مطالعه جامعه شناختی تاثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان (مورد مطالعه: دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان لارستان سال تحصیلی 97-1396)

کاظمی گراشی, فوزیه; حضرتی صومعه, زهرا; کریمی, مجید رضا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری جامعه شناسی فرهنگی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

² استادیار، گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران (نویسنده مسئول)

³ استادیار، جامعه شناسی، واحد جهرم، دانشگاه آزاد اسلامی، جهرم، ایران

چکیده

این پژوهش با هدف بررسی نقش و تاثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان در بین دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم در شهرستان لارستان انجام گرفته است. چارچوب نظری تحقیق با استفاده از نظریات دینداری گلارک و استارک طراحی گردیده است. روش پژوهش، پیمایشی و از نوع توصیفی- تبیینی است . جامعه آماری این پژوهش، کلیه دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان لارستان 4371 نفر بودند. حجم نمونه 374 نفر به دست آمد که با استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای مورد آزمون قرار گرفتند. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته بود که اعتبار (روایی) ابزار و محتوایی، صوری و اعتماد (پایایی) با آلفاخ کرونباخ محاسبه شد که برای متغیر سرمایه اجتماعی 80/0 و برای متغیر دینداری 86/0 به دست آمد. نتایج تحقیق نشان می داد که بین بعد اعتقادی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی ارتباط مؤثر برقرار است- هر چند این ارتباط در ابعاد اعتماد و مشارکت ضعیف تر می باشد. از طرفی، بین بعد احساسی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است- هر چند این ارتباط در بعد مشارکت ضعیف تر می باشد. همچنین، بین بعد پیامدی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است- هر چند این ارتباط در ابعاد اعتماد و مشارکت ضعیف تر می باشد و نیز بین بعد مناسکی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباطی قویتر از بقیه ابعاد دینداری برقرار است. آزمون رگرسیون نشان داد که متغیردینداری توانسته است 33.5 درصد از متغیر سرمایه اجتماعی را پیش بینی کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Sociological Study on Religious Influence on Social Capital of Youth (Case Study: Secondary School Students in Larestan, 1396-97)

نویسندگان [English]

Fozeyeh Kazemee Grash ¹
Zahra Hazrati Someeh ²
Majid Reza Karimi ³

¹ Ph.D. Student in Cultural Sociology, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

² Ph.D., Assistant Professor, Sociology Department, Faculty of Social Sciences, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

³ Ph.D., Assistant Professor in Sociology, Jahrom Branch, Islamic Azad University, Jahrom, Iran

چکیده [English]

The study is to investigate the effect of religiosity on youth social capital among secondary school students in Larestan. The theoretical framework of the research has been designed using Glarak and Stark theories of religiosity. The research method is descriptive-explanatory. The statistical population of the study is all 4371 high school students in Larestan, 374 of who were sampled by multi-stage cluster sampling. The data gathering tool was a researcher-made questionnaire. The validity (content validity) of formal content and reliability (reliability) were calculated with Cronbach's alpha, which was 0/80 for the social capital variable and 0.86 for the religiosity variable. The results of the research showed that there is an effective relationship between the religious beliefs and each dimension of social capital, although this relationship is weaker in the dimensions of trust and participation. On the other hand, there is an effective relationship between the emotional dimension and each aspect of social capital, although this relationship is weaker in the partnership dimension. There is also an effective relationship between the consequence dimension of social capital, although this relationship is weaker in the dimensions of trust and participation, as well as between the dimension of ritual and each dimension of social capital, there is a stronger relationship than the other dimensions of religiosity, which is the sign. The regression test showed that the variance was able to predict only 33.5% of the social capital variable.

کلیدواژه‌ها [English]

Key Words: Religion
Social Capital
Trust
Partnership and Coheren

اصل مقاله

مطالعه جامعه شناختی تاثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان

(مورد مطالعه: دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان لارستان سال تحصیلی 97-1396)

فوزیه کاظمی گراشی[1]

زهرا حضرتی صومعه[2]

مجید رضا کریمی[3]

