسعة هر کشور، کاهش آسیب های اجتماعی است(واسینی [6]و همکاران،2020) که تحقق و دست یابی به این هدف، نیازمند شناخت عوامل مؤثر ایجاد آن در جامعه می باشد. امروزه، محققان سرمایة اجتماعی را یکی از عوامل زمینه ساز و مؤثر در سلامت اجتماعی و کاهش خطرپذیری در جامعه می دانند (کوران[7]،2007). دانشجویان، قشر وسیعی از جمعیت فعال یک کشور را تشکیل می دهند که عوامل متعددی همچون محرک های درونی و عوامل تنش زای بیرونی می تواند سلامت اجتماعی[8] و روانی آن ها را به خطر اندازد و در معرض انواع آسیب های اجتماعی و خطرپذیری قرار دهد(احمدی و همکاران، 1394). تلاش های زیادی در کشورهای جهان به منظور شناخت عوامل محیطی و فردی زمینه ساز خطرپذیری انجام گرفته است. از جمله این تلاش ها، توجه به بعد اجتماعی می باشد(بوستانی، 1391). حاصل «سرمایة اجتماعی»، سلامت است که با مطالعه پدیدههایی همچون: اعتماد متقابل، تعامل اجتماعی متقابل، گروههای اجتماعی، احساس هویت جمعی[9]، احساس وجود تصویری مشترک از آینده و کار گروهی می باشد که با تعاملات مؤثر بین فردی و گروهی، می توان زمینه های پیشگیری از خطرپذیری و بسیاری از آسیب های اجتماعی همچون خشونت، مصرف مواد مخدر، الکل و رفتارهای جنسی پر خطر را فراهم نماید(آلبرت و همکاران، 2019). بررسی ها نشان داده اند که دسترسی جوانان و نوجوانان به سرمایة اجتماعی می تواند زمینة کاهش مشکلات اجتماعی و رفتاری را سبب گردد. لذا با فراهم آوردن زمینة تعاملات اجتماعی، مهارت های اجتماعی و کار تیمی می توان از میزان آسیب های اجتماعی و خطر پذیری در آنان کاست و موجبات پیشرفت تحصیلی و ارتقای سلامت آن ها را فراهم آورد( کروتر و لیزن[10]،2009، بیجومسکو و همکاران، 2013). کوران(2007) در پژوهش خود نشان داد که بین خطرپذیری و سرمایة اجتماعی ارتباط معنی داری وجود دارد. همچنین نتایج پژوهش اونیکس و بولن[11](2011) نشان داد که پسران نسبت به دختران رفتارهای خطر پذیری بیشتری را از خود نشان می دهند و وضعیت سرمایه اجتماعی در انها کمتر از دختران می باشد. از سویی سرمایه اجتماعی در کنار مسئولیت پذیری از عواملی میباشد که میتواند به کاهش رفتارهای پرخطر در دانشجویان تاثیر گذار باشد(صالحی و همکاران، 1395). افراد با قبول مسئولیت و ارتباط مؤثر با دیگران و جامعه به رشد توانایی های خویش می پردازد و برای زندگی آماده میگردد و با انجام کار به هویت خود دست می یابد(امینی و همکاران، 1396). با آموزش مسئولیت پذیری می توان انسان هایی اندیشمند خلاق، سرزنده و با نشاط تربیت نمود؛ انسان هایی که در شناسایی و حل مشکلات موجود تلاش می کنند و اگر در موردی شکست بخورند، برای پیدا کردن راه حل مناسب می کوشند و مأیوس و دلسرد نمی شوند(طارمیان،1392). مسئولیت پذیری صرفاً وظیفه یاتکلیفی نیست که باید توسط یک فرد انجام گیرد، بلکه بر عکس بیانگر نوعی احساس و حالت است که توسط خود فرد برانگیخته شده و در بر دارندة پاسخ و واکنش فرد نسبت به نیازهای دیگران به صورت آشکار یا پنهان است. مسئولیت‌پذیری افراد در هر جامعه‌ای، یکی از ارزش‌های آن جامعه و از شاخصهای مهم سلامت روان محسوب میشود (شریفی و همکاران، 1395). از مسئولیت‌پذیری تعریف واحدی وجود ندارد و از دیدگاه‌های مختلف، تعاریف گوناگونی ارائه شده است؛ به عنوان مثال، از دیدگاه وجودگرایان، مسئولیت‌پذیری به معنای متعلق بودن انتخاب‌ها به خود ما و برخورد صادقانه با آزادی است و در نظریه گشتالت درمانی، مسئولیت‌پذیری یعنی اتکا به توانایی خویش برای انتخاب‌کردن است (شارف[12]،2012). گلن و نلسون[13] (1988) این مفهوم را نوعی احساس عملی در به کارگیری توانایی‌ها و کوشش کردن برای تطابق و سازگاری با مردم تعریف میکنند. فورد[14] (1985) مسئولیت‌پذیری