عوامل اجتماعی مرتبط با امید جوانان به آینده (مطالعه دانشجویان دانشگاه‌های شهر یزد)

حسین افراسیابی[1]

فهیمه خوبیاری[2]

شفیعه قدرتی[3]

سعید دشتی زاد[4]

تاریخ دریافت مقاله: 5/12/1394

 تاریخ پذیرش مقاله:4/3/1395

مقدمه

انسان به امید زنده است. با این حال، با مشاهده افراد می توان دریافت باورهای مختلفی در مورد آینده خود دارند. برخی آینده را روشن و همراه با موفقیت می‌دانند و برخی نیز آینده را تاریک و نگران‌کننده تصور می‌کنند. امیدواری به آینده، یکی از متغیرهای بسیار مهم و پرکاربرد در روان‌شناسی مثبت و روان‌شناسی سلامت است. وضعیت امید به آینده، پیامدهای مختلفی برای افراد و جوامع دارد که در بالاترین سطح، آثار خود را در قالب پیشرفت یا رکود و توقف جامعه نشان می‌دهد. امید، نوعی توانایی برای باورمندی به آینده‌ای بهتر است و بر تعاملات و روابط بین افراد تاثیر می‌گذارد. امید، با جلوگیری از انفعال اعضای جامعه، به زندگی آنان جهت می بخشد و موجب پویایی فرد و جامعه می‌گردد.

امید به آینده در اواخر سال1960، در چارچوب علمی در رابطه با احساسات، سازگاری و بقا مطرح شده است(علیزاده اقدم190:1391). در جامعه ما نیز بتازگی توجه به مسئله امید افزایش یافته است. دین اسلام نیز به اهمیت مسئله امید اشاره دارد؛ چنان که برخی از ارزش‌های نهفته در فرهنگ توحیدی و جهان‌بینی الهی- اسلامی عبارت است از: انگیزه‌ داشتن و امیدوار بودن به رحمت حق و مثبت اندیشیدن (ملک عباسی،30:1385). انسان موجودی هدفمند، جویای نشاط، خوشبختی و سعادت است و تا زمانی که به آنچه می‌خواهد دست نیابد، احساس خوشبختی، شادی، نشاط و سعادت نمی‌کند. شاید به جرات بتوان گفت همه تلاش های هر انسانی در جهت شادی و خوشبختی در آینده است (هزارجریبی،122:1388). در واقع، امید عاملی برانگیزاننده است که افراد را قادر می‌سازد مسیری را انتخاب کنند که به نتیجه‌ای مثبت می‌انجامد. بنابراین می‌توان اذعان نمود که افراد امیدوار، هدفمند عمل می‌کنند(نادی،57:1390).

اسنایدر و همکاران، امید را مجموعه‌ای شناختی مبتنی بر احساس موفقیت ناشی از منابع گوناگون و مسیرها می‌دانند.(اسنایدر،259:2002) امید در مفهوم روزانه‌اش، یک انتظار خوب برای آینده است که در دهه‌های اخیر به موضوع جذابی برای محققان علاقه‌مند به دریافت رابطه‌ امید با رفاه تبدیل شده است(وال^[5]،392:2006). شواهد نشان می‌دهد که بین بالا بودن میزان امید افراد به آینده و موفقیت آنها در فعالیت‌های گوناگون، از جمله: پیشرفت علمی، موفقیت‌های ورزشی و سلامت جسمی و روانی بهتر، ارتباط زیادی وجود دارد(اسنایدر،256:2002). همچنین، امید با سلامت روانی و اجتماعی که با انواع مقیاس‌ها مانند پاسخ مثبت به مداخله پزشکی، سلامت ذهنی، نشاط و شادکامی در امور زندگی و مساله‌گشایی همبستگی مثبت دارد، پیش‌بینی می شود(وحیدا و کلانتری، 1384).

با توجه به اهمیت امید به آینده در میان اقشار مختلف جامعه به خصوص جوانان و نقش مؤثر آن در جهت‌دهی و پویایی جامعه، پژوهش حاضر به دنبال ارایه تبیینی جامعه‌شناختی از عوامل مرتبط با امید جوانان به آینده بر پایه‌ اطلاعات به دست‌آمده از دانشجویان دانشگاه‌های شهر یزد است.

پیشینه پژوهش

امید، از جمله مفاهیمی است که در حوزه های مختلف معرفتی، از جمله: ادبیات، اخلاق، فلسفه، روانشناسی و جامعه شناسی مورد توجه قرار گرفته است. با وجود این، مطالعات تجربی و پیمایشی محدودی پیرامون این موضوع یافت می شود. در ادامه به برخی از پژوهش های مرتبط اشاره شده است.