تاریخ دریافت مقاله: 3/6/1397

تاریخ پذیرش مقاله:7/8/1397

مقدمه

نحوه تعامل افراد جامعه با یکدیگر، نوع شبکه های روابطی که بین آنها شکل می گیرد، ارزش های حاکم بر این روابط و مهم تر از همه نحوه مشارکت افراد برای حل مشکلات متقابل و دستیابی به اهداف جمعی، همواره مورد توجه اندیشمندان مختلف قرار گرفته است. یکی از مفاهیم بسیار مهم در جامعه شناسی معاصر که در بررسی و تحلیل کمیت و کیفیت روابط اجتماعی کاربرد گسترده ای داشته، سرمایه اجتماعی^{^[4]} است . سرمایه اجتماعی در یک معنای عام، نوعی سرمایه گذاری در روابط اجتماعی است که با بازه مورد انتظار در بازار تعریف می شود. البته بازار، لفظی استعاره ای است و محدوده آن در تحلیل های گوناگون می تواند اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و یا بازار کار باشد که در آن، افراد با درگیر شدن در تعاملات و شبکه های اجتماعی، منافع مورد انتظار را تولید می نمایند( لین^{^[5]}، 2001: 21). اندیشه اصلی سرمایه اجتماعی این است که خانواده، دوستان و همکاران، دارایی بسیار مهمی را تشکیل می دهند که یک فرد می تواند در شرایط بحرانی آنها را به کار گیرد، از آنها بهره بگیرد و یا برای منافع مادی استفاده نماید. (پاتنام و گاس^{^[6]}،1392 : 9). منظور از سرمایه اجتماعی، سرمایه و منابعی است که افراد و گروه ها از طریق پیوند با یکدیگر می توانند به دست آوردند. تکوین سرمایه اجتماعی مستلزم وجود عواملی است که مهمترین آنها مشارکت، صداقت، تعهد، انضباط بخشی و .... سازوکارهایی را موجب می شود که در قالب آن ها سرمایه اجتماعی شکل می گیرد و پایه های تحکیم توسعه را فراهم می کند (شریفی، 292:1387). بر این اساس، دین می تواند در انسجام بخشی، تحکیم عواطف مشترک و تسهیل در جامعه پذیری تعریف شود و در بازتولید ارزش ها و هنجار های اجتماعی، نقش چشمگیری ایفا نماید (افشانی وهمکاران، 197:1389).

با توجه به اوصاف ذکر شده می توان گفت سرمایة اجتماعی در خلأ شکل نمی گیرد. برای شکل گیری سرمایه اجتماعی- مانند سایر متغیرهای اجتماعی- علل و عوامل زیادی دخیل است. از جمله علل و عوامل تاثیر گذار بر سرمایه اجتماعی، دینداری می باشد. دین از راه‌های گوناگون نقش مهمی در ایجاد سرمایه اجتماعی به مثابه‌ یکی از پدیده‌های مهم اجتماعی و مورد نیاز جامعه نوین ایفا می‌کند. به دلیل آن‌که بیش‌تر آموزه‌های مؤثر در ایجاد سرمایه اجتماعی منحصر به دین هستند، هیچ پدیده دیگری نمی‌تواند بدیل دین قرار بگیرد و کارکرد و نقش دین را در این زمینه ایفا نماید. دین و آموزه‌های آن به مثابه‌ مهم‌ترین عامل موجد سرمایه‌ اجتماعی مطرح می‌باشد. در واقع، دین به سبب برخورداری از برخی ویژگی‌های منحصر به فرد در ایجاد برخی از مهم‌ترین عناصر سرمایه‌ اجتماعی، نقش بی‌بدیلی دارد و عناصر و مؤلّفه‌های سرمایه‌ اجتماعی بیش از هر زمینه‌ دیگری در دین تحقق می‌یابد و هیچ عامل دیگری قدرت رقابت با آن را ندارد. البته این‌بدان معنا نیست که دین تنها عامل ایجاد سرمایه‌ اجتماعی محسوب می‌شود، زیرا این نوع تلقّی به وضوح، با چند علتی بودن پدیده‌های اجتماعی معارض و ناسازگار است. به نظر پاتنام، اجتماعات مذهبی و مؤسسات مذهبی آموزش های مهمی را درمهارت های شهری، هنجارها و گرایش های اجتماعی فراهم می آورد(Putnam, 2011: 133).

