مقایسه کیفیت خواب و  وضعیت شناختی سالمندان زن و مرد  با سطوح فعالیت بدنی متفاوت

مقدمه

قرن بیست و یکم، قرن سالخوردگی جمعیت دنیاست و سالمندی به عنوان یک مسئله چالش‌برانگیز مطرح شده است. کاهش میزان باروری و ارتقای نظام‌های بهداشتی، نقش عمده‌ای در افزایش درصد سالمندان داشته‌اند. (حسین آبادی و همکاران،1387) هیچ تعریف کاملی دربارۀ سالمندی وجود ندارد. سازمان جهانی بهداشت، افراد دارای سنین بین 60تا 75 سال را سالمند تعریف کرده است. سالمندی تنها گذر زمان نیست، بلکه بروز آن دسته از رخدادهای بیولوژیک است که در یک دورۀ زمانی رخ می دهد. سالمندی، فرآیندی طبیعی است و نباید آن را بیماری دانست. (حسن پور دهکردی، 1385)

محققان اظهار نموده­اند یکی از مشکلاتی که به موازات کهولت سن ایجاد می­شود و با نمود خود در سالمندان بر دیگر مسائل روانی و جسمانی تاثیر بسزایی دارد، اختلال در خواب افراد است. خواب، یکی از عناصر مهم در چرخه های شبانه روزی است که با بازسازی قوای جسمانی و روانی همراه است. (هارینگتون و آدویدن[4] 2005) شیوع مشکلات خواب در سالمندان، بالا و شامل مشکل در به خواب رفتن (39-10 درصد)،  بیدار شدن در طول شب (60-18 درصد)، بیدار شدن زود هنگام در صبح (33-12 درصد) افزایش احتیاج به چرت روزانه (36-18 درصد) است.(کریشنان و هاورانیک[5]، 2008) مطالعات نشان داده­اند که بیشتر سالمندان برای حل مشکلات در کیفیت ذهنی خواب، تاخیر در به خواب رفتن، طول مدت به خواب رفتن، کارایی و موثر بودن خواب، اختلالات خواب، عملکرد نامناسب در طول روز و کیفیت خواب از داروهای خواب آور استفاده می­کنند، (سامی یوشی[6] و همکاران، 2014) اما توجه به این نکته مهم است که داروهای خواب‌آور برای مصرف کوتاه مدت مناسب اند و نباید برای مدت طولانی تجویز شوند. (ماتوسک[7] و همکاران،2004) به این ترتیب، به نظر می‌رسد استفاده از داروهای خواب آور به منظور بهبود کیفیت خواب در سالمندان، بهترین روش نمی باشد.(پتیت[8] و همکاران، 2003)

هرچند اثربخشی روش های درمانی بدون استفاده از دارو، کندتر از اثربخشی مصرف داروهای خواب آور است، اما دوام بیشتری دارند و خطرهای جانبی مصرف دارو مانند اعتیاد را در پی ندارند. پژوهشگران سالمند شناسی[9] اظهار کرده­اند که یکی از این روش ها، فعالیت بدنی به صورت منظم است که موجب آرامش بیشتر و افزایش دمای مرکزی بدن می شود و به عنوان راهی برای آغاز و حفظ خواب خوب، مفید شناخته شده است. (مونتگومری و دنیس[10]، 2002) با وجود اینکه ممکن است تصور شود خواب و فعالیت فیزیکی، رفتارهای مجزایی هستند و به وسیله مکانیزم های فیزیولوژیک مجزایی کنترل می شوند، شواهد رو به افزایشی مبنی بر ارتباط بالینی بین خواب و فعالیت بدنی وجود دارد. (آتکینسون و داونه[11]، 2007) بر پایه نتایج تعدادی از مطالعات، کاهش زمان خواب با کاهش فعالیت فیزیکی و عدم فعالیت در ارتباط است.(چسنس و یانگ[12] ،2011)

کینگ و همکاران[13] (2008)، پاسوس و همکاران[14] (2011)، الاوسکی و مک آولی[15] (2007) و رحمانی و همکاران (1388) با استفاده از تمرینات هوازی با شدت متوسط به روش پیاده روی دریافتند که کیفیت و کمیت خواب سالمندان بهبود معنی­داری می یابد. همچنین، حسینی و همکاران (2011) با استفاده از تمرینات تای چی، رو ودا و همکاران[16] (2011) با استفاده از تمرینات استقامتی و قدرتی و فریس و همکاران[17] (2005) با استفاده از تمرینات مقاومتی تاثیر معنی داری را در کمیت و کیفیت خواب سالمندان گزارش نمودند. اما در پژوهش کینگ[18] و همکاران (1997) اثر تمرین هوازی به مدت 16 هفته به روش پیاده روی- دویدن، بر کیفیت و کمیت خواب سالمندان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعه آنها نشان داد طول خواب افراد 42 دقیقه بهبود یافته است، در حالی که در کیفیت خواب سالمندان تغییر معنی داری مشاهده نشد.