علیزاده اقدم(1391) در پژوهشی به بررسی عوامل موثر به امید به آینده پرداخت. نتایج نشان داد که بین سن، عملکرد تحصیلی، سرمایه فرهنگی و دینداری دانشجویان و میزان امید به آینده افراد رابطه معناداری وجود دارد و امید به آینده در مقاطع تحصیلی مختلف با هم متفاوت است. عبداللهی(1389) در بررسی امید به آینده دانش آموزان، به این نتیجه رسید که پایگاه اقتصادی- اجتماعی، بیشترین ارتباط را با امید به آینده آنان دارد و امید به آینده در میان دانش‌آموزان رشته های مختلف متفاوت است. بهروزی و محمدی(1387) در نتایج پژوهش خود نشان دادند بین امید به آینده زنان و مردان تفاوت وجود دارد. همچنین امید به آینده رشته‌های تحصیلی مختلف با یکدیگر متفاوت است. هزارجریبی(1388) در تحقیقی به این نتیجه دست یافت که هرچه میزان امید به آینده بیشتر باشد، احساس اعتماد و در نهایت، رضایت از زندگی بیشتر      می شود و در مقابل، افرادی که امید به آینده و جامعه ندارند، رضایت کمتری از زندگی دارند. در عین حال، امید به آینده فردی بر امید به آینده اجتماعی تاثیرگذار است و از آن نیز تاثیر می پذیرد. پورغزین(1379) در پژوهشی پیرامون منابع امیدبخش بیماران مبتلا به سرطان دریافت که رفاه مادی، حمایت اجتماعی و خانواده از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر امید به آینده این بیماران است. عسگری(1389) در نتایج پژوهش خود نشان داد بین حمایت اجتماعی، اضطراب اجتماعی، امیدواری و بهزیستی رابطه معناداری وجود دارد و حمایت اجتماعی و امیدواری مهمترین تبیین‌کننده‌های احساس بهزیستی در میان افراد مورد مطالعه است. علی‌پور(1390) در تحقیقی در مورد رضایت شغلی معلمان، نشان داد بین شادکامی و امیدواری معلمان و رضایت شغلی آنان رابطه معناداری وجود دارد؛ به گونه‌ای که افراد بهره‌مند از شادکامی و امیدواری بالاتر، از رضایت شغلی بیشتری نیز برخوردارند. گیتی قریشی(1388) در پژوهش خویش به بررسی تفاوت سطح امیدواری دانشجویان سال اول و آخر رشته روانشناسی پرداخت. نتایج این تحقیق نشان داد که تفاوت معناداری بین این دو گروه از نظر میزان امیدواری آنان به آینده وجود ندارد.

روستون^[6](2010) به این نتیجه رسید که امید بین استرس روانی و کیفیت زندگی، نقش میانجی دارد و افرادی که امید به آینده بالاتری دارند، از کیفیت زندگی بالاتری هم برخوردار بوده‌اند. برونک^[7](2009) در مطالعه‌ ای رابطه بین هدف، امیدواری و رضایت از زندگی را مورد بررسی قرار داد. نتایج نشان داد مشخص‌کردن هدف در زندگی، رضایت از زندگی و امیدواری را افزایش می‌دهد. شروین^[8](2006) نیز در تحقیق خود به این نتیجه رسید که با افزایش امید به آینده، عزت نفس و شادکامی افزایش می‌یابد و اضطراب و افسردگی تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کند. رودریگز^[9](2006) طی تحقیقی نشان داد سبک تبیین و رضایت از زندگی، شادی و امید با هم رابطه دارند؛ کسانی که سبک تبیین مثبت دارند درمجموع شادی و امید و رضایت بیشتری از زندگی دارند. در نتیجه، بین امید و رضایت از زندگی رابطه مثبت وجود دارد. گومز و فیشر^[10](2003) در نتایج تحقیق خود نشان دادند بین هویت یکپارچه، رضایت، شادی نگرش‌های مثبت و امید و هدفدار شدن زندگی ارتباط وجود دارد. پین کورات^[11](2001) به این نتیجه دست یافت که تفکرات منفی با افزایش سن زیادتر می‌شود. در واقع، تفکرات مثبت جای خود را به تفکرات منفی می دهد و امید به آینده کاهش می‌یابد.

مبانی نظری

از نظر اسنایدر، امید یک هیجان انفعالی نیست که تنها در لحظات تاریک زندگی پدیدار شود، بلکه فرآیندی شناختی است که افراد به وسیله آن، فعالانه اهداف خویش را فراهم می‌کنند. وی معتقد است می‌توان امیدواری را به دو مفهوم مهم "تعیین جهت‌گیری هدفمند موفق" و "برنامه‌ریزی موفقیت‌آمیز" که دسترسی به اهداف را امکان‌پذیر می‌کند، تقسیم کرد(بهروزی و محمدی:1387). از طرفی اسنایدر، امید را که بسیار نزدیک به خوش‌بینی است، به عنوان سازه‌ای شامل دو مولفه مفهوم‌سازی کرده است:

1- توانایی طراحی گذرگاه‌هایی به سوی اهداف مطلوب به رغم موانع موجود؛

2-کارگزار انگیزش برای استفاده از این گذرگاه‌ها.

طبق این تعریف، امید هنگامی نیرومند است که اهداف ارزشمندی را دربرگیرد وبا وجود موانع چالش‌برانگیز اما برطرف‌شدنی، دستیابی به آنها در میان مدت ممکن باشد. جایی که ما برای رسیدن به هدف اطمینان داریم، امید غیرضروری است. جایی که مطمئن هستیم به هدف نخواهیم رسید، در این صورت ناامید می‌شویم. طبق این مفهوم‌بندی، هیجان‌های مثبت و منفی، محصول جنبی تفکر هدفمند امید و ناامیدی هستند(قاسمی،26:1388).