را هماهنگی با قوانین اجتماعی و برآورده ساختن انتظاراتی میداند که جامعه از فرد دارد. البته، برخی هم مسئولیت‌پذیری را با نوعی الزام اخلاقی همراه می‌دانند (سهیلی، 1387). بر اساس این تعاریف، شخص مسئولیت‌پذیر کسی است که بر اساس عزت نفس خود و با احترام به حقوق دیگران، انتخاب‌ها و دیدگاه‌های خود را ارزیابی نموده، در نهایت پیامدهای اعمال و تصمیماتش را می‌پذیرد. تحقیقات انجام شده نشان میدهند که مسئولیت‌پذیری افراد در هر جامعه موجب تنظیم روابط اجتماعی و انسانی و افزایش نوع دوستی و همدلی میشود (آگودلو [15]و همکاران، 2019). لذا در صورت فقدان مسئولیت‌پذیری، افراد ممکن است به رفتارهای پرخطر دست بزنند. مسئولیت پذیری در کنار هویت اخلاقی می تواند به کاهش رفتارهای پرخطر در دانشجویان بینجامد؛ به این شکل که افرادی که دارای مسئولیت پذیری بیشتری باشند فعالانه تلاش میکنند تا راهی برای رسیدن به اهدافشان پیدا کنند. در این زمینه هویت اخلاقی کمک میکند که تلاش ها و فعالیت هایی که علاقه مند به تعقیب آنها هستیم را دریابیم. شهبازبان خونیق و همکاران(1396) در پژوهش خود به بررسی نقش هوش اخلاقی و اجتماعی در رفتارهای پر خطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کردستان پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که هویت اخلاقی و هوش اجتماعی نقش مهمی در کاهش بروز رفتارهای پرخطر در دانشجویان دارند. پاتریک و همکاران(2019) پژوهشی با عنوان «تأثیر نسبی هویت اخلاقی ، قضاوت اخلاقی و خودکارآمدی اجتماعی بر رفتارهای نوجوانان در موقعیت های درگیری و زورگیری» به انجام رساندند. نتایج تحقیق نشان داد هویت اخلاقی، رفتارهای اجتماعی بیشتری را پیش بینی میکند به ویژه برای نوجوانانی که دارای خودکارآمدی اجتماعی هستند. هویت اخلاقی با قضاوت اخلاقی رابطه مثبت دارد و هر دو بر کاهش رفتار ضد اجتماعی اثر گذارند. هویت اخلاقی جوانان به‌خصوص در دانشجویان کمک میکند درست را از نادرست تشخیص دهند و هنگام مواجهه با مشکلات و مسائل زندگی و تحصیلی، صبر و تحمل بیشتری داشته باشند. همچنین پایبندی به اصول و ارزش‌های دینی و اخلاقی و تفکر و آگاهی قبل از عمل، خودکنترلی آنها را هنگام رویارویی با وسوسه‌ها و لذت‌های زودگذر و فشارهای روانی، محیطی و اجتماعی افزایش میدهد و این خودکنترلی و مبارزه با وسوسه‌های درونی و بیرونی از رفتارهای پرخطر به‌خصوص گرایش به سیگار کشیدن و استفاده از مواد مخدر را جلوگیری میکند. همچنین، هویت اخلاقی با دارا بودن عاملهای اخلاق مدار مانند مسئولیت‌پذیری و بخشش، دلسوزی، انصاف، عدالت و مواردی از این قبیل ظرفیت اخلاقی دانشجویان را ارتقا می دهد و واکنش‌ها، شناخت‌ها، نگرش‌ها و فعالیت‌های اخلاقی را فقط در چارچوب نظام‌های ارزشی فردی امکان‌پذیر می‌سازد و به دانشجویان این احساس را القا میکند که این توانایی را دارند که مسئولیت انتخاب‌ها و فعالیت‌های خود را از نظر اخلاقی برعهده بگیرند. بدین ترتیب شایستگی‌های اخلاقی در دانشجویان نهادینه می شود و باعث نفوذ اصول اخلاقی در چارچوب فکری دانشجویان میگردد. بنابراین دانشجویانی که ظرفیت اخلاقی بالایی دارند، کمتر به‌سوی رفتارهای پرخطر کشیده میشوند( کلانتری و همکاران،1386). باتوجه به اهمیت، حساسیت و پیچیدگی مسئله و جامعه مورد نظر و ظرفیت بالقوه سرمایه اجتماعی و مسئولیت پذیری، در توصیف و تبیین رفتارهای پر خطر دانشجویان بویژه با توجه به نقش عوامل روانشناختی میانجی مطرح شده و در نظر گرفتن خلاءهای پژوهشی موجود، مطالعه حاضر با هدف تدوین مدل علی رفتارهای پرخطر بر اساس سرمایه اجتماعی و مسئولیت پذیری با نقش میانجی هویت اخلاقی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه انجام شد.