همچنین، محققان اظهار نموده اند تغییرات منفی در کمیت و کیفیت خواب و افزایش سن می تواند منجر به ظهور پیامدهای روانشناختی منفی مانند اختلال در عملکرد توجه، قدرت حواس، ادراک، یادگیری، حافظه و شناخت در سالمندان شود. (دلجیرنو و همکاران، 2013) علاوه بر اختلال در خواب، اختلالات شناختی از جمله مشکلات رایج دوران سالمندی می­باشد که طیف بسیار وسیعی از اختلالات دوران سالمندی را به خود اختصاص داده است؛ به طوری که حدود 35 درصد از سالمندان درجات متفاوتی از اختلالات شناختی را نشان می­دهند که آلزایمر مرحله پیشرونده این اختلال می­باشد.  یافته­های تعدادی از پژوهشگران نشان می­دهد کارکردن، مشغول بودن به هر طریق، درگیر کار روزانه بودن و تعامل با اجتماع در زمان سالخوردگی باعث عملکرد شناختی بهتر می­شود.( کانتافه و همکاران 2009)

تامپوروفسکی و گانیو (2006)، دل جیورنو[19] و همکاران (2010)،  کولکومب[20] و همکاران (2006) و لوپنمتین و همکاران[21] (2014) اظهار کردند که فعالیت­های بدنی هوازی با شدت متوسط موجب تسهیل عملکرد پردازش شناختی می شود. لین و همکاران[22](2012) بیان کردند ورزش باعث افزایش تکثیر سلولی و طول عمر سلول­ها و افزایش تولید میانجی­گرهای عصبی در مناطق متفاوت عصبی درگیر در عملکرد شناختی می­شود. اما لامبورن و همکاران[23] (2010) بیان کردند که فعالیت­های بدنی هوازی با شدت متوسط موجب افت عملکرد پردازش شناختی و حافظه در حین فعالیت می­شود. لامبورن و همکاران (2010) نشان دادند که که فعالیت های بدنی هوازی با شدت متوسط تاثیری بر عملکرد شناختی ندارد.  جویس و همکاران[24] ( 2009) بیان کردند که به دست آمدن نتایج ناهمسو در رابطه با تاثیر فعالیت بدنی بر عملکرد شناختی و حافظه در سالمندان احتمالا به دلیل زمان اجرای تکلیف مربوط به بررسی عملکرد شناختی، مدت و شدت فعالیت بدنی  باشد. بر این اساس، شناسایی عواملی که منجر به افزایش کیفیت خواب و عملکرد شناختی سالمندان می شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. محققان در پی یافتن روش هایی هستند که تاثیر مثبت و ماندگاری بر مولفه های روانی و جسمانی افراد سالمند داشته باشند. به استناد بسیاری از تحقیقات می‌توان چنین استنباط نمود که پرداختن به فعالیت های جسمانی می‌تواند به عنوان رویکردی مناسب، سهل‌الوصول و ارزان در حفظ بهداشت روانی و تندرستی، همچنین در پیشگیری و درمان اختلالات و بیماری‌های مختلف سالمندان مد نظر قرار گیرد. (مانگومری و لیلی[25] 2007) اما در تحقیقات انجام شده تنها به یک نوع شدت تمرین و فعالیت بدنی پرداخته شده است و به ندرت می توان تحقیقی را یافت که کیفیت خواب و عملکرد شناختی سالمندان با شدت های مختلف فعالیت بدنی را مورد بررسی قرار داده باشد. لذا یکی از ضرورت های اجرای پژوهش حاضر مقایسه کیفیت خواب و وضعیت شناختی در سالمندان با سطوح فعالیت بدنی متفاوت می باشد تا تعیین کنیم آیا لازم  است سالمندان برای تاثیر گذاری بیشتر، فعالیت بدنی و ورزش روزمره را در سطوح بالا و شدید انجام دهند یا اینکه بین تاثیر گذاری داشتن سبک زندگی فعال در سطوح پایین، متوسط و بالا بر عملکرد شناختی و کیفیت خواب سالمندان تفاوت وجود ندارد.  به علاوه، اشاره به این نکته ضروری است که  اجرای اینگونه تحقیقات می‌تواند بستر مناسبی را برای کسب اطلاعات در حوزه سالمندان فراهم سازد و به پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، روانی، جسمانی، مشکلات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کمک کند. از آن جا که تاکنون مقایسه اثربخشی سه سطح  فعالیت جسمانی با شدت کم، متوسط و شدید بر عملکرد شناختی و کیفیت خواب سالمندان بررسی نشده است و بیشتر پژوهش های انجام شده در مورد هر دو متغیر تحت بررسی (عملکرد شناختی و کیفیت خواب) بیشتر یک نوع شدت تمرینات هوازی را مد نظر قرار داده اند و نتایج حاصل از آنها در رابطه با تاثیر فعالیت بدنی بر عملکردهای شناختی و کیفیت خواب متناقض است، انجام تحقیقات بیشتر در این زمینه ضرورت می یابد. از این رو، هدف پژوهش حاضر مقایسه کیفیت خواب و وضعیت شناختی در سالمندان زن و مرد با سطوح متفاوتی از فعالیت بدنی (کم، متوسط و زیاد) می باشد.