جامعه ایران به صورت تاریخی یک جامعه دینی است. دینداری و باورهای مذهبی از گذشته های دور تا کنون بخش اعظم روابط اجتماعی افراد این جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده است. دینداری از مفاهیمی است که پژوهشگران علوم اجتماعی به آن توجه بسیار کرده اند. ( آزاد ارمکی و بهار،1377 :16) . دین مفهومی است که به دلیل برخورداری از عناصر فکری، رفتاری، عاطفی و اجتماعی، هنوز بسیاری از متفکران و اندیشمندان به تعریف واحد و قابل قبولی از آن دست نیافته اند و همیشه محققان این عرصه با یکدیگر اختلاف نظر داشته اند. در هر حال مقصود ما از دین، مجموعه ای از باورها، عقاید، ارزش ها و قوانین اجتماعی، عبادی و معاملاتی است که از طریق وحی و نبوت به بشر رسیده است (طباطبایی، به نقل از فصیحی، 1392: 81) . دین داری عبارت است از: پای بندی و آگاهی از اصول و شعائر یک مذهب به گونه ای که این پیروی بر زندگی فردی و اجتماعی تاثیرگذار باشد (ربانی و طاهری، 1388: 91). الوود^{^[7]} معتقد است که دین، ارزشی والاست که بر روحیات و نوع عملکرد افراد در زندگی اثر می گذارد و مهم ترین پیامد آن در جامعه، تحکیم روابط اجتماعی افراد جامعه است (Ellwood, 2013: 307). همچنین کیشی موتو^{^[8]}، مذهب را یکی از جنبه های فرهنگ دانسته و معتقد است دین بر فعالیت هایی تمرکز دارد که به عقیده رهروان آن، این اعمال، معنایی غایی را برای زندگی به ارمغان آورده و به حل مشکلات می انجامد. (Kishimoto, 1961: 240). دورکیم^{^[9]} دین را عامل هم بستگی می داند (همیلتون^{^[10]}، 1377: 178). دیویس^{^[11]}، دین را عامل انسجام بخش و تقویت همکاری اعضا و ادای دین را هنجار بخش و نظم آفرین می داند. (پناهی و شایگان، 1386: 81). ماکس وبر^{^[12]}، دین، ارزش ها و جهان بینی افراد را الهام بخش رفتار آنان می داند. از نظر وبر، دین می تواند بر شبکه اعتماد در بین افراد اثر مثبت گذاشته که برای روابط و مبادله اقتصادی لازم و ضروری است (فوکویاما^{^[13]}، 1386: 153). یانگ^{^[14]} پس از طرح نظرات آسلینر و میلوفسکی نتیجه می گیرد که تمامی مذاهب به پیروان خود می آموزند که انسان های دیگر را دوست بدارند و بنابراین باعث شکل گیری سرمایه اجتماعی خواهند شد (Yeung, 2014: 127). ورم^{^[15]} بر این اعتقاد است که دینداری به دو طریق بر سرمایه اجتماعی تاثیر دارد: اول آنکه افراد دیندار حساسیت بیشتری نسبت به امور اجتماعی و کمک کردن به دیگران دارند؛ ثانیا، سازمان های مذهبی گردهمایی هایی تشکیل می دهند و به وسیله آن فعالیت های خیریه و مذهبی انجام می شود که تاثیر مثبت بر سرمایه اجتماعی دارند (Worms, 2004: 87). افه و فوش^{^[16]}نیز در این زمینه معتقدند در حین اجرای مناسک اجتماعی شبکه روابط اجتماعی گسترش می یابد و از آنجایی که افراد دیندارتر همکاری و همیاری بیشتری را با یکدیگر دارند، بنابراین این روابط باعث ایجاد و افزایش سرمایه اجتماعی خواهد شد (Offe and Fuchs, 2002: 169). پیرس و آکسین^{^[17]} معتقدند که حضور در مناسک مذهبی، کنش متقابل افراد را بیشتر می کند و باعث شکل گیری روابط پایدار و مثبت بین آنها می شود. در واقع، مذهب این پتانسیل را دارد تا با ایجاد فروبستگی روابط اجتماعی افراد جامعه دوستان، نزدیکان، اعضای خانواده و بالاخره همه افراد جامعه را در یک گروه همانند گرد آورد و باعث اتحاد و همبستگی بین آنها شود (Pearce and Axinn, 1998: 57). به اعتقاد جانسون و جانگ^{^[18]} نیز دینداران صداقت و اعتماد بیشتری در روابطشان با دیگران دارند و تشکیلات مذهبی از طریق آموزه های دینی همه افراد جامعه را به صداقت و حفظ ارزش های اخلاقی تشویق می کنند (Johnson and Jang, 2014: 121) .

دین اسلام به دلیل ماهیت جمعی فراوانی که دارد می تواند نقش بسیار مهمی در افزایش سرما یه اجتماعی ایفا نماید. انواع مراسم و مناسک مذهبی که در ماه های مختلف سال و به مناسبت های مهم برگزار می گردد، یکی از مزایایی است که استفادة مطلوب از این پتانسیل می تواند سطح سرمایة اجتماعی را به طور قابل ملاحظه ای افزایش دهد. البته نویسندگان مدعی نیستند که در جامعه ایران از این پتانسیل به نحو بسیار مطلوبی بهره گرفته می شود، بلکه هنوز به میزان زیادی نیازمند استفاده از این پتانسیل برای رشد و حفظ سرما یة اجتماعی هستیم.