سوال اصلی این پژوهش این بود:
الگوی روابط ساختاری بین سرمایه اجتماعی و مسئولیت پذیری با نقش میانجی هویت اخلاقی بر رفتارهای پر خطر دانشجویان چگونه است؟
اهداف پژوهش
مبانی نظری و چارچوب نظری پژوهش
کمپبل [16]و همکاران(2019) پژوهشی با عنوان «سرمایه اجتماعی، جنبش های اجتماعی و بهداشت عمومی جهانی: مبارزه برای زمینه های ایجادکننده سلامتی در محیط های حاشیه ای» به انجام رساندند. این پژوهشگران با بررسی اقدامات «جنبش سلامت روان جهانی» و «جنبش بقا» در انگلستان و آفریقا اظهار کردند که سرمایه های اجتماعی جامعه می توانند نقش مهم و مفیدی در گسترش رفتارهای شهروندی مناسب و کاهش و رفتارهای پر خطر ایفا کنند. آلبرت [17]و همکاران(2019) پژوهشی با عنوان «نقش سرمایه اجتماعی در استعمال دخانیات» در رومانی به انجام رساندند. نتایج نشان داد که شدیدترین عامل خطر سیگار کشیدن در بزرگسالان، رفتار سیگار کشیدن از همکلاسی ها بود. افرادی که نسبت به سایر افراد سیگاری میزان قابل توجهی از افراد سیگاری را گزارش می کردند، 9 برابر بیشتر از سایر موارد (9/5 درصد نسبت به سایر موارد) سیگاری بودند. کسانی که سیگار کشیدن را بی ضرر می دانستند، 4 برابر بیشتر از افراد سیگاری که این رفتار را خطرناک قلمداد می کردند، سیگار می کشیدند. سرمایة اجتماعی، حاصل «سرمایة اجتماعی سلامت» است که با مطالعه پدیدههایی همچون: اعتماد متقابل، تعامل اجتماعی متقابل، گروههای اجتماعی، احساس هویت جمعی[18]، احساس وجود تصویری مشترک از آینده و کار گروهی می باشد که با تعاملات مؤثر بین فردی و گروهی، می توان زمینه های پیشگیری از خطرپذیری و بسیاری از آسیب های اجتماعی همچون خشونت، مصرف مواد مخدر، الکل و رفتارهای جنسی پر خطر را فراهم می نماید(کولن و وینفورد[19]،2010). بررسی ها نشان داده اند که دسترسی جوانان و نوجوانان به سرمایة اجتماعی می تواند زمینة کاهش مشکلات اجتماعی و رفتاری را فراهم آورد. لذا با فراهم آوردن زمینة تعاملات اجتماعی، مهارت های اجتماعی و کار تیمی می توان از میزان آسیب های اجتماعی و خطر پذیری در آنان کاست و موجبات پیشرفت تحصیلی و ارتقای سلامت آن ها را فراهم آورد( کروتر و لیزن[20]،2009). کوران(2007) در پژوهش خود نشان داد که بین خطرپذیری و سرمایة اجتماعی ارتباط معنی داری وجود دارد. همچنین نتایج پژوهش اونیکس و بولن[21](2011) نشان داد که پسران نسبت به دختران رفتارهای خطر پذیری بیشتری را از خود نشان می دهند و وضعیت سرمایه اجتماعی در آنها کمتر از دختران می باشد. از دیدگاه هانیفن، سرمایه اجتماعی جزو داراییهای غیرملموس فرد تلقی میشود که در زندگی روزمره تأثیر فراوانی دارد و میتواند به عنوان سپری دفاعی در برابر آسیبهای اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. پاتنام نیز مفهوم اصلی سرمایه اجتماعی را عبارت از این میداند که شبکههای اجتماعی داراییهای مهمی در زندگی افراد به شمار میروند که فرد میتواند در موقعیتهای بحرانی و آسیبزا از منافع آن به نحو احسن برخوردار شود. از دید کلمن، سرمایه اجتماعی، هزینه دستیابی به اهداف خاصی را کاهش می دهد و در داشتن سبک زندگی سالم و به دور از مخاطره کمک مؤثری می نماید. بودیو، بستر شکل گیری سرمایه اجتماعی را محیط فرهنگی و اجتماعی در یک جامعه میداند. سرمایه اجتماعی از نظر وی، مجموعهای از تماسها و تعاملات اجتماعی است که به کنشگر وزن اجتماعی خاصی میبخشد. بنابراین بسترسازی جهت بهبود و افزایش سرمایه اجتماعی جوانان هم در سطح خانواده و هم درسطح جامعه از طریق بالا بردن حس اعتماد اجتماعی، همبستگی اجتماعی، آگاهی اجتماعی، فراهم آوردن حمایتهای اجتماعی لازم و مشارکت قشر جوان در امور اجتماعی و فرهنگی بیش از پیش ضروری به نظر میرسد، چرا که با توجه به تئوریها و پیشینه های مطرح شده، وجود میزان قابل توجهی از سرمایه اجتماعی موجب تسهیل کنشهای اجتماعی می گردد و زمینه را برای رسیدن به اهداف معین میسر می سازد. همچنین، میتواند در برابر مسائل و آسیبهای اجتماعی نظیر بروز رفتارهای مخاطره آمیز جوانان همچون سپری عمل نماید ( نیازی، عباس زاده سعادتی،1396).
از سوی دیگر، مسئولیت پذیری صرفاً وظیفه یا تکلیف نیست که باید توسط یک فرد انجام گیرد، بلکه بر عکس بیانگر نوعی احساس و حالت است که توسط خود فرد برانگیخته شده و در بر دارندة پاسخ و واکنش فرد نسبت به نیازهای دیگران به صورت آشکار یا پنهان است. در عین حال تحقیقات انجام شده نشان میدهند که مسئولیت‌پذیری افراد در هر جامعه موجب تنظیم روابط اجتماعی و انسانی و افزایش نوع دوستی و همدلی میشود (کلانتری و همکاران، 1386؛ مارویاما ، فلاسر و میلر[22]، 1982). لذا در صورت فقدان مسئولیت‌پذیری، افراد ممکن است به رفتارهای پرخطر دست بزنند.
در الگوی آکینو و رید(2002) هویت اخلاقی، خودپنداشتی تعریف شده است که بر محور مجموعه ای از رگه های اخلاقی سازمان یافته محیط اجتماعی شکل گرفته است. رگه های اخلاقی در حافظه افراد حک می شوند و مفهوم اخلاقی در بازنمایی های ذهنی خود پیوند می دهند. آکینو و رید(2002) بر این باورند که اگرچه ممکن است چندین رگه اخلاقی غیرهمپوش وجود داشته باشد که هویت اخلاقی یکتای فرد را تشکیل دهد، مجموعه ای از رگه های مشترک وجود دارند که احتمالا برای تعریف خود اخلاقی بیشتر انسان ها در محیط اجتماعی از اهمیت برخوردارند. لئونارد(2010) نیز پنج عامل را به‌عنوان عوامل ارتقا‌دهندة هویت اخلاقی بیان کرده است: 1. شناخت اخلاقی؛ 2. خود ادراکی و احساسات اخلاقی؛ 3.شخصیت؛ 4. خانواده؛ 5. ارتباط با نهادهای اجتماعی و مذهبی. بنابراین تلاش در جهت توسعه سرمایه اجتماعی دانشجویان در کنار افزایش هویت اخلاقی آنان میتواند بر بهبود خصوصیات اجتماعی دانشجویان اثر گذارد و زمینه دوری از رفتار های پر خطر را پدید آورد.