روش­شناسی پژوهش

روش پژوهش

تحقیق حاضر از نوع علی مقایسه ای است که اطلاعات مربوط به صورت میدانی جمع آوری شد.

جامعه و نمونه آماری

جامعه آماری پژوهش حاضر را سالمندان زن و مرد بالای 60 سال ساکن در منطقه یک تهران تشکیل دادند. نمونه مورد مطالعه شامل 200 سالمندان زن و مرد  بالای 60 سال ساکن منطقه یک تهران بودند که بر مبنای ملاک­های ورود (داشتن سن بین 60 تا 70 سال، نداشتن سابقه شکستکی در اندام های فوقانی و تحتانی در پنج سال گذشته، نداشتن هرگونه نقص عضو یا استفاده از وسایل کمک حرکتی مانند عصا و ویلچر) به صورت داوطلبانه در این تحقیق شرکت کردند.

ابزار و نحوه جمع‌آوری داده‌ها

ابزارهای مورد استفاده در پژوهش حاضر برای سنجش متغیرهای تحقیق شامل پرسشنامه دموگرافیک، پرسشنامه کیفیت خواب پترزبورگ، پرسشنامه سطح فعالیت جسمانی چامپس و پرسشنامه معاینه مختصر وضعیت روانی ( MMSE) برای سالمندان بود.

1. پرسشنامه جمعیت شناختی: این پرسشنامه شامل اطلاعاتی مانند سن، جنس، وضعیت تاهل، میزان تحصیلات، میزان درآمد ماهیانه، نوع دارو های مصرفی و همچنین معیار های ورود و خروج به مطالعه بود.

2. پرسشنامه استاندارد کیفیت خواب پیتزبرگ: این مقیاس توسط پترزبورگ و همکاران (1984) جهت سنجش کیفیت خواب برای میانسالان و سالمندان طراحی شد. این پرسشنامه شامل 18 سوال است و دارای 7 مولفه شامل کیفیت ذهنی خواب (2 سوال)، تاخیر در به خواب رفتن (2 سوال)، طول مدت به خواب رفتن (2 سوال)، کارایی و موثر بودن خواب (2 سوال)، اختلالات خواب (3 سوال)، مصرف دارو های خواب آور (4 سوال) و عملکرد نامناسب در طول روز (3 سوال) و همچنین یک نمره کلی می باشد. امتیاز هر سوال بین صفر تا 3 و امتیاز هر مولفه نیز حداکثر 3 می باشد. نمره هر مولفه میانگین نمرات سوالات هر مولفه می باشد. همچنین مجموع میانگین نمرات تمامی مولفه ها نمره کل پرسشنامه را تشکیل می­دهد که دامنه آن از صفر تا 21 است. نمره کلی 5 یا بیشتر به معنای نامناسب بودن کیفیت خواب فرد می باشد. این پرسشنامه توسط بویس و همکاران (1989) اعتبار یابی شده است. آنها پایایی این پرسشنامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 و اعتبار آن را نیز 75/0 گزارش نمودند. در ایران نیز حسین آبادی و همکاران(1387) در تحقیق خود بر روی سالمندان 60 سال به بالا، پایایی آن را با استفاده از ضریب کاپا 87/0  گزارش نمودند.