دانش آموزان به عنوان خیل عظیمی از جمعیت جوان کشور در معرض بیشترین فرصت ها و تهدیدها قرار دارند و دین و دینداری تاثیر و نقش بی بدیلی بر آنان به عنوان بخش مهمی از سرمایه اجتماعی کشور خواهد داشت. شواهد موجود گویای آن است که دین و فرهنگ دینی، منبع مهم و منحصربه فردی در تولید سرما یه اجتماعی برای دانش آموزان محسوب می شود . دین اسلام به دلیل ماهیت جمعی فراوانی که دارد می تواند نقش بسیار مهمی در افزایش سرما یه اجتماعی ایفا نماید. انواع مراسم و مناسک مذهبی که در ماه های مختلف سال و به مناسبت های مهم برگزار می گردد، یکی از مزایایی است که استفادة مطلوب از این پتانسیل می تواند سطح سرمایة اجتماعی جوانان و به خصوص قشر دانش آموز را به طور قابل ملاحظه ای افزایش دهد.

در این مقاله، نگارنده در صدد بررسی و تبیین این پرسش می باشد که دین‌داری بر سرمایه اجتماعی بین دانش‌آموزان مقطع متوسطه در شهرستان لارستان چه تاثیری دارد؟ و بر همین اساس بدنبال دستیابی به اهداف زیر است:

اهداف پژوهش

هدف کلی

مطالعه جامعه شناختی تاثیر دین داری بر سرمایه اجتماعی جوانان (مورد مطالعه: دانش آموزان دبیرستانی شهرستان لارستان در سال تحصیلی 97-96)

اهدف فرعی

شناخت تاثیر اجرای مناسک دینی بر سرمایه اجتماعی جوانان؛
شناخت تاثیر بعد اعتقادی بر سرمایه اجتماعی جوانان؛
شناخت تاثیر بعد پیامدی دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان؛
شناخت تاثیر بعد (احساسی) تجربی دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان؛
دستیابی به راهکارهایی جهت افزایش سرمایه اجتماعی با تاثیرپذیری از میزان و ابعاد دینداری.

پیشینه پژوهش

در مورد این موضوع چه در داخل و چه در خارج از کشور مطالعاتی وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