مدل پژوهش
شکل1: مدل پژوهش(برگرفته از مبانی نظری پژوهش)
فرضیه های پژوهش
روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر شیوه گردآوری دادهها، توصیفی- همبستگی می باشد، چون هیچ گونه دستکاری بر روی متغیرها و عوامل صورت نگرفته و بر اساس رویکرد تحقیق، کمی است. جامعه آماری پژوهش حاضر را کلیه دانشجویان مشغول به تحصیل در رشته پزشکی کرمانشاه (2000 نفر) در سال تحصیلی 1398- 1399 تشکیل می دادند که با استفاده از جدول مورگان و به روش نمونه‌گیری دردسترس، نمونه‌ای به حجم 322 نفر انتخاب شد. به منظور جبران احتمال ریزش، حجم نمونه انتخابی 350 نفر در نظر گرفته شد که در نهایت پس از پر کردن پرسشنامه ها توسط داوطلبان، پرسشنامه های مخدوش حذف گردید و داده های مربوط به 322 نفر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
ابزار پژوهش
پرسشنامه رفتارهای پرخطر (YRBSS)
برای سنجش رفتارهای پر خطر از مقیاس رفتارهای پر خطر (YRBSS)[23] استفاده شد که با اقتباس از پرسشنامه رفتارهای پرخطر مرکز پیشگیری و کنترل بیماری های آمریکا (CDC) در سال 1389 طراحی و تنظیم شده است (محمد خانی، 1389). پایایی پرسشنامه رفتارهای پرخطر توسط برنر و همکاران (2002، به نقل از محمدی، رفاهی و سامانی،1392) از طریق آزمون - آزمون مجدد ارزیابی شد و نتایج آیتم ها از کاپا 5/14 تا 1/91 متغیر بود.
پرسشنامه سرمایه اجتماعی
پرسشنامه ناهاپیت و گوشال (1998) دارای 3 بعد ساختاری، ارتباطی و شناختی می باشد که هفت خرده مقیاس شبکه ها، اعتماد، همکاری، فهم متقابل، روابط، ارزش ها و تعهد را مورد بررسی قرار میدهد و در 28 گویه تنظیم شده و بر اساس مقیاس پنج گزینه ای لیکرت (خیلی موافقم= 5، موافقم= 4، نظری ندارم= 3، مخالفم= 2 و خیلی مخالفم= 1) ساخته شده است. ضریب پایایی این پرسشنامه در پژوهش سرداری، سیلاوی و سیلاوی(1395) برابر با 89/0 به دست آمد.
مسئولیت پذیری
مقیاس مسئولیت پذیری، پرسشنامه کالیفرنیا دارای 42 سؤال می باشد که با هدف سنجش میزان مسئولیت پذیری افراد بهنجار 12 سال به بالا تهیه شده است و آزمودنی ها به صورت موافقم و مخالفم به سؤالات آن پاسخ می دهند (گاف[24]، 1987؛ به نقل از فرامرزی،1384). گاف پس از بررسی پژوهش های متعدد در مورد پرسشنامه روانشناختی کالیفرنیا نتیجه گرفت که دامنه ضرایب پایایی بازآزمایی و همسانی درونی هر یک از این میانه 52/0 تا 81/0 و میانه ضرایب کلی آن نیز 70/0 می باشد. ضریب پایایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ و تصنیف محاسبه گردید که به ترتیب برابر با 76/0 و 88/0 می باشد (توفیقیان،1392).
هویت اخلاقی
پرسشنامه هویت اخلاقی، مقیاس خودگزارش دهی است که به وسیله آکو بینو و رید(2002) ساخته و اعتبار یابی شده ودارای دو زیر مقیاس درونی سازی از سوال 1 تا 5 (میزانی که هویت اخلاقی در خودپنداره فرد مرکزیت یافته) و نماد سازی از سوال 6تا 10(میزانی که هر آزمودنی هویت اخلاقی را در ظاهرشان نشان می دهد) است. پاسخ دهی این پرسشنامه در طیفی از 1(کاملا مخالفم) تا 5(کاملا موافقم) در هر یک از سؤالات گسترده شده است. نمره گذاری دو گویه 4 و 7 به صورت معکوس انجام می گیرد. در ابتدا از فرد خواسته می شود که به صفات اخلاقی که در بالای پرسشنامه نوشته شده است، توجه کند و پس از آن 10 سوال درباره این صفات از آزمودنی ها پرسیده می شود تا میزانی که داشتن این صفات برای فرد مهم است تعیین شود. در پژوهش عظیم پور، نیسی، شهنی ییلاق و بشلیده (1393) همسانی درونی آلفای کرونباخ این دو بعد به ترتیب 77/0 و 76/0 گزارش گردیده است.
به منظور تجزیه و تحلیل دادهها، از شاخصهای آمار توصیفی (فراوانی، میانگین، انحراف معیار، رسم نمودارها) و آمار استنباطی استفاده شد. به منظور تعیین روایی و پایایی ابزار تحقیق از روشهای آماری آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی تاییدی، برای بررسی نرمال بودن توزیع دادهها از شاخص های کجی و کشیدگی و به منظور بررسی روابط بین متغیرها از تحلیل مسیر استفاده شد. در انجام این آزمونها از نرمافزارهای SPSS و Smart PLS استفبهره گیری گردید.