ریمان(1977) تعیین هدف، نیروی راهیابی و نیروی اراده را سه جزء اصلی امید تعریف می‌کند. امیدواری بر کیفیت روابط با دیگران تاثیر می‌گذارد؛ به طوری که افراد ناامید به ندرت می‌توانند ارتباط رضایت‌بخشی برقرار نمایند. پس همواره احساس تنهایی می کنند، در انتظار شکست به سر می‌برند و وقایع کوچک را خیلی بد تعبیر می‌کنند(علی پور،73:1390).  مندلر(1972) معتقد است که فرد در ابتدا دچار ناامیدی و متعاقب آن دچار افسردگی می‌شود. این وضعیت با این ادراک شروع می‌شود که مدام اتفاقات منفی رخ می‌دهند یا اینکه اتفاقات مثبت رخ نمی‌دهند. حوادث منفی به عنوان موقعیت‌های شروع‌کننده‌ای عمل می‌کنند که افراد را دچار احساس ناامیدی می نمایند. فرد بر اثر ناامیدی به شدت غیرفعال می شود و نمی‌تواند موقعیت‌های مختلف خود را بسنجد و تصمیم بگیرد. ناامیدی شخص را به سرعت درهم        می شکند و او را در برابر عوامل فشارزا، بی‌دفاع و گرفتار می‌کند. با گذشت زمان، شخص تمام امید خود را از دست می دهد و به جای آن افسردگی عمیق را جایگزین می‌کند. به مرور زمان، این افسردگی بر ارتباط فرد با محیط اجتماعی‌اش تاثیر می‌گذارد. بنابراین امید یا ناامیدی هرچند در زمره مشکلات فردی به نظر می‌آیند، ولی دارای دلایل و پیامدهای اجتماعی نیز هستند. میزان امید یا ناامیدی افراد می‌تواند بر تعاملات بین آنها تاثیر بگذارد- که این تعاملات در قالب سرمایه اجتماعی افراد مشخص می‌شود(به نقل از علیزاده اقدم،193:1390)- و هم می‌تواند از چنین عواملی تأثیر بپذیرد. جیمز کلمن^[12]سرمایه اجتماعی را منابع و انرژی‌های نهفته در جامعه می‌داند که سبب فعال‌شدن ارتباطات در میان مردم می‌شود. وی این منابع را اعتماد، همدلی، تفاهم و ارزش‌های مشترکی می‌داند که شبکه انسانی اجتماعی را به هم متصل می‌کند و امکان کارهای دسته‌جمعی را فراهم می‌آورد. از نظر کلمن سرمایه اجتماعی منبعی است که می‌تواند سطح روابط فردی را به سطح روابط اجتماعی ارتقا دهد و دو عنصر اساسی دارد: یکی ساخت اجتماعی و دیگری کنش‌های کنشگران. او از اعتماد، اختیار، تعهدات، انتظارات و هنجارها به عنوان عناصر سرمایه اجتماعی یاد می‌کند و بر نقش گروه‌های نخستین مانند، خانواده، دوستان، همسایگان و محله در تولید سرمایه اجتماعی تاکید دارد(وحیدا،62:1382).

برخورداری از سرمایه فرهنگی مناسب مانند مهارت‌ها و مدارک، زمینه‌ای برای تقویت امید هستند. عامل دیگری که در این میان موثر است، هویت به‌ویژه هویت حرفه‌ای و مرتبط با نقش اجتماعی فرد است. اغلب  افراد دارای هویت قوی‌تر و با درجه دلبستگی بیشتر به نقش اجتماعی و حرفه‌ای خود از امیدواری بالاتری برخوردارند. پیتر بورک[13] بر این باور است که افراد در تمام موقعیت‌ها حامل دیدگاهی کلی یا همان خود آرمانی در مورد خودشان هستند. بورک قصد بررسی برجستگی هویت فرد را ندارد، بلکه درصدد آن است تا پویایی درونی خود را هنگامی که افراد در پی اثبات هویت مرتبط با نقش خویش هستند بررسی کند. در مجموع، بورک معتقد است وقتی هویت نقشی افراد متحقق نمی‌شود، افراد دچار کاهش اعتماد به نفس، اضطراب، پریشانی، از بین رفتن خوش‌بینی و احساس‌های منفی دیگر می‌شوند و در نقطه مقابل، اگر هویت نقشی افراد به طور مداوم در کنش متقابل با دیگران متحقق شود، افراد تعهداتشان را نسبت به دیگران گسترش خواهند داد، پیوندهای عاطفی عمیقی را با دیگران برقرار خواهند کرد و در نهایت نگرش مثبت‌تری به آینده خواهند داشت(بورک،87:2006). استرایکر نیز معتقد است عدم تثبیت هویت موجب می‌شود فرد احساس ناامیدی، خجالت‌زدگی، گناه، عصبانیت و سایر احساس‌های منفی را تجربه کند که این امر موجب می‌شود فرد به هویت خاص خود در آینده تعهدی نداشته باشد یا از میزان تعهد خود بکاهد و در پی هویت جدیدی برآید(استس،115:2007).از نظر گلاسر نیز افرادی که در طول زندگی خود هویتی موفق دارند، احساس نشاط، امیدواری، سر زندگی و اعتماد به نفس دارند و در رابطه با سایر افراد از تعاملی سازنده و پویا برخوردارند(اسکندری فرد،45:1390).

رابینسون^[14] معتقد است امید در تمام زندگی عنصری ضروری است. امید با نیروی نافذ خود سامانه فعالیتی را تحریک می‌کند تا بتواند تجربه‌های نو کسب نماید و نیروهای تازه‌ای را در انسان ایجاد کند. به طور کلی زمانی که شخص در دشواری‌ها و بحران‌های زندگی قرار می‌گیرد، احساس امیدواری در فرد امیدوار زنده می‌شود و این امید است که پس از بحران‌ها آرامش را به فرد باز می‌گرداند(رابینسون،1983).