جمال محمدی و همکاران پژوهشی با عنوان «تحلیل فضایی از تأثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی در نقاط شهری و روستایی شهرستان کوهدشت» انجام داده اند و دینداری را در پنج بعد (فکری، اعتقادی، مناسکی، تجربی و پیامدی) و سرمایه اجتماعی را در چهار بعد (اعتماد عمومی، اعتماد رسمی، مشارکت عمومی و مشارکت رسمی) بررسی نموده اند. نتایج تحقیق نشان داد که از لحاظ ابعاد دینداری و سرمایه اجتماعی، تفاوت معناداری میان نقاط شهری و روستایی وجود دارد. همچنین، تأثیر دینداری بر افزایش سرمایه اجتماعی در نقاط روستایی، بیشتر از نقاط شهری است (محمدی و همکاران، 1392). دموری و همکاران تحقیقی با عنوان «واکاوی نقش مذهب شیعی در آفرینش سرمایه اجتماعی» انجام داده اند. نتیجه این مطالعه که با هدف بررسی مقایسه ای مولفه های سرمایه اجتماعی در بین دانشجویان عضو و غیر عضو هیات های مذهبی دانشجویی صورت گرفته است، نشان می دهد که سطح کلی سرمایه اجتماعی به وضوع در بین دانشجویان عضو بیشتر بوده، در ابعاد «اعتماد، مشارکت اجتماعی، مشارکت دینی، همیاری، احساس اثرگذاری و کارایی، ارزش زندگی و وساطت اجتماعی» اختلاف معناداری وجود داشته و دانشجویان عضو وضعیت مطلوب تری دارند. نتایج، حاکی از نقش مذهب شیعی در توانمند سازی جامعه و لزوم توجه به کارکردهای آن در بالا بردن سطح سرمایه های اجتماعی است (دموری و همکاران ، 1389). گنجی تحقیقی با عنوان «رابطه هویت دینی و سرمایه اجتماعی در بین مردم شهر کاشان» انجام داده است. نتایج به دست آمده نشان داد که هویت دینی که خود متشکل از بعد دینداری، بعد تعلقی و بعد تعهدی است، دارای دستاوردهای زیادی در جامعه کاشان است که از آن جمله می توان به جهت بخشیدن زندگی افراد، ایجاد رویکرد مثبت به آینده و تقویت روحیه امیدواری و نشاط برای آینده بهتر، پاسخ دادن به پرسش های بنیادین و عمیق انسان در زندگی، ایجاد حس همدلی، همبستگی و انسجام در جامعه (که از مصادیق سرمایه اجتماعی اند) اشاره کرد. بنابراین در این پژوهش با افزایش میزان هویت دینی افراد جامعه به ویژه در ابعاد تعهدی و دینداری، میزان حضور جمعی افزایش می یابد و در نتیجه سرمایه اجتماعی جامعه بالاتر می رود(گنجی ، 1389). جابریان تحقیقی با عنوان «بررسی رابطه دینداری و سرمایه اجتماعی: مطالعه تطبیقی دانشجویان کارشناسی زن دانشگاه تبریز و طلاب » انجام داده است. در تحلیل نتایج این پژوهش، هیچ گونه روابط معنی داری در بین طلاب دیده نشد. البته شدت این رابطه در ابعاد روابط کاری و مشارکت اجتماعی در بین طلاب بیشتر از دانشجویان بود که نشانگر تایید بیشتر هنجارهای دینی در کنش متقابل روزمره آنان در محل تحصیل و روابط اجتماعی غیر رسمی شان می باشد (جابریان ، 1385). فیروزآبادی به بررسی سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر شکل گیری آن در شهر تهران پرداخته است. بر اساس یافته های این پژوهش، سرمایه اجتماعی به ترتیب اهمیت از عواملی به شرح زیرتأثیر می پذیرد: تعهد دینی (بعد مناسکی دینداری) همبستگی مستقیم و مثبت و معنادار بر سرمایه اجتماعی، در ابعاد ذهنی و شناختی و در بعد رفتاری دارد و در مورد دین باوری (بعد اعتقادی دینداری) هر چند که با شدت ضعیف تری نسبت به تعهد دینی بر سرمایه اجتماعی تأثیر دارد به هر حال بر روی سرمایه اجتماعی تأثیر دارد(فیروزآبادی ، 1384).

گنجی در بررسی تبیین وضعیت دینداری دانشجویان دانشگاه اصفهان به این نتیجه رسید که همبستگی بین دینداری و سرمایه اجتماعی در جهت مثبت و مستقیم با 0/99 اطمینان می باشد(گنجی، 1382). ملاحسنی در تحقیقی با عنوان «رابطه بین میزان سرمایه اجتماعی و نوع دینداری در بین دانش آموزان سال سوم دبیرستان در استان گلستان (علی آباد- گنبد)» نشان داد بین میزان سرمایه اجتماعی دانش‌آموزان دبیرستانی و نوع دینداری آنان رابطه معنی‌داری وجود دارد؛ بدین معنی که میزان سرمایه اجتماعی در دینداران سنتی و قومیت‌گرا بیش‌تر از انواع دیگر است. (ملاحسنی ،1381)

بیرلین و هیپ در تحقیقی با عنوان «آیا سرمایه اجتماعی به عنوان مزیت تلقى می شود؟» به نتایج زیر دست یافتند: در ایالاتی که پیروان فرقه کاتولیک و پروتستان بیشتری وجود دارند، این فرقه ها شبکه های روابط اجتماعی را با یکدیگر تشکیل داده و بنابراین سرمایه اجتماعی درون گروهی بین آنها شکل گرفته است که این نوع سرمایه اجتماعی باعث کاهش جرایم در این نقاط نسبت به مناطقی که شبکه های روابط دینی که (در واقع سرمایه اجتماعی درون گروهی )کمتری دارند شده است(بیرلین و هیپ ،2005).

یونگ در پژوهش خود با عنوان «پیوند میان دینداری، مشارکت های داوطلبانه و سرمایه اجتماعی (مطالعه موردی فنلاند)» به این نتایج رسید که مشارکت کنندگان در امور مذهبی نگران گروه های مختلف مردم و درصدد کمک به آنها هستند و در مقایسه با گروه های دیگر از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند. این افراد همچنین بشدت به محافل اجتماعی کوچک (اعضای کلیسای محل) محدود می شوند. با این همه، ظاهرا مشارکت های داوطلبانه مذهبی نشان دهنده سرمایه اجتماعی درون گروهی بالایی در بین افراد است. نتایج دیگر تحقیق نشان می دهد هر چه افراد مذهبی تر باشند (دیندارتر باشند)، احتمال مشارکت های داوطلبانه آنها در کلیسا بیشتر است (یونگ ، 2004).