3.پرسشنامه سطح فعالیت جسمانی چامپس برای سالمندان: این پرسشنامه که توسط استوارت و همکاران (2001) ساخته شد،  فعالیت جسمی را در  چهار سطح  بی تحرک، فعالیت جسمی با شدت کم، فعالیت جسمی با شدت متوسط و فعالیت جسمی با شدت زیاد  مورد ارزیابی قرار می دهد. پرسشنامه دارای 32 سوال می باشد و فعالیت هایی را شامل می شود که فرد سالمند در طول یک هفته مربوط به ماه قبل انجام داده است. این پرسشنامه برای هر سوال، تعداد دفعات فعالیت در یک هفته و برای هر سوال، تعداد ساعاتی (کمتر از 1 ساعت،  1 تا 5/2 ساعت،  3تا 5/4 ساعت، 5 تا 5/6 ساعت،  7 تا 5/8 ساعت، 9 ساعت یا بیشتر) را که سالمند فعالیت مورد نظر  را در طول یک هفته از ماه جاری انجام داده است، انتخاب می کند. شدت فعــــالیت فیــــزیکی بر اساس مت (Metabolic Equivalent Test=MET) محاسبه      می شود که واحدی برای تخمین خرج متابولیک در فعالیت جسمی است.  چنانچه میزان مت  MET فرد مساوی 600 کیلوکالری باشد، یعنی فرد دارای فعالیت بدنی با سطح پایین، اگر بیشتر از 600 و کمتر از 1000 کیلوکالری به دست آید، یعنی فعالیت بدنی با سطح متوسط است، اگر MET بیشتر از 1000 کیلو کالری به دست آید یعنی شدت فعالیت بدنی زیاد است. روایی و پایایی این پرسشنامه در ایران توسط صحاف و همکاران (1392) مورد قبول گزارش شده است. ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه 76/0 و ضریب همبستگی آزمون- آزمون مجدد در دامنه 64/0-78/0 درصد به دست آمد. ضریب روایی محتوی     (CVI) برابر با 83/0 بود. برای روایی همگرا، ضریب همبستگی بین نمرات پرسشنامه چامپس با آزمون شش دقیقه راه رفتن و شاخص توده جسمانی به ترتیب 25/0و 19/0 به دست آمد. برای روایی همزمان، ضریب همبستگی بین نمرات پرسشنامه چامپس با کیفیت زندگی و سطح ارتقا دهنده سلامت به ترتیب 63/0 و52/0 به دست آمد.

4. پرسشنامه معاینه مختصر وضعیت روانی[26] (MMSE) : مقیاس معاینه مختصر وضعیت روانی توسط فولشتاین و همکاران (1975) طراحی و تدوین شده است. این مقیاس 11 گونه دارد که به دو بخش تقسیم می شود. بخش اول پاسخدهی کلامی به پرسش های جهت یابی، حافظه و توجه را در بر می گیرد. بخش دوم، نیازمند خواندن و نوشتن است و شامل توانایی برای نامگذاری، انجام دستورات گفتاری یا نوشتاری، نوشتن یک جمله و کپی کردن یک شکل است. نمره کل از جمع نمرات  تکالیفی که با موفقیت انجام شده است، حاصل می شود. نمره بیشینه مقیاس 30 می باشد. نمره بین 18 تا 13 نشان دهنده اختلال شناختی خفیف و نمره زیر 17 نشان دهنده اختلال شناختی شدید است.

سیدیان و همکاران (1386) نسخه فارسی این ابزار را معرفی نمودند. پایایی درونی پرسشنامه بر اساس ضریب آلفای کرونباخ برابر با 81/0 بود. در تحقیق فروغان و همکاران (1387) پایایی این ابزار  با روش آلفای کرونباخ 78/0 محاسبه شد.

روش اجرای پژوهش

ابتدا 200 سالمند داوطلب بر اساس معیار های ورود به مطالعه از سرای محله ولنجک، بوستان های نگین، بهاره، گلریزان و تندرستی انتخاب شدند. سپس آنها فرم رضایت­نامه شرکت در آزمون، پرسشنامه­های جمعیت شناختی، کیفیت خواب، عملکرد شناختی و سطح فعالیت بدنی را تکمیل کردند. پرسشنامه های مربوط به سالمندانی که سواد خواندن و نوشتن نداشتند توسط پرسشگر تکمیل شد.

روش تجزیه و تحلیل داده‌ها

برای تحلیل داده­ها از روش­های آماری توصیفی و استنباطی در نرم افزار SPSS نسخه 19  استفاده شد. به بیان دیگر، از آمار توصیفی برای محاسبه شاخص­های پراکندگی و مرکزی استفاده شد. همچنین، از     روش­های آمار استنباطی مانند تحلیل واریانس دو طرفه و آزمون تعقیبی بونفرونی(توضیح بیشتر) در سطح P<0/05 استفاده شد.

یافته های پژوهش

یافته های توصیفی

جدول :1 یافته های توصیفی تحقیق

*اعداد ردیف سوم بر حسب درصد می باشند.

یافته های استنباطی

برای بررسی همگنی واریانس­ها از آزمون لوین استفاده شد. نتایج آزمون لوین نشان داد که بین واریانس کیفیت خواب، کیفیت ذهنی، تاخیر در زمان  به خواب رفتن، واریانس طول مدت به خواب رفتن،  کارایی و موثر بودن خواب، نمره اختلالات خواب، مصرف داروهای خواب­آور، عملکرد نامناسب در طول روز در سطوح فعالیت بدنی، تجانس وجود دارد. (05/0 P >)

  به منظور تعیین تفاوت معنی دار بین کیفیت خواب سالمندان زن و مرد با سطح فعالیت های بدنی متفاوت، از روش تحلیل واریانس دو طرفه استفاده شد.