یکی از زمینه‌های اصلی و مهم در بوجود آمدن احساس نشاط و شادی، وجود امید نسبت به خود، زندگی و آینده است. احساس اضطراب و نگرانی با عدم امید به آینده رابطه مستقیم دارد. امید به آینده دست یافتن به هدف یا انتظار دستیابی به هدف است؛ به گونه‌ای که "شو" تئوری امید را تئوری انگیزش نامیده است(کمپل،1981). یو، فرلنگ^[15] معتقدند امیدواری پیوندی است میان رفتارهای مرتبط با هدف و باورهای فرد برای رسیدن به این اهداف. میزان امیدواری بالا با بهزیستی بیشتر همراه است. امیدواری ازطریق تجارب موفقیت‌آمیز زندگی افزایش می‌یابد و به واسطه‌ی تجارب شکست تقلیل می‌یابد(یو، فرلنگ،2008).

با توجه به تعاریف و دیدگاه‌های موجود در مورد امید، می‌توان گفت میزان امیدواری فرد تحت تأثیر عوامل مختلف فردی، تعاملی و اجتماعی قرار دارد. به عبارت دیگر، امید به آینده به عنوان یک جهت‌گیری ذهنی، با شرایط و زمینه اجتماعی کنشگران در ارتباط است. عواملی همچون رشته و وضعیت تحصیلی و ویژگی‌های فردی همچون جنسیت در این زمینه مهم به نظر می‌رسند. از سوی دیگر، منابع در اختیار کنشگران همچون سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی در امید یا ناامیدی نقش برجسته‌ای دارد؛ چنان‌که نظریه‌پردازان مختلف سرمایه اجتماعی(پاتنام، 2002؛ کلمن، 1998) معتقدند افراد دارای شبکه اجتماعی قوی که به نوعی با اجتماع خود پیوند خورده‌اند و می‌توانند در موقعیت‌های مختلف از حمایت اجتماع و روابط خود بهره‌مند شوند، از امیدواری بیشتری برخوردارند. به عنوان مثال، از نظر اوسلانر اعتماد به افراد دیگر به عنوان بعدی مهم از سرمایه اجتماعی، با نگرش‌های خوش‌بینانه ارتباط دارد. افرادی که معتقدند آینده روشن است و آنها نیز می‌توانند به این روشنایی کمک کنند، بیشتر به دیگران اعتماد می‌کنند(اوسلانر و بادسکو، 2002: 7). به نظر او اعتماد بر دو ویژگی بنیادینِ شخصیتی استوار است: یکی، خوش‌بینی و دیگری، توانایی کنترلِ جهان یا حداقل توانایی کنترل زندگیِ خود. به نظر او خوش‌بینی با اعتماد تعمیم‌یافته ارتباط دارد. همچنین او استدلال می‌کند که سنجه‌های ذهنیِ آسایش و رفاه، بیشتر از سنجه‌های عینی همچون شرایط اقتصادی، با اعتماد رابطه دارد. گیدنز اعتماد را یکی از مهمترین ضرورت‌های عصر شهرنشینی و مدرنیته به شمار می‌آورد. به نظر وی افراد در بسیاری از محیط‌های شهری، دائما با کسانی تعامل دارند که آنها را خوب نمی‌شناسند یا قبلا هرگز ندیده‌اند و این تعامل به صورت تماس‌های نسبتا موقت و گذرا انجام می‌شود. از نگاه گیدنز، نقطه مقابل اعتماد حالتی ذهنی است که همان ناامیدی، نگرانی و هراس وجودی است. او اعتماد را در شرایط مدرنیته، با مخاطره مرتبط می‌داند و معتقد است که هر دو به زمان و مکان مربوطند و آینده را سامان می‌بخشند(گیدنز،174:1384).

فرضیه های پژوهش

1. بین میزان امید جوانان به آینده از لحاظ متغیرهای زمینه‌ای (زنان و مردان، گروه‌های سنی، مقاطع تحصیلی، رشته‌های تحصیلی، ترم‌های تحصیلی، تحصیلات والدین و درآمد والدین) تفاوت معناداری وجود دارد.
2. بین سرمایه اجتماعی و میزان امید جوانان به آینده، رابطه معناداری وجود دارد.
3. بین سرمایه فرهنگی و میزان امید جوانان به آینده، رابطه معناداری وجود دارد.
4. بین چشم‌انداز شغلی و میزان امید جوانان به آینده، رابطه معناداری وجود درد.
5. بین هویت حرفه‌ای و میزان امید جوانان به آینده، رابطه معناداری وجود دارد.

روش شناسی پژوهش

با توجه به طرح تحقیق، از رویکرد کمی و راهبرد پیمایش برای انجام این پژوهش استفاده شده است. گردآوری داده‌ها به کمک پرسشنامه به عنوان رایج‌ترین تکنیک تحقیقات پیمایشی انجام شد. روایی محتوایی پرسشنامه به روش صوری و سازه‌ای مورد ارزیابی قرار گرفت. در روایی صوری مقیاس‌ها و گویه‌ها توسط استادان جامعه‌شناسی و روان‌شناسی ارزیابی شد. از تکنیک تحلیل عامل نیز برای اطمینان از روایی سازه‌ای استفاده شد. برای دستیابی به پایایی، ضریب آلفای کرونباخ، همسازی درونی گویه‌ها و مقیاس‌های پرسشنامه بررسی شد که این ضریب برای تمام مقیاس‌ها بالای7/0 به دست آمد.

جامعه آماری تحقیق شامل دانشجویان در حال تحصیل دانشگاه‌های یزد در سال 1393-1392 (دانشگاه سراسری، دانشگاه آزاد، دانشگاه پیام نور و دانشگاه علمی کاربردی) برابر 41600 نفر است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران  با سطح اطمینان 95 درصد و حداکثر واریانس 25/0 تعداد 450 نفر در نظر گرفته  شد. روش نمونه‌گیری این تحقیق طبقه‌ای است. ابتدا با توجه به نسبت دانشجویان هر دانشگاه تعداد نمونه مورد بررسی هر دانشگاه مشخص شد. سپس دانشجویان به پنج گروه تحصیلی شامل فنی- ‌مهندسی، علوم‌انسانی، علوم پایه، منابع طبیعی و هنر تقسیم شدند و نمونه از میان آنان انتخاب شد.