واتناو در پژوهشی با عنوان «مشارکت های مذهبی و سرمایه اجتماعی برون گروهی» که بر روی جمعیت بزرگسالان آمریکا انجام شد، نشان داده است که مشارکت های مذهبی و انجام مناسک دینی چون حضور در کلیسا هیچ رابطه معناداری با میزان سرمایه اجتماعی برون گروهی ندارد؛ اما یافته های وی نشان داده است که عضویت در یک اجتماع دینی و انجام مناسک دینی و بطور خلاصه دینداری معنادار ترین رابطه را با سرمایه اجتماعی درون گروهی دارد (واتناو ، 2002). اٌفه و فوش در مطالعه ای به بررسی متغیرهای مرتبط با سرمایه اجتماعی و سطوح رفتار انجمنی پرداخته و دریافته اند که درآمد خانوار و وضعیت بازار کار، شاخص ترکیبی وضعیت شغلی شامل: امنیت شغلی ، سطح درآمد و وقت اضافه، دین باوری و تعهد دینی، آموزش، سن، شهر در برابر حومه، اندازه خانوار، جنس مرد، مشارکت بازار کار زنان با متغیر سرمایه اجتماعی در رابطه مستقیم قرار گرفته است (اٌفه و فوش، 2002).

پژوهش های انجام شده داخلی پیرامون موضوع تحقیق اندک می باشد، ولی پژوهش های خارجی پیرامون موضوع تحقیق گسترده تر است. ضمن اینکه پژوهش های خارجی، با توجه به مقتضیات آن جوامع انجام شده و شاخص های مربوط به سرمایه اجتماعی و حتی دینداری در آن جوامع بطور کامل منطبق با شرایط و مقتضیات فرهنگی، اجتماعی و ...... در کشور ما نیست که در این زمینه نیاز به بومی سازی شاخص ها می باشد. در نهایت بررسی تحقیقات انجام شده قبلی گر چه تاثیر دین بر جنبه های مختلف سرمایه اجتماعی را نشان می دهد و جامعه و نمونه های آماری آن متنوع و مختلف می باشد، اما همه آنها به نوعی تاثیر و نقش دین را مورد تاکید قرار می دهند. آنچه که در این تحقیق به دنبال آن هستیم، تاثیر این مقوله مهم یعنی دین بر دانش آموزان مقطع متوسطه به عنوان بخش مهمی از جمعیت جوان کشور می باشد که جنبه نوآوری و جدید بودن این تحقیق را نشان می دهد.

مبانی و چارچوب نظری پژوهش

الف) مبانی نظری سرمایه اجتماعی

جیمز کلمن^{^[19]}

کلمن اولین محققی بود که به بررسی جزئی مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخت. به نظر او، سرمایه اجتماعی بخشی از ساختار اجتماعی است که به کنش گر اجازه می‌دهد تا با استفاده از آن به منافع خود دست یابد. کلمن از سه نوع سرمایه فیزیکی، انسانی و اجتماعی نام می‌برد. ( کلمن، 1390: 476 ). وی سرمایه اجتماعی را نوعی کالای عمومی در نظر گرفت که گرچه به دست کسانی که آن را تشخیص می‌دهند ایجاد می‌شود، ولی منافع آن شامل تمام اجزای ساختار می‌گردد. با توجه به تعریف کلمن از سرمایه‌ی اجتماعی، روشن می‌شود از نظر وی، سرمایه‌ی اجتماعی چیزی نیست جز قابلیت مردم برای همکاری، به مثابه یک گروه یا بخشی از یک سازمان، برای اجرای پروژه‌هایی که نفعی مشترک را در بر دارد. به اعتقاد کلمن، سرمایه اجتماعی می تواند به سه شکل ظاهر شود: اول، تکالیف و انتظاراتی که بستگی به میزان قابلیت اعتماد به محیط اجتماعی دارد؛ دوم، ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی با بتوان پایه ای برای کنش فراهم نمود؛ سوم، وجود هنجارهایی که توام با ضمانت اجرایی موثر باشند (همان: 94).

پی یر بوردیو^{^[20]}

سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع منابع فیزیکی یا غیرفیزیکی در دسترس فرد یا گروهی که دارای شبکه نسبتاً بادوامی از ارتباطات نهادینه شده با آشنایی‌های دو جانبه و محترم هستند.( بوردیو، 1380: 119).