جدول2: یافته های حاصل از تحلیل واریانس دو طرفه در کیفیت خواب سالمندان زن و مرد 

با سطوح فعالیت بدنی متفاوت

   *معنی داری در سطح ( 05/0 P<)

نتایج آزمون تحلیل واریانس دو طرفه نشان داد که اثر اصلی جنسیت و سطح فعالیت بدنی معنی دار بود، اما اثر تعامل این دو متغیر معنی دار نبود. کیفیت خواب سالمندان مرد بهتر از کیفیت خواب در زنان بود. نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی در مورد سطح فعالیت نشان داد بین گروه فعالیت بدنی با شدت بالا با دو گروه دیگر تفاوت معنی­داری وجود دارد(05/0P <)؛ به طوری که گروه فعالیت بدنی با شدت بالا، دارای کیفیت خواب بهتری نسبت به دو گروه دیگر بودند. همچنین، گروه فعالیت­بدنی با شدت متوسط نیز دارای کیفیت خواب بهتری نسبت به گروه شدت پایین بود.

  به منظور تعیین تفاوت معنی دار بین عملکرد شناختی سالمندان زن و مرد با سطح فعالیت های بدنی متفاوت از روش تحلیل واریانس دو طرفه استفاده شد.

جدول 3: نتایج تحلیل واریانس دو طرفه در عملکرد شناختی سالمندان زن و مرد با سطوح فعالیت بدنی متفاوت

  *معنی داری در سطح ( 05/0 P<)

نتایج آزمون تحلیل واریانس دو طرفه نشان داد که اثر اصلی جنسیت و عملکرد شناختی معنی دار بود؛ چنان که عملکرد شناختی سالمندان مرد بهتر از عملکرد شناختی زنان بود.

نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی در مورد سطح فعالیت نشان داد بین گروه فعالیت بدنی با شدت بالا با دو گروه دیگر تفاوت معنی داری وجود دارد(05/0P <)؛ به طوری که گروه فعالیت بدنی با شدت بالا دارای عملکرد شناختی بهتری نسبت به دو گروه دیگر بود و عملکرد شناختی گروه فعالیت بدنی با شدت متوسط به طور معنی دار بهتر از گروه فعالیت بدنی با شدت کم است.

بحث و نتیجه گیری

یافته های تحقیق نشان دادند که اثر اصلی جنسیت و سطح فعالیت بدنی معنی­دار بود، اما اثر تعامل این دو متغیر معنی دار نبود. مقایسه میانگین ها نشان داد که کیفیت خواب در سالمندان مرد بهتر از کیفیت خواب در زنان بود. علاوه بر این، گروه فعالیت بدنی با شدت بالا دارای میانگین کیفیت خواب بهتری نسبت به دو گروه دیگر بودند. همچنین گروه فعالیت بدنی با شدت متوسط نیز دارای میانگین کیفیت خواب بهتری نسبت به گروه شدت پایین بود.

نتایج به دست آمده با نتایج تحقیقات داداش پور و همکاران (1392)، پاسوس و همکاران (2011) و رو ودا و همکاران (2011) همسوست. پاسوس و همکاران (2011) و الاوسکی و مک آولی (2007) در این مورد اظهار نمودند که فعالیت­های هوازی بر کنترل خودکار سیستم قلبی- عروقی نقش مهمی دارند و منجر به افزایش کنترل پاراسمپاتیک و کاهش کنترل سمپاتیک قلب می شوند. این امر نیز به نوبه خود تاثیر مثبتی بر مکانیزم های فیزیولوژیک فرآیند خواب می گذارد؛ به طوری که باعث افزایش کیفیت خواب و به طبع آن طول مدت خواب در سالمندان می شود. رید[27] و همکاران (2010) در تحقیق خود بر روی سالمندان با میانگین سنی 6/61 سال دریافتند 16 هفته تمرینات هوازی با شدت متوسط تاثیر معنی داری بر کیفیت خواب داشت.

اثر اصلی سطح فعالیت بدنی معنی دار بود. نتایج نشان داد بین گروه فعالیت بدنی با شدت بالا با دو گروه دیگر تفاوت معنی داری وجود دارد (05/0P <)؛ به طوری که گروه فعالیت بدنی با شدت بالا دارای میانگین مولفه­های کیفیت ذهنی، تاخیر در زمان به خواب رفتن،  طول مدت به خواب رفتن و کارایی و موثر بودن خواب بهتری نسبت به دو گروه دیگر بود. نتایج به دست آمده در این قسمت از تحقیق با نتایج تحقیقات داداش پور و همکاران (1392)، پاسوس و همکاران (2011)، رحمانی و همکاران (1388) و  لوپنتین و همکاران (2014) همسوست. 