تعریف مفاهیم و متغیرها

امید به آینده

 امید، یک انتظار خوب برای آینده است. همچنین تمایلی که با انتظار وقوع مثبت همراه است یا به عبارت دیگر، ارزیابی مثبت از آنچه فرد متمایل است و می‌خواهد که به وقوع بپیوندد(هزارجریبی ،122:1388). برای سنجش متغیر امید به آینده، بخشی از مقیاس گرایش به امیدواری بزرگسالان اسنایدر استفاده شد.

سرمایه اجتماعی

 شبکه‌ای از روابط فردی و گروهی که هر فردی در اختیار دارد و آن شامل همه منابع واقعی و بالقوه‌ای است که در اثر عضویت در شبکه‌ کنشگران با سازمان‌ها به دست می‌آید. این سرمایه شامل تکالیف و الزامات اجتماعی و روابط اجتماعی یا پیوندهاست(قادرزاده،44:1390). برای سنجش سرمایه اجتماعی از پرسشنامه استاندارد پیرامون سه بعد سرمایه اجتماعی شامل اعتماد، مشارکت و هنجار اجتماعی استفاده است.

سرمایه فرهنگی

 سرمایه فرهنگی، مجموعه‌ای از داشته‌های نمادین است که از یک سو به معلومات کسب شده بر می‌گردد و از سوی دیگر، به صورت موفقیت‌های مادی، سرمایه به حالت عینیت‌یافته، میراث فرهنگی به شکل اموال جلوه می‌کند و سرانجام سرمایه فرهنگی می‌تواند به حالت نهادینه در جامعه به صورت عناوین، مدارک تحصیلی، و.... که به استعدادهای فرد عینیت می‌بخشد جلوه‌گر شود(شویره و فونتن،96:1385).سرمایه فرهنگی درقالب پرسشنامه‌ای اندازه‌گیری شد. این پرسشنامه شامل سه بخش است و هر بخش یکی از ابعاد سرمایه فرهنگی (تجسم‌یافته، عینیت‌یافته، و نهادینه‌شده) را سنجیدند.

چشم انداز شغلی

ﭼﺸﻢﺍﻧﺪﺍﺯ به ﻣﻌﻨﺎﻱ ﻣﻘﺼﺪ ﻭ ﺁﺭﻣﺎﻥ است و هدف آن ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺁﻳﻨﺪﻩ‌ﻫﺎﻱ ﻣﻄﻠﻮﺏ ﺍﺳﺖ(مومن2:1391). چشم‌انداز شغلی مربوط به نگاه و دید مثبتی که فرد نسبت به آینده شغلی خود در جامعه دارد، است. برای سنجش متغیر چشم‌انداز شغلی از پرسشنامه محقق‌ساخته در قالب طیف لیکرت پنج گزینه ای استفاده شد.

هویت حرفه ای

 هویتی است که در نتیجه بر عهده گرفتن نقش‌های اجتماعی در یک گروه رسمی شکل می‌گیرد. در دنیای معاصر که با تقسیم کار و تخصصی‌شدن بازشناخته می‌شود، در اینجا به معنای میزان تعلق خاطر و بازشناسی خویشتن به نقش دانشجویی تعریف شده است. متغیر هویت حرفه‌ای با استفاده از پرسشنامه در طیف لیکرت پنج گزینه‌ای مورد سنجش قرار گرفت.

یافته های پژوهش

نمونه این پژوهش شامل 450 دانشجو در شهر یزد است که 4/38 درصد آنها در دانشگاه سراسری، 9/24 درصد دانشگاه آزاد، 9/18 درصد پیام نور و 8/17 درصد در دانشگاه علمی کاربردی در حال تحصیل هستند. از بین این نمونه230 نفر زن و 220 نفر مرد، سن آنها بین 18 تا 37 سال و میانگین سنی آنها 5/22 سال است. 2/32 درصد پاسخگویان در رشته های فنی مهندسی، 2/24 درصد در علوم انسانی، 3/25 درصد در علوم پایه، 3/9 درصد در منابع‌طبیعی و 9/8 درصد در رشته هنر تحصیل می‌کنند. از نظر مقطع تحصیلی، کاردانی43 نفر(6/9 درصد)،295  نفر(6/65 درصد) دانشجویان در مقطع کارشناسی، 83 نفر(4/18 درصد) در مقطع کارشناسی ارشد و 29(4/6) نفر در مقطع دکترا هستند. در مورد میزان امید به آینده دانشجویان که در جدول شماره 1 آمده است، اکثریت دانشجویان شامل 231 نفر (7/48 درصد) میزان امید به آینده بالایی را گزارش کرده‌اند. همچنین 138 نفر (7/ 30 درصد) پاسخگویان امید به آینده متوسطی و تنها 81 نفر از پاسخگویان معادل 18 درصد امید به آینده پایینی را گزارش کرده‌اند. همچنین میانگین امید به آینده پاسخگویان 5/17 است.

جدول 1: توزیع فراوانی دانشجویان بر حسب  امید به آینده

آزمون فرضیه ها

نتایج حاصل از آزمون فرضیه اول همانطور که در جدول 2 آمده است، نشان داد میان امید به آینده زنان و مردان تفاوت وجود دارد و با توجه به سطح معناداری، این فرضیه مورد تایید قرار گرفت. مردان نسبت به زنان از امید به آینده بالاتری برخوردارند.