بوردیو انواع سرمایه را به سه نوع سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی تقسیم می‌کند. وی تبدیل انواع سرمایه به سرمایه اقتصادی را محصول نظام سرمایه‌داری می‌داند. از نظر او برای توضیح ساختار و کارکرد جهان اجتماعی باید تمامی اشکال مجدداً شناخته و معرفی گردند. وی سرمایه اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کند: سرمایه ای که روابط اجتماعی را در بر می‌گیرد و در شرایط خاصی قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است مثل شهرت و معروفیت خانوادگی یا اشرافی (همان: 3ـ1).

از نظر بوردیو، مقدار سرمایه اجتماعی در تملک هر عامل اجتماعی به دو امر وابسته است:

اندازه شبکه ارتباطاتی که عامل اجتماعی به خوبی بتواند آن‌ها را بسیج نماید.
مقدار سرمایه (اقتصادی، فرهنگی، نمادی) هر یک از کسانی که عامل اجتماعی با آن‌ها در ارتباط است(توسلی ،8:1396).

بوردیو برای اولین بار در سال 1972، سرمایه اجتماعی را این گونه تعریف کرد: «سرمایه اجتماعی عبارت است از سرمایه ارتباطات اجتماعی که در صورت لزوم، حمایت‌های مفید ایجاد می‌نماید» (تاجبخش، 167:1394).

پاتنام^{^[21]}

پاتنام از محققان اخیر سرمایه اجتماعی است. تاکید وی بر نحوه تاثیر سرمایه اجتماعی بر رژیم های سیاسی و نهادهای دموکراتیک مختلف است. پاتنام، سرمایه اجتماعی را مجموعه‌ای از مفاهیمی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها می‌‌داند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع می شود و در نهایت منافع متقابل آنان را تامین خواهد کرد. از نظر وی، اعتماد^{^[22]} و ارتباط متقابل^{^[23]} اعضا در شبکه، به عنوان منابعی هستند که در کنش‌های اعضای جامعه موجود است. تاکید عمده وی بر مفهوم "اعتماد" بود و به زعم وی همین عامل بود که می‌‌توانست با جلب اعتماد میان مردم و دولتمردان و نخبگان سیاسی موجب توسعه سیاسی شود. بنابر این، اعتماد، منبع با ارزشی از سرمایه محسوب می‌‌شود که اگر در حکومتی به میزان زیاد اعتماد وجود داشته باشد، به همان اندازه رشد سیاسی و توسعه اجتماعی بیش‌تر خواهد بود. (پاتنام، 1392: 45)

فرانسیس فوکویاما^{^[24]}

فوکویاما در تعریف سرمایه اجتماعی می‌نویسد: «سرمایه اجتماعی را به سادگی می‌توان به عنوان مجموعه‌ معینی از هنجارها یا ارزش های غیررسمی تعریف کرد. از دیدگاه وی یکی از منابع اصلی برای تولید سرمایه اجتماعی در سطح جهانی، خانواده است که با ایفای نقش خود می‌تواند زمینه‌ پیوند و اعتماد بین افراد را ایجاد کند» (فوکویاما،11:1394).

از نظر وی منابع ایجاد کننده سرمایه اجتماعی عبارت اند از:

هنجارهایی که به لحاظ نهادی ساخته شده‌اند و منتج از نهاد‌های رسمی مانند دولت و نظام قانونی هستند.
هنجارهایی که خودجوش و برخاسته از کنش‌های متقابل اعضای یک جامعه هستند.

فوکویاما هنجارهای همیاری را شالوده سرمایه اجتماعی معرفی می‌نماید و می‌نویسد: «فرض بر این است که سرمایه اجتماعی وجود هنجارهای رفتاری مبنی بر تشریک مساعی را منعکس می‌کند» (همان،20). او بر خلاف دیگر نظریه‌پردازان سرمایه اجتماعی، صرفاً بر خصلت جمعی سرمایه اجتماعی تاکید می‌نماید. به همین دلیل کارکرد سرمایه اجتماعی در (بازدهی سرمایه) در نظریات فوکویاما در سطح جامعه است. او هم‌چنین کارکرد دیگر سرمایه اجتماعی در سطح کلان را تقویت دموکراسی پایدار از طریق تقویت جامعه مدنی می‌داند: (همان: 13 ).