محققان، نظریه­ها و مدل­های مختلفی را درمورد مکانیزم اثرگذاری تمرینات هوازی بر کیفیت خواب و مولفه­های آن ارائه نموده­اند. براین اساس، نظریه تنظیم گرمایی در ارتباط با پیوند بین خواب و افزایش دمای مرکزی بدن ارائه شده است. براساس این نظریه، با افزایش سن، میزان بیدار شدن ها پس از به خواب رفتن عمیق و پایین آمدن دمای مرکزی بدن، به وجود می آید. (هولفیلد و روتیگ[28]، 2012) لذا فعالیت­های هوازی موجب افزایش ترشح ملاتونین در بدن می­شود. ملاتونین هورمونی است که در غده صنوبری (پینئال)[29] - غده کوچکی در مغز- تولید می‌شود و به تنظیم چرخه خواب و بیداری در بدن کمک می‌کند. در نتیجه، ملاتونین باعث افزایش در دمای مرکزی بدن می­شود که این امر به نوبه خود،  افزایش طول مدت خواب در سالمندان را در پی خواهد داشت.(لوپنتین و همکاران، 2014) شایان ذکر است که محققان دریافته­اند میزان ترشح ملاتونین از غده پینئال، به شدت و نوع تمرین، سن و زمان تمرین بسیار وابسته است. (گائو و همکاران، 2013) بسیاری از دانشمندان بر این نظر هستند که خواب کارکردهای مهم حیاتی را فراهم و آماده می کند. در خواب، مغز دست به تنظیم فعالیت های خود می­زند. حافظه محتویات خود را به یکدیگر مربوط و اطلاعات را بایگانی می سازد. در حین خواب، سوخت و ساز بدن بازسازی می شود و سرانجام سیستم دفاعی بدن تقویت می­گردد.(زیگل، 1993)

همچنین، ولتمن و همکاران[30] (2003) نظریه حفظ انرژی بدن را ارائه نمودند. آنها اظهار نمودند که فعالیت هوازی ممکن است تغییرات مطلوبی در ریتم شبانه روزی و افزایش سطوح آدنوزین ایجاد کند و یا افزایش آمادگی جسمانی در بدن سالمندان که با ورزش و فعالیت بدنی رخ می دهد، ممکن است به افزایش امواج انسفالوگرافیک دلتا در طول مرحله سوم و چهارم خواب منجر شود که با تحت تاثیر قرار دادن سیستم نورواندوکراین، به ویژه تغییرات متابولیک در مغز موجب بهبود کیفیت خواب شود. (تانگ و همکاران 2010)  طبق تحقیقات صورت گرفته توسط یونگ[31] و همکاران (2012) و وانگ[32] و همکاران (2014)، حفظ فعالیت و تحرک روزانه کمتر باعث خواب آلودگی افراد در طول روز و باعث بهبود کیفیت خواب در سالمندان می­شود.

یکی دیگر از نتایج پژوهش حاضر، کیفیت خواب پایین تر سالمندان زن فعال نسبت به سالمندان مرد فعال بود. در مطالعه ای که توسط کیجنا[33] و همکاران (2004) در بین سالمندان زن و مرد لهستانی انجام شد، تفاوت معنی داری بین کیفیت خواب سالمندان زن و مرد مشهود بود و جنسیت یکی از عوامل مهم تاثیر گذار بر کیفیت خواب نمودار شد. لاری[34] و همکاران (1997)، تریبل و همکاران (2001)، اوهایون[35](1996) و کالینن و همکاران (2006) نیز در پژوهش های خود نشان دادند که خانم های سالمند بازنشسته و یائسه، کیفیت خواب پایین تری نسبت به مردان داشتند. کالینن[36] و همکاران (2006) نشان دادند که یائسگی نقش مهمی در بروز کیفیت خواب پایین تر در زنان به نسبت مردان سالمند دارد. در دوران بعد از یائسگی، شروع خواب با تاخیر طولانی، بیداری های مکرر و زمان خواب طولانی­تر مشاهده می شود.