یافته های پژوهش
جدول نشان داد که 5/56 درصد از نمونههای پژوهش مردان و 5/43 درصد را زنان تشکیل میدهند. همچنین 4/81 درصد از نمونههای پژوهش مجرد و 6/18 درصد متأهل میباشند. بر اساس نتایج، 5/36 درصد از افراد شرکت کننده در تحقیق زیر 20 سال، 0/23 درصد بین 20 تا 24 سال، 0/18 درصد بین 25 تا 28 سال، 0/12 درصد 29 تا 32 سال و 5/10 درصد بالای 32 سال سن داشتند.
بررسی طبیعی بودن توزیع دادهها
جدول1: نتایج چولگی و کشیدگی به منظور بررسی طبیعی بودن توزیع دادهها
|
کشیدگی |
چولگی |
نمونه |
|
||
|
آماره |
خطا |
آماره |
خطا |
||
|
520/1 |
183/0 |
102/2 |
208/0 |
322 |
رفتارهای پرخطر |
|
125/1 |
183/0 |
302/1 |
208/0 |
322 |
سرمایه اجتماعی |
|
658/1 |
183/0 |
085/1 |
208/0 |
322 |
مسئولیت پذیری |
|
985/0 |
183/0 |
320/1 |
208/0 |
322 |
هویت اخلاقی |
|
|
|
|
|
322 |
تعداد |
تفسیر نورمالیته دادهها
بنا به گفته هیر[25](2009)، برای تعیین نرمالیته دادهها از چولگی و کشیدگی استفاده شد. نتایج جدول نشان داد که چولگی بین 3 و 3- و کشیدگی بین 5 و 5- قرار دارد. بنابراین دادهها از توزیع نرمال برخوردار میباشند و اجازه استفاده از نرمافزارهای کوواریانس محور وجود دارد، ولی به دلیل پیچیده بودن مدل پژوهش بهتر است از نرمافزار واریانس محور SmartPLS استفاده شود. بعد از بررسی برازش مدل های اندازه گیری، نوبت به برازش مدل ساختاری پژوهش می رسد. همان گونه که قبلا اشاره شد، بخش مدل ساختاری بر خلاف مدل های اندازه گیری، به سوالات (متغیرهای آشکار) کاری ندارد و تنها متغیرهای پنهان همراه با روابط میان آنها بررسی میگردد.
ضرایب معنی داری t(مقادیر t-values )
برای بررسی برازش مدل ساختاری پژوهش از چندین معیار استفاده می شود که اولین و اساسی ترین معیار، ضرایب معنی داری t یا همان مقادیر t-values می باشد.
ابتدایی ترین معیار برای سنجش رابطه بین متغیر در مدل (بخش ساختاری)، اعداد معنی داری t است. در صورتی که مقدار این اعداد از 95/0 بیشتر شود، نشان از صحت رابطه بین متغیرها و در نتیجه تایید فرضیههای پژوهش در سطح اطمینان 96/1 دارد. البته باید توجه داشت که اعداد فقط صحت رابطه را نشان می دهند و شدت رابطه بین متغیرها را نمیتوان با آن سنجید.
جدول 2: مقادیر T-Value روابط در مدل ساختاری
|
T-Value |
روابط |
|
113/54 |
هویت اخلاقی بر رفتارهای پرخطر |
|
689/7 |
مسئولیت پذیری بر رفتارهای پرخطر |
|
332/6 |
سرمایه اجتماعی بر رفتارهای پرخطر |
|
396/4 |
سرمایه اجتماعی بر هویت اخلاقی |
|
117/3 |
مسئولیت پذیری بر هویت اخلاقی |
با توجه به دو شکل فوق، مقدار T-Value برای 5 رابطه مربوط به فرضیات تحقیق بیشتر از95/0 می باشد و همه رابطه ها تایید شده است- این به معنای برازش مناسب مدل می باشد.
جدول 3: برازش مدل کلی
|
R Square(R2) |
Communality |
GOF |
|
|
رفتارهای پرخطر |
0.953 |
0.754 |
0.658 |
|
هویت اخلاقی |
0.263 |
0.654 |
0.384 |
با توجه به سه مقدار 0.01، 0.25 و 0.36 که به عنوان مقادیر ضعیف ، متوسط و قوی برای GOF معرفی شده است و حصول مقادیر بیشتر از 0.36، نشان از برازش کلی متوسط مدل دارد.
جدول 4: نتیجه آزمون
|
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
ضرب مسیر |
T-VALUE مقدار |
نتیجه |
|
هویت اخلاقی |
رفتارهای پرخطر |
941/0 |
113/54 |
تأیید |
|
سرمایه اجتماعی |
رفتارهای پرخطر |
512/0 |
332/6 |
تأیید |
|
مسئولیت پذیری |
رفتارهای پرخطر |
657/0 |
689/7 |
تأیید |
|
سرمایه اجتماعی |
هویت اخلاقی |
482/0 |
396/4 |
تأیید |
|
مسئولیت پذیری |
هویت اخلاقی |
366/0 |
117/3 |
تأیید |
با توجه به تأیید روابط موجود بین هویت اخلاقی و سرمایه اجتماعی، سرمایه اجتماعی و رفتار های پرخطر و هویت اخلاقی و رفتارهای پرخطر، میتوان نتیجه گرفت که هویت اخلاقی برای رابطه سرمایه اجتماعی و رفتارهای پرخطر نقش میانجی جزئی را دارد. با توجه به تأیید روابط موجود بین هویت اخلاقی و مسئولیت پذیری، مسئولیت پذیری و رفتار های پرخطر و هویت اخلاقی و رفتارهای پرخطر، میتوان نتیجه گرفت که هویت اخلاقی برای رابطه مسئولیت پذیری و رفتارهای پرخطر نقش میانجی جزئی را دارد.