جدول شماره 3 نتایج بررسی تفاوت میانگین امید به آینده را به تفکیک مقاطع  تحصیلی نشان می دهد. میانگین نمرات نشان می دهد که بیشترین امید به آینده مربوط به دانشجویان دوره دکترا(69/18)  و کمترین آن مربوط به دانشجویان دوره کارشناسی ارشد(62/14) می باشد. همچنین  با توجه به سطح معناداری، فرض تفاوت بین میانگین امید به آینده مقاطع مختلف تایید می شود.

مقایسه میانگین نمرات دانشجویان رشته های مختلف مورد بررسی نشان می دهد(جدول4) که بیشترین میزان امید به آینده مربوط به دانشجویان رشته علوم پایه(22/19) و کمترین آن مربوط به دانشجویان منابع طبیعی (17/13) می باشد. همچنین سطح معناداری این آزمون کمتر از 05/0 می باشد در نتیجه فرض تفاوت بین میانگین امید به آینده رشته های مختلف تایید می شود.

جدول 2: امید به آینده بر حسب جنسیت

جدول 3: آزمون تفاوت امید به آینده بر حسب مقطع تحصیلی

جدول 4:  آزمون تفاوت میزان امید به آینده بر حسب رشته تحصیلی

بر اساس آمار جدول 3 بین ترم تحصیلی دانشجویان و امید به آینده آنان رابطه وجود دارد. در نتیجه، با بالا رفتن ترم تحصیلی امید به آینده دانشجویان نیز افزایش می یابد و فرضیه مورد تایید قرار می گیرد. بر این اساس می توان گفت با افزایش زمان سپری شده در دانشگاه، بر امید به آینده دانشجویان افزوده می شود.

نتایج حاصل از همبستگی بین دو متغیر نشان داد، بین تحصیلات پدر و امید به آینده رابطه مثبت و معناداری وجود دارد؛ به گونه ای که افرادی که تحصیلات پدرانشان بالاتر است،  نسبت به آینده خوشبین تر بوده و از امید به آینده بیشتری برخوردارند.

نتایج حاصل از همبستگی پیرسون بین دو متغیر هویت حرفه ای و امید به آینده نشان می دهد رابطه مثبت و معناداری بین این دو متغیر وجود دارد؛ به گونه ای که افرادی که هویت حرفه ای قوی تری دارند، از امید به آینده بالاتری نیز برخوردارند.

فرضیه دیگر این پژوهش در مورد رابطه سرمایه اجتماعی و امید به آینده است. نتایج همبستگی بین این دو متغیر نشان می دهد رابطه مثبت و معناداری بین این دو متغیر وجود دارد. به عبارت دیگر، دانشجویانی که سرمایه اجتماعی بالاتری دارند، امید به آینده بالاتری نیز گزارش کرده اند.

بین سرمایه فرهنگی و امید به آینده رابطه وجود دارد. طبق نتایج بدست آمده(جدول6) بین سرمایه فرهنگی و امید به آینده دانشجویان رابطه  معناداری دیده می شود. بر اساس ضریب پیرسون این رابطه مثبت       می باشد و افرادی که از سرمایه فرهنگی بالاتری برخوردارند، امید به آینده بالاتری نیز دارند. در نتیجه این فرضیه نیز تایید می شود.

نتایج حاصل از همبستگی بین چشم انداز شغلی و امید به آینده نشان داد بین این دو متغیر رابطه معنادار وجود دارد. در نتیجه، دانشجویانی که از چشم انداز شغلی مثبت تری برخوردارند، امید بیشتری به آینده گزارش کرده­اند. در نتیجه این فرضیه مورد تایید قرار می گیرد.

جدول 5:  ماتریس همبستگی بین متغیرهای فاصله ای

** رابطه در سطح 99 درصد معنادار است. * رابطه در سطح 95 درصد معنادار است.

به منظور بررسی همزمان رابطه مجموعه عوامل مرتبط با امید به آینده، از رگرسیون چندمتغیره به روش گام به گام استفاده شد. براساس نتایج این آزمون، متغیرهای ترم تحصیلی، هویت حرفه ای، درآمد خانواده، سن و جنسیت وارد مدل رگرسیون شد. مجموع این پنج متغیر، میزان ناچیزی(14 درصد) از تغییرات امید به آینده را تبیین کردند.

جدول7: خلاصه مدل رگرسیون امید به آینده

روابط بین متغیرهای تحقیق در قالب مدل تحلیل مسیر نیز مورد بررسی قرار گرفت(جدول8). متغیر ترم تحصیلی با 26/0 درصد اثرگذاری کل، دارای بیشترین تأثیر مثبت بر متغیر امید به آینده می­باشد. متغیر هویت حرفه ای با 16/0 درصد اثرگذاری کل، رتبه دوم را دارد. همچنین متغیر درآمد خانواده با 12/0 درصد اثرگذاری کل رتبه سوم را دارد. پس از آن متغیر چشم انداز شغلی با 11/0 درصد اثرگذاری کل رتبه چهارم را دارد. متغیر سن با 09/0- اثرگذاری و بعد از آن جنسیت با 08/0 درصد اثر گذاری دارای رتبه پنجم و ششم و متغیرسرمایه اجتماعی05/0 کمترین تاثیر را بر امید به آینده داشته است.