نتایج تحقیق نشان داد بین عملکرد شناختی سالمندان زن و مرد با سطح فعالیت­های بدنی متفاوت، تفاوت وجود دارد. نتایج نشان داد اثر اصلی جنسیت معنی­دار است و میانگین نمره وضعیت شناختی در سالمندان مرد بهتر از میانگین نمره وضعیت شناختی در زنان بود. نتایج نشان داد بین نمره وضعیت شناختی گروه فعالیت بدنی با شدت بالا با دو گروه دیگر تفاوت معنی­داری وجود دارد؛ به طوری که گروه فعالیت بدنی با شدت بالا دارای میانگین نمره وضعیت شناختی بهتری نسبت به دو گروه دیگر بود و عملکرد شناختی گروه فعالیت بدنی با شدت متوسط به طور معنی­دار بهتر از گروه فعالیت بدنی با شدت کم است.

نتایج این فرضیه با یافته­های اولیف (2013)، گرینسکی و همکاران (2010)، اینتله کوفر[37] و همکاران (2013)، رحمانی نیا و همکاران (1388) که در پژوهش های خود تاثیر معنی دار فعالیت بدنی با شدت بالا را بر عملکرد شناختی سالمندان نشان دادند، همسوست.

تحقیقات اولیف (2013) نشان داد سالمندانی که یک برنامه تمرینی شامل راه رفتن سریع بر روی نوارگردان را سه بار در هفته و به مدت یک ساعت، در طول چهار ماه انجام می‌دادند، عملکرد شناختی، حافظه و زمان واکنش، بهبود یافته ای داشتند. اولیف (2000) نشان داد آهسته دویدن، راهپیمایی، دوچرخه‌سواری و حرکات موزون نیز مانند راه رفتن سریع موجب بهبود حافظه و زمان واکنش در سالمندان می‌شوند. همچنین، کرافت و همکاران (2013) دریافتند سالمندانی که در یک برنامه تمرینی قدرتی و انعطافی به مدت یک ساعت، سه بار در هفته و در طول 4 ماه شرکت کردند، عملکردشان در اجرای آزمون‌های شناختی، بهبود یافت.

در تحقیقی دیگر، سالمندانی که به تازگی بازنشسته شده بودند و زندگی کم تحرکی را آغاز کرده بودند، در طول 4 سال توسط آزمون‌های شناختی گوناگون مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بررسی‌ها، نشان داد توانمندی‌های شناختی این سالمندان از زمان بازنشستگی تا 4 سال بعد از آن به طور فزاینده‌ای کاهش می‌یابد. (اریکسون و همکاران 2013)

پژوهشگران معتقدند که تمرینات ورزشی برای سلامت جسم و روان، به یک اندازه، ضرورت دارد. کشف هیجان انگیزی که تا به امروز توسط محققان صورت گرفته این است که تمرینات ورزشی علاوه بر افزایش جریان خون در مغز، میزان تولید مولکول BDNF را هم افزایش می‌دهند.(کولکومب و کرامر[38] 2003، بلوندل[39] و همکاران 2014). BDNF  نوعی فاکتور رشد است که نرون‌های مغز را در مقابل آسیب و صدمه مقاوم می‌کند و به بقای آنها کمک می‌نماید. این مولکول همچنین می‌تواند از تباهی سلول ها در اثر بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون جلوگیری کند. بر طبق نتایج آزمایش‌هایی که بتازگی پیرامون تاثیر ورزش بر حافظه انجام شده، افزایش میزان تولید BDNF  می‌تواند بر یادگیری و حافظه تاثیر مثبت داشته باشد. بنابراین، در نتیجه تمرینات ورزشی و فعالیت بدنی، میزان جریان خود در مغز، تعداد سلول‌های مغز در ناحیه هیپوکامپ و ترشح مولکول‌های حفاظتی مانند BDNF  افزایش می‌یابد. همچنین، افزایش جریان خون موجب اکسیژن رسانی و تغذیه بهتر نرون‌های مغز شده و از تنگ شدن عروق مغز جلوگیری می‌کند. این تاثیرات خود موجب پیشگیری از فراموشی و زوال توانمندی‌های ذهنی و شناختی در سالمندی می‌شود. (ووس[40] و همکاران 2013، کرافت و همکاران[41] 2013)