شکل1: برازش مدل ساختاری
شکل 2: ضرایب معنی داری t(مقادیرt-values )
بحث و نتیجه گیری
جوانان به‌ویژه در دوران دانشجویی، به دلیل مشارکت بیشتر در گروه همسالان و قرار گرفتن در موقعیتهای اجتماعی متنوع‌تر و نیز مسئولیت‌های تحصیلی، اجتماعی و اقتصادی بیشتری که از آنها انتظار می‌رود، می‌توانند بیشتر مستعد ارتکاب رفتارهای پرخطر باشند؛ چراکه گرایش به رفتارهای پرخطر درواقع نوعی گریز از مواجهه مؤثر با موقعیتهای تنش‌زاست که موارد سیگار کشیدن و مصرف مواد مخدر، پرخاشگری اجتماعی و زدوخورد با دیگران، آسیب رساندن به خود، روابط نامشروع جنسی و ... را شامل میشود(باریکانی و همکاران، 2008). این در حالی است که هوش اخلاقی به‌مثابه یک راهنما برای افراد عمل میکند و انسان‌ها را در اعمال هوشمندانه و بهینه یاری می‌رساند. مارتین و همکاران(2009) هوش اخلاقی را اعتقاد عمیق و ارزش‌هایی می‌دانستند که قادر است تمامی افکار و رفتارهای فرد را هدایت کند. لنیک و کیال(2007) بیان میکنند که هوش اخلاقی شامل چهار اصل درستکاری، مسئولیت‌پذیری، بخشش و دلسوزی است. اصل درستکاری به معنای ایجاد هماهنگی بین اعتقادات و اعمال افراد است. در حقیقت انجام چیزی که درست است و گفتن حرف درست در تمام زمان‌هاست. در این راستا کاشف و همکاران(2016) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که بین بنیان‌های اخلاقی و خودتنظیمی هیجانی با رفتارهای پرخطر رابطه منفی معناداری وجود دارد و افزایش در بنیان‌های اخلاقی و خودتنظیمی هیجانی سبب کاهش بروز رفتارهای پرخطر در فرد میشود. هاردی و همکاران (2013) نیز در پژوهش خود نشان دادند که بین هویت اخلاقی و رفتارهای پرخطر دانشجویان رابطه منفی معنادار وجود داشت. بنابراین نتایج پژوهش حاضر در مورد رابطه هویت اخلاقی بر رفتارهای پر خطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه با نتایج شهبازیان خونیق و همکاران(1396) و پاتریک[26] و همکاران(2019) همسو است. شهبازیان خونیق و همکاران(1396) به بررسی نقش هوش اخلاقی و اجتماعی در رفتارهای پرخطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کردستان پرداختند. نتایج پژوهش آنها نشان داد که هوش اخلاقی و هوش اجتماعی نقش مهمی در کاهش بروز رفتارهای پرخطر در دانشجویان دارند. پاتریک و همکاران(2019) پژوهشی با عنوان «تأثیر نسبی هویت اخلاقی ، قضاوت اخلاقی و خودکارآمدی اجتماعی بر رفتارهای نوجوانان در موقعیت های درگیری و زورگیری» به انجام رساندند. نتایج نشان داد هویت اخلاقی، رفتارهای اجتماعی بیشتری را پیش بینی میکند به ویژه برای نوجوانانی که دارای خودکارآمدی اجتماعی هستند. هویت اخلاقی با قضاوت اخلاقی رابطه مثبت دارد و هر دو بر کاهش رفتار ضد اجتماعی اثر گذارند. رفتارهای پرخطر رفتارهایی هستند که سلامت و بهزیستی نوجوانان و جوانان را در معرض خطر قرار میدهند(زارعی، 2010).
نتایج پژوهش حاضر نشان داد سرمایه اجتماعی بر رفتارهای پر خطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه اثر معنی داری دارد. مسئولیت‌پذیری و اخلاقی بودن جزئی از مؤلفه‌های هوش اخلاقی است. افرادی که از هوش اخلاقی بالایی برخوردارند، از انجام رفتارهای پرخطر دوری میکنند. در بین جوانان نیز دانشجویان از حیث موقعیت و منزلت فکری و اجتماعی فعلی و آینده، با بقیه همگنان خود تفاوت دارند. آنها به دلیل ماهیت انتقالی زندگی دانشجویی، در معرض عوامل استرس‌زا قرار میگیرند و با تقاضاهای روزافزون جهانی که باید در آن برای مسائلی مثل شغل، شیوه زندگی، دوستان، خانواده، مذهب و سیاست‌ها تصمیم بگیرند، کنار بیایند و انتظارات خانواده، معلمان، دوستان و سایر گروه‌ها را برآورده سازند. این فشارها میتواند زمینه‌ساز ناهنجاری‌های متعددی در دانشجویان گردد. همچنین پایبندی به اصول و ارزش‌های دینی و اخلاقی و تفکر و آگاهی قبل از عمل، خودکنترلی آنها را هنگام رویارویی با وسوسه‌ها و لذت‌های زودگذر و فشارهای روانی، محیطی و اجتماعی افزایش میدهد و این خودکنترلی و مبارزه با وسوسه‌های درونی و بیرونی از رفتارهای پرخطر به‌خصوص گرایش به سیگار کشیدن و استفاده از مواد مخدر جلوگیری میکند. همچنین، هوش اخلاقی با دارا بودن عاملهای اخلاق مدار مانند مسئولیت‌پذیری، بخشش، دلسوزی، انصاف، عدالت و مواردی از این قبیل، ظرفیت اخلاقی دانشجویان را ارتقا می دهد و واکنش‌ها، شناخت‌ها، نگرش‌ها و فعالیت‌های اخلاقی را فقط در چارچوب نظام‌های ارزشی فردی دانشجویان امکان‌پذیر می‌سازد و به دانشجویان این احساس را القا میکند که این توانایی را دارند که مسئولیت انتخاب‌ها و فعالیت‌های خود را از نظر اخلاقی برعهده بگیرند. بدین ترتیب، شایستگی‌های اخلاقی را در دانشجویان نهادینه می کند و باعث نفوذ اصول اخلاقی در چارچوب فکری دانشجویان میگردد. بنابراین دانشجویانی که ظرفیت اخلاقی بالایی دارند کمتر به‌سوی رفتارهای پرخطر کشیده میشوند.