جدول 8: اثر متغیرها بر امید به آینده

نمودار 1:تحلیل مسیر متغیرهای تحقیق

بحث و نتیجه گیری

باوجود اینکه امید به آینده بیشتر به عنوان یک متغیر روان‌شناختی در نظر گرفته می شود، اما تا حدود زیادی اجتماعی است؛ به این معنا که تأثیر زیادی در روابط و زندگی اجتماعی افراد دارد و از طرفی تحت تاثیر عوامل اجتماعی مختلف است. این پژوهش با هدف بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با امید به آینده انجام شد. اهمیت امید به آینده در مورد جوانان به خصوص دانشجویان به عنوان آینده‌سازان جامعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نتایج نشان داد میزان امید به آینده در میان دانشجویان در سطح متوسط رو به بالایی قرار دارد که همسو با نتایج تحقیق علیزاده اقدم(1390) است.

نتایج نشان داد مردان نسبت به زنان میزان امید به آینده بالاتری دارند که همسو یا نتایج پژوهش بهروزی و محمدی(1387) است. شاید بتوان گفت محدودیت‌های اجتماعی و نابرابری جنسیتی، خوش‌بینی یا امید زنان به آینده را تحت تاثیر قرار می دهد و موجب کاهش آن می‌شود. مقایسه امید به آینده بین دانشگاه‌های مختلف نیز نشان داد، بین امید به آینده دانشجویان دانشگاه‌های مختلف تفاوت وجود دارد و دانشجویان دانشگاه آزاد بالاترین میزان امید به آینده را دارند. به نظر می‌رسد بهرمندی بیشتر از سرمایه‌های اقتصادی موجب شده این افراد احتمال موفقیت و رسیدن به اهداف خود را محتمل‌تر بدانند و به آینده امید بیشتری داشته باشند. از نظر مقاطع تحصیلی، دانشجویان دوره دکترا بیشترین و دانشجویان دوره کارشناسی ارشد کمترین میزان امید به آینده را داشتند که همسو با تحقیق علیزاده اقدم(1390) است. بین ترم تحصیلی دانشجویان و امید به آینده رابطه معناداری وجود دارد. در نتیجه با بالارفتن ترم تحصیلی، امید به آینده دانشجویان نیز افزایش می‌یابد. بر این اساس می‌توان گفت با افزایش زمان سپری‌شده در دانشگاه، بر امید به آینده دانشجویان افزوده می‌شود. یکی دیگر از یافته‌های این پژوهش نشان داد بین رشته‌های مختلف تحصیلی و امید به آینده دانشجویان تفاوت وجود دارد که همسو با نتایج پژوهش عبداللهی(1389) و بهروزی و محمدی(1387) است.

پاسخگویانی که پدرانشان از تحصیلات بالاتری برخوردارند، امید به آینده بالاتری داشته‌اند. امید یعنی داشتن برنامه برای زندگی که معمولا افراد تحصیلکرده هدفمند عمل می کنند و برای آینده خویش برنامه‌ریزی دارند. این عامل نگرش فرزندان را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و امید آنها را به آینده فزونی می بخشد

نتایج حاصل از بررسی رابطه بین دو متغیر هویت حرفه‌ای و امید به آینده نشان داد، افرادی که هویت حرفه‌ای بالاتری دارند از امید به آینده قوی‌تری نیز برخوردارند- همسو با نتایج پژوهش گومز و فیشر(2003) استرایکر، بورک و گلاسر در این موردکه وجود هویت با ثبات با امید به آینده بالا ارتباط معناداری دارد.

همچنین سرمایه‌های زندگی انسان به آنها امید می دهد و موجب هدفدار شدن زندگی می‌شود در نتیجه در این پژوهش به بررسی رابطه بین سرمایه فرهنگی و اجتماعی و امید به آینده پرداخته شد. نتایج نشان داد که رابطه معنادار و مثبتی بین این متغیرها وجود دارد که همسو با نتایج تحقیق علیزاده اقدم(1390) و از طرفی همسو با نظریه ریمان(1977) و مندلر(1972) در رابطه با شبکه روابط و سرمایه اجتماعی با امید به آینده افراد است، زیرا ارتباط با افراد و محیط اجتماعی موجب کاهش افسردگی و افزایش امید به آینده می‌شود.

براساس یافته های استنباطی، دانشجویانی که چشم انداز شغلی مثبت‌تری داشته‌اند از میزان امید به آینده بالاتری نیز برخوردارند و نسبت به آینده خوش‌بین‌تر هستند. نتایج حاصل از بررسی رگرسیون نیز نشان داد متغیرهای ترم تحصیلی، هویت حرفه‌ای، درآمد خانواده، سن و جنسیت مهمترین متغیرهای تبیین‌کننده امید به آینده هستند. افزایش برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های اجتماعی در رابطه با افزایش سرمایه‌های زندگی افراد از جمله سرمایه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌تواند موجب افزایش امید به آینده در بین افراد شود. همچنین دانشگاه‌ها می‌توانند با شناخت توانمندی‌های دانشجویان و کمک به آنها در جهت شکوفا کردن این استعدادها میزان امید به آینده آنان را افزایش دهند و زمینه موفقیت آنان را در زندگی تحصیل و اشتغال فراهم آورند.