همچنین، در تبیین تأثیرات ورزش، پژوهشگران اظهار کرده اند که کته کولامین‌ها گروهی از مواد شیمیایی مانند نوراپی‌نفرین، اپی‌نفرین و دوپامین هستند که به عنوان انتقال دهنده شیمیایی عمل می‌کنند. نوراپی نفرین و دوپامین بر یادگیری و حافظه تاثیر می‌گذارند. تمرینات و فعالیت بدنی منظم، ترشح این ترکیبات را افزایش می دهد و مقدار آنها را در پلاسمای خون زیاد می‌کند. (کتی و براون، 1966،1973) بنابراین، انجام فعالیت بدنی به طور منظم می‌تواند از طریق افزایش ترشح انتقال دهنده‌های شیمیایی، موجب تقویت حافظه و تغییرات خلقی شود. (کرک[42] و همکاران 2013) گروه دیگری از محققان معتقدند تمرینات ورزشی و بویژه دویدن می‌توانند موجب افزایش اندورفین‌ها شوند. اندورفین‌ها دسته‌ای از مواد شیمیایی هستند که از نرون های مغز ترشح می‌شوند و آثار شبه افیونی، ضد درد و آرام‌بخش دارند (کرک و همکاران 2013) اما نتایج پژوهش حاضر با یافته های تامپروسکی و الیس(1986)، اتنیر[43] و همکاران (1997) و وایت لو و همکاران (2008) همسو نمی باشد. در پژوهش تامپروسکی و الیس( 1986 ) و اتنیر و همکاران (1997) در مورد تاثیر ورزش و فعالیت بدنی بر سیستم عصبی مرکزی، مشخص شد که ورزش در ابتدا  فرایند شناخت و توجه را بهبود می بخشد، امّا  این تاثیر با افزایش میزان و مدت ورزش، همراه با افزایش خستگی ماهیچه ای، خنثی خواهد شد. آن ها نتیجه گرفتند که در یک آزمون شناختی یکسان، ورزش ممکن است بسته به سطح سلامت جسمی و روانی آزمودنی و لحظة سنجش وی، تسهیل کننده یا تخریب کنندة عملکرد شناختی فرد باشد. 

همچنین، مطلوب یا نامطلوب بودن نوع تمرینات و احساس خوش آیند و ناخوش آیندی که از طریق فعالیت بدنی و ورزش در افراد ایجاد می شود، می‌تواند در میزان تاثیر فعالیت جسمانی و ورزش بر مغز نقش عمده‌ای داشته باشد.(یافه 2001) در سالمندان نیز شاید انجام فعالیت های بدنی با شدت بالا و طاقت فرسا منجر به افزایش درد جسمانی شود و درنتیجه، سالمندان تجربه و احساس خوش آیندی با اجرای فعالیت بدنی به دست نیاورده باشند و این دلیلی بر عدم تاثیر گذاری مثبت فعالیت بدنی بر عملکرد شناختی سالمندان باشد.

وایت لو و همکاران (2008) و آلبوی و همکاران (2012) پیشنهاد کردند که تاثیر مثبت فعالیت بدنی و ورزش ممکن است در مورد ورزش دائم و نه ورزش موقت، صادق باشد و فعالیت بدنی و ورزشی که به طور موقت انجام شود، تاثیری ناچیز بر عملکرد شناختی خواهد داشت، ولی احتمالا فعالیت بدنی دائم که منجر به افزایش تندرستی می شود، عملکرد شناختی را بهتر خواهد کرد. این نتیجه، تائیدی بر مکانیزم های فیزیولوژیکی تبیین کنندة اثرات سودمند ورزش یا سلامتی بر شناخت است و پیشنهاد می کند که اتخاذ یک برنامة فعالیت بدنی منظم و همیشگی ممکن است مداخله ای سودمند برای تقویت عملکرد شناختی باشد و هر نوع ورزش و سطح فعالیت بدنی به ارتقای عملکرد شناختی منجر نمی شود.

پیشنهادها

پیشنهادهای کاربردی

 با توجه به آنکه در تحقیق حاضر فعالیت بدنی در سطوح متوسط و بالاتر تاثیر مثبتی بر کیفیت خواب و مولفه های آن داشت، لذا به سالمندان جامعه، پزشکان و مدیران حوزه سلامت، مسئولان مراکز نگهداری سالمندان و همچنین مسئولان سرای محله سالمندان پیشنهاد می شود به جای تجویز داروهای خواب آور که در دراز مدت منجر به ایجاد بیماری های روانی و جسمانی می شوند، سالمندان را به استفاده از ورزش و فعالیت بدنی ترغیب نمایند.

پیشنهادهای پژوهشی

 با توجه به علی- مقایسه ای بودن روش اجرای تحقیق حاضر و عدم استفاده از امواج الکتریکی مغز، لذا پیشنهاد می شود تحقیق مشابهی همراه با استفاده از دستگاه الکتروانسفالوگرافی در حین خواب آزمودنی ها انجام شود تا بتوان به نتایج دقیق تری در ارتباط با کیفیت مراحل خواب سالمندان و تاثیر سطح ورزش و فعالیت بدنی بر آن دست یافت.

 با توجه به اینکه احتمالا نوع تکلیف شناختی و شیوه ارزیابی سطح فعالیت بدنی می تواند بر یافته های تحقیق تاثیر داشته باشد، پیشنهاد می گردد این مطالعه با تکالیف شناختی متفاوت دیگر و ابزارهای سنجش سطح فعالیت بدنی عینی،  نیز اجرا گردد.