پس نتایج پژوهش حاضر در زمینه رابطه سرمایه اجتماعی بر رفتارهای پر خطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه با نتایج مطالعه بوستانی (1391)، صالحی و همکاران(1395)، کمپبل و همکاران(2019) و آلبرت و همکاران(2019) همسوست. بوستانی (1391) در پژوهشی با عنوان «سرمایه اجتماعی و رفتار پرخطر» دریافت که شبکه روابط با معلمان و مسئولان مدرسه، شبکه روابط خانواده و مدرسه، شبکه روابط پاسخگو با اعضای خانواده با رفتار خطرساز رابطه منفی معنادار دارد. صالحی و همکاران(1395) در پژوهشی به بررسی رابطه بین گرایش به رفتارهای پرخطر با سرمایه اجتماعی با واسطه گری پنج عامل شخصیت پرداختند و دریافتند بین سرمایه اجتماعی و رفتارهای پرخطر رابطه معکوس و معنی داری وجود دارد.
نتایج پژوهش حاضر نشان داد مسئولیت پذیری بر رفتارهای پر خطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه اثر معنی داری دارد. دانشجویان با قبول مسئولیت و ارتباط مؤثر با دیگران و جامعه به رشد تواناییهای خویش میپردازند و برای زندگی آماده میگردند و با انجام کار به هویت خود دست مییابند. انسانهایی که در شناسایی و حل مشکلات موجود تلاش میکنند و اگر در موردی شکست بخورند، برای پیدا کردن راه حل مناسب میکوشند و مأیوس و دلسرد نمیشوند(طارمیان،1392). مسئولیت پذیری صرفاً وظیفه یاتکلیفی نیست که باید توسط یک فرد انجام گیرد، بلکه بر عکس بیانگر نوعی احساس و حالت است که توسط خود فرد برانگیخته می شود و در بر دارندة پاسخ و واکنش فرد نسبت به نیازهای دیگران به صورت آشکار یا پنهان است. در عین حال تحقیقات انجام شده نشان میدهند که مسئولیت‌پذیری افراد در هر جامعه موجب تنظیم روابط اجتماعی و انسانی و افزایش نوع دوستی و همدلی میشود (کلانتری و همکاران، 1386؛ مارویاما ، فلاسر و میلر[27]، 1982). پس در صورت فقدان مسئولیت‌پذیری، افراد ممکن است به رفتارهای پرخطر دست بزنند. رشد و تقویت حس مسئولیت پذیری به عنوان یکی از اهداف مهم تعلیم و تربیت از دیر باز مورد توجه برنامه ریزان، معلمان، مربیان، والدین و حتی خود جوانان بوده است. برخورداری از حس مسئولیت پذیری به مثابه یک سرمایه ارزشمند حیاتی در همدلی انسان ها، به ویژه افرادی است که از مهارتهای اجتماعی کمتری برخوردارند و از مهمترین عوامل پیشرفت و شکوفایی استعدادها، توانایی ها و خلاقیت ها به شمار می رود و انگیزه اصلی در پیشرفت تحصیلی، جامعه پذیری و سازگاری اجتماعی با گروه همسالان محسوب میگردد. عکس این قضیه نیز صادق است؛ یعنی رفتارغیر مسئولانه، خودسرانه و عدم شناخت واقعی از خود و عدم اعتماد به نفس در جوانان باعث شکست، ایجاد عقده حقارت، خودکم بینی، عدم احساس مسئولیت در انجام کارها و ایجاد افکار و توقعات منفی میگردد و عامل موثری در گسترش رفتارهای مخاطره آمیز محسوب می شود (شریفی و فتحی پور،1395).
در مورد نتایج پژوهش حاضر مبنی بر ارتباط مسئولیت پذیری بر رفتارهای پر خطر دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه می توان گفت که این نتیجه با نتایج مطالعه امینی و همکاران (1396) همسوست. امینی و همکاران (1396) در پژوهشی به بررسی اثربخشی مسئولیت پذیری به شیوه واقعیت درمانی بر رفتارهای پرخطر خودتظیمی هیجانی و بحران هویت پرداختند. نتایج این پژوهش نشان داد که آموزش مسئولیت پذیری به شیوه واقعیت درمانی بر خودتنظیمی هیجانی، بحران هویت و رفتارهای پرخطر در بین دانش‌آموزان دبیرستانی تأثیر دارد.