منابع

• اسکندری فرد، حسین .(1391). "ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﭘﺮورﺷﯽ ﻣﺪارس و اﺑﻌﺎد ﻫﻮﯾﺘﯽ داﻧﺶآﻣﻮزان". فصلنامه روان‌شناسی تربیتی. شماره بیست و پنجم، سال هشتم: 136-114.
• بهروزی، نوروز و محمدی، نوراله .(1387). "بررسی رابطه معنای زندگی و امیدواری در دانشجویان دانشگاه    شیراز". مجموعه مقالات چهارمین سمینار سراسری بهداشت روانی.
• شویره، کریستی ین و فونتن، اولیویه .(1385). واژگان بوردیو.  مرتضی کتبی. تهران: نشر نی
• عبدالهی، مهرناز .(1389). "تبیین جامعه شناختی امید به آینده". رشد آموزش اجتماعی. شماره دوم: 34-41.
• عسگری، پرویز و شرف الدین،  هدی .(1389). "رابطه اضطراب اجتماعی، امیدواری و حمایت اجتماعی با احساس ذهنی بهزیستی در دانشجویان". فصلنامه یافته های نو در روانشناسی. دوره 3، شماره 9 : 25-36.
• علیزاده اقدم، محمد باقر .(1391). "بررسی میزان امید به آینده در بین دانشجویان و عوامل موثر بر آن". جامعه شناسی کاربردی. سال 23، شماره چهارم: 189-206.
• قادر زاده، امید .(1390). "تاثیر اشکال مختلف سرمایه بر هویت جمعی زنان". زن در توسعه و سیاست. سال نهم، شماره سوم: 35-65.
• قاسمی، افشان و عابدی، احمد .(1388). "اثربخشی آموزش گروهی مبتنی بر نظریه امید اسنایدر بر میزان شادکامی سالمندان". دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی. شماره چهل و یک: 17-40.
• گیتی قریشی، اشرف السادات .(1388). "سطح امیدواری در دانشجویان سال اول و سال آخر رشته‌ روان‌شناسی". اندیشه و رفتار. دوره سوم، شماره دوازدهم: 45-56.
• ملک عباسی .(1385). "چگونگی شکل‌گیری هویت دینی". ماهنامه رشد آموزش راهنمایی تحصیلی. دوره دوازدهم، شماره بیست و پنجم: 56-36.
• نادی، محمدعلی و سجادیان، ایلناز .(1390). "تحلیل روابط بین معنای معنوی با بهزیستی معنوی، شادی ذهنی، رضایت از زندگی، شکوفایی روان‌شناختی، امید به آینده و هدفمندی در زندگی دانشجویان". طلوع بهداشت. سال دهم، شماره سوم: 54-68.
• وحیدا، فریدون و کلانتری، صمد .(1382). "رابطه سرمایه اجتماعی با هویت اجتماعی دانشجویان: مطالعه موردی یازده دانشگاه دولتی شهر تهران". مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان. سال هفدهم، شماره دوم: 59-92.
• هزارجریبی، جعفر و پروانه آستین افشان .(1388). "بررسی عوامل موثر بر نشاط اجتماعی(با تاکید بر استان تهران)". جامعه شناسی کاربردی. سال بیستم، شماره اول: 119-146.
• هزارجریبی، جعفر و رضا صفری شالی .(1388). "بررسی رضایت از زندگی و جایگاه و احساس امنیت در آن: مطالعه در بین شهروندان تهرانی". فصلنامه انتظام اجتماعی. سال اول، شماره سوم: 7-28.

• Bronk, k. c., Hill, P.L, Lapsley, D.k., Talib, T.L.&Finch, H. (2009). "Purpose, hope, and Life Satisfactionin three age groups". Journal of positive psychology, Vol. 4: 500- 510.
• Burke; P. (2006). "Identity change". Social Psychology Quarterly, Vol. 69; 81-96.
• Gomez, R. & Fisher, J. W. (2003). "Domains of spiritual Well-being and Development and Validation of the Spiritual Well-being Questionnaire". Personality and Individual Difference, 35:1975-1991.
• Pinquart, M. (2001). "Age differences in perceived positive Affect, negative affect and affect balance in middle and old age".  Journal of Happiness Studies, Vol.  2: 375- 405.
• Robinson, L. (1983). Psychiatric Nursing: Human Experience. NewYork:Saunders Company
• Rodriguze, D. (2006). "Colombian happiness, hope on interdisciplinary look at the correlation between explanatory style, cultural and satisfaction". Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 52: 1260 – 1284.
• Rustoen, T., Cooper B. A., Miaskowski, C. H.(2010)."The Importance of Hope as a Mediator of Psychological Distress and Life Satisfaction in a Community Sample of Cancer Patients". Cancer Nursing.Vol.33 (4):258-67.
• Sherwin, E.D., Elliott, T.R., Rybarczyk, B.D., Frank, R.G., Hanson, S. & Hoffman, J. (2006). "Negotiating the reality of care giving: hope, burnout and nursing". Journal of Social and Clinical Psychology, 11: 129-139.
• Snyder C. R, Harris C., Anderson J. R. (1991). "The will and the ways: development and validation of an individual-differences measure of hope". Journal of Personality and Social Psychology, 60: 570-585.
• Snyder C. R., Rand K. L., Siigmon D. R.( 2002). "Hope theory: Amember of positive psychology family". In C. R. Snyder & Lopez. Handbook of positive psychology. New York: Oxford University Press: 257-256.
• Steger M.  F., Kawabata Y., Shimai S. (2008)."The meaningful life in Japan and the United States: Levels and correlates of meaning in life". Journal of Research in Personality, 42: 660–678.
• Stets, J. E. (2007). "Identity Theory and Emotion". In Handbook of the Sociology of Emotions, by Jan E. Stets and Jonathan H. Turner(Eds.) United States of Amrica: Springer.
• Valle. M.f. (2006). "An analysis of hope as a psychological strength". Journal of School Psychology. 44: 393-406.
• You, S., Furlong, M. J. , Felix, E., Sharkey, J. D., &Tanigawa, D. (2008). "Relations among school connectedness, hope, life satisfaction, and bully victimization". Psychology in the Schools, 45: 5-25.