با توجه به تأیید روابط موجود بین هویت اخلاقی و سرمایه اجتماعی، سرمایه اجتماعی و رفتار های پرخطر و هویت اخلاقی و رفتارهای پرخطر میتوان نتیجه گرفت که هویت اخلاقی برای رابطه سرمایه اجتماعی و رفتارهای پرخطر نقش میانجی جزئی را دارد. با بهره گیری از دیدگاه بلاسی(1984) و اریکسون(1964) و دیدگاه اجتماعی- شناختی در مورد هویت اخلاقی و در نهایت، با در نظر گرفتن هویت اخلاقی به عنوان یک مولفه هویت اجتماعی که بخشی از خودطرحواره های اجتماعی شخص(ساختار دانش سازمان یافته و منحصر به فرد در حافظه که هویت های اجتماعی را به خود مربوط می سازد) محسوب می شود، میتوان به نقش هویت اخلاقی برای توسعه سرمایه اجتماعی پی برد. در الگوی آکینو و رید(2002) هویت اخلاقی، خودپنداشتی تعریف شده است که بر محور مجموعه ای از رگه های اخلاقی سازمان یافته محیط اجتماعی شکل گرفته است. رگه های اخلاقی در حافظه افراد حک می شوند و مفهوم اخلاقی را در بازنمایی های ذهنی خود پیوند می دهند. آکینو و رید(2002) بر این باورند که اگرچه ممکن است چندین رگه اخلاقی غیرهمپوش وجود داشته باشد که هویت اخلاقی یکتای فرد را تشکیل دهد، مجموعه ای از رگه های مشترک وجود دارند که احتمالا برای تعریف خود اخلاقی بیشتر انسان ها در محیط اجتماعی از اهمیت برخوردارند. لئونارد(2010) نیز پنج عامل زیر را به‌عنوان عوامل ارتقا‌دهندة هویت اخلاقی بیان کرده است: 1. شناخت اخلاقی؛ 2. خودادراکی و احساسات اخلاقی؛ 3.شخصیت؛ 4. خانواده؛ 5. ارتباط با نهادهای اجتماعی و مذهبی. بنابراین تلاش در جهت توسعه سرمایه اجتماعی دانشجویان در کنار افزایش هویت اخلاقی آنان میتواند بر بهبود خصوصیات اجتماعی دانشجویان اثر گذارد و زمینه دوری از رفتار های پر خطر را پدید آورد.
با توجه به تأیید روابط موجود بین هویت اخلاقی و مسئولیت پذیری، مسئولیت پذیری و رفتار های پرخطر و هویت اخلاقی و رفتارهای پرخطر میتوان نتیجه گرفت که هویت اخلاقی برای رابطه مسئولیت پذیری و رفتارهای پرخطر نقش میانجی جزئی را دارد. در این راستا بلاسی(1983) در کوششی برای پر کردن شکاف بین استدلال اخلاقی و عمل اخلاقی، الگوی خود در باب کنش وری اخلاقی را مطرح ساخت. وی بر اهمیت مسئولیت پذیری شخصی و پایبندی به ارزش ها و هدف ها تأکید داشت(ریمر، 2014). الگوی خود(بلاسی، 1983) واجد سه مؤلفه اصلی است: اول، قضاوت اخلاقی پیش از آنکه به عمل اخلاقی منجر شود، از مجرای قضاوت مسئولیت(احساس مسئولیت شخصی برای عمل اخلاقی) عبور می کند؛ دوم، معیار قضاوت های مسئولیت، ناشی از ساختار خود فرد است. به بیان دقیق تر، آنچه بلاسی هویت اخلاقی می نامد اهمیت و برجستگی ارزش های اخلاقی برای احساس خود شخص است؛ سوم، مولفه خودهمسانی است. از نظر بلاسی، گرایش طبیعی انسان این است که می خواهد هماهنگ با احساس خودش زندگی کند. بنابراین وقتی خود فرد بر محور دغدغه های اخلاقی است، این میل به عنوان نیروی انگیزشی اصلی برای عمل اخلاقی عمل می کند. بلاسی استدلال می کند اشخاص هم از نظر محتواهای هویت و هم از نظر ساختار هویت متفاوت اند. برخی از صاحب نظران در مفهوم پردازی هویت اخلاقی، روی آورد اجتماعی- شناختی را اتخاذ کرده اند. روی آورد اجتماعی- شناختی می کوشد انسجام شخصیت و تغییر پذیری آن را بر حسب مکانیزم ها، ساختارها و فرایندهای پردازش اطلاعات تبیین کند. در این روی آورد فرض می شود فعال سازی بازنمایی های ذهنی برای پردازش اطلاعات بسیار مهم هستند. با این حال و به طور کلی کسی که هوش اخلاقی بالایی دارد، مسئولیت اعمال و پیامدهای آن اعمال، همچنین اشتباهات و شکست های خود را نیز می پذیرد. فقط کسی که از روی تمایل مسئولیت عملکردهایش را می پذیرد قادر است اطمینان یابد که عملکردهای وی منطبق با اصول جهان شمول اخلاق انسانی است. همچنین مسئولیت پذیری به کمک هویت اخلاقی میتواند تا حدودی رفتارهای مخاطره آمیز را در دانشجویان کاهش دهد، زیرا هویت اخلاقی، سازهایی کلیدی در فهم علت رفتارهای اخلاقی و غیر اخلاقی افراد است و از این رو شناسایی پیامدهای این سازه، به شناخت بیشتر مکانیسمهای اخلاقی کمک میکند.
با این حال و به طور کلی توسعه سرمایه اجتماعی، مسئولیت پذیری و هویت اخلاقی دانشجویان به واسطه برنامه های آموزشی و مداخلات روانشناختی و ... می تواند به عنوان ابزاری ارزشمند در جهت اجتناب از رفتارهای پر خطر در دانشجویان باشد و زمینه بهبود رفتارهای شهروندی شایسته را در آنان ارتقا دهد.
منابع
)