ب ) مبانی نظری دین

دین از دیدگاه صاحبنظران مسلمان

1. دیدگاه امام خمینی (ره)

امام خمینی (ره) در مورد نقش مؤثر دین در جوامع انسانی، به طور مشخص بر مکتب اسلام و مذهب تشیع تأکید می‌ورزند و به کار ویژه دین در نهضت ایران اشاره می‌کنند. «اگر شما بتوانید مفهوم مذهب را در فرهنگ اسلامی ‌ما درک و دریافت کنید، به روشنی خواهید دید که هیچ‌گونه تناقضی بین رهبری مذهبی و سیاسی نیست، بلکه هم‌چنان که مبارزه سیاسی بخشی از وظایف و واجبات دینی مذهبی است، رهبری و هدایت کردن مبارزات سیاسی گوشه‌ای از وظایف و مسئولیت‌های یک رهبر دینی است. کافی است شما به زندگی پیامبر اسلام(ص) و نیز زندگی امام علی (ع) نگاه کنید که هم یک رهبر مذهبی ماست و هم یک رهبر سیاسی. این مسئله در فرهنگ شیعه از مسائل بسیار روشن است و هر مسلمان شیعی وظیفه یک رهبر مذهبی و دینی می‌داند که در سرنوشت سیاسی و اجتماعی جامعه مستقیماً دخالت کند.»( امام خمینی، 1378: 37 )

2. دیدگاه شهید آیت الله مطهری

آیت الله مطهری در مورد نقش دین در جامعه معتقد است دین هم ضرورتی فردی و هم ضرورتی اجتماعی دارد؛ از جهت فردی دین انسان را از درون می‌سازد و امیدوار می‌کند و از نظر اجتماعی، زندگی در جامعه را برای دیگران میسر می‌سازد. ایشان معتقدند که دین در جوامع انسانی بر عقاید و باور‌ها و آداب و رسوم مردم تأثیر می‌گذارد و تدریجاً ارزش ها و هنجار‌هایی را ایجاد می‌کند که در تحولات اجتماعی و نظام حاکم رسوخ می کنند و آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند و بدین ترتیب دین نه تنها در زندگی فردی افراد که در حیات اجتماعی آنان نیز حضور فعال می‌یابد.( مطهری، 1392: 84)

3. دیدگاه علامه طباطبایی

علامه محمد حسین طباطبایی با نگرشی فلسفی به آفرینش و رویکردی قرآن محور، انسان را جزئی از آفرینش تعریف می‌کند که همسو با تمام ذرات هستی در پی تکامل تدریجی حیات خود است و چون تکامل انسان با توجه به اختیاری که دارا می‌باشد نیازمند راهنمایی از جانب منبعی است که از مسیر کمال او آگاه است، بنابراین خداوند مطابق این نیاز راهنمایانی را برای او می‌فرستد تا در طی مسیر کمال او را یاری رسانند. پیامبران دین را از جانب خدا به عنوان راهنمای زندگی به بشر عرضه می‌دارند و چون بستر این مسیر دنیا و جامعه بشری است، دین روش زندگی اجتماعی را ارائه می‌کند که آن سعادت و تکامل معهود تحقق یابد. بدین ترتیب، دین در جامعه انسانی حضور می‌یابد و زندگی اجتماعی آنان را متأثر می‌سازد. در مجموع علامه طباطبایی معتقد است دین دو کارکرد اساسی دارد که ناشی از ماهیت آن است: کارکرد فردی که ناظر بر رابطه انسان با خداوند است و دیگر کارکرد اجتماعی که ناظر بر حضور دین در شئون اجتماعی در جهت حرکت جامعه بسوی کمال مطلوب نوع انسان است (طباطبایی، ۱۳92: 32-31)

بدین‌ترتیب آن‌چه از خلال مطالب گذشته استنباط می‌گردد این است که دین در حیات سیاسی اجتماعی جوامع دارای نقش قابل تأملی می‌باشد، ولی مذاهب بزرگ دنیا به یک میزان دارای داعیه سیاسی نبوده‌اند. البته آموزش‌های ادیان مختلف کم و بیش معطوف به زندگی اجتماعی بوده و از آنجایی که تا قبل از قرون جدید میان حوزه اجتماعی و حوزه سیاسی جدایی و انفکاک روشنی وجود نداشته، آموزش‌های مذکور بر کل زندگی اجتماعی سیاسی اعمال می‌گردید. اما در این که تا چه حد سازمان‌ها و سلسله مراتب و مقامات مذهبی داعیه دخالت در زندگی سیاسی و بویژه اداره امور دولتی را داشته‌اند، میان ادیان به دلایل مختلف تفاوت وجود داشته است.

دین از دیدگاه اندیشمندان غیر مسلمان

1. آلستون^{^[25]}

آلستون تعریف خود از دین را موکول به شناخت ابعاد و خصایص دین می‌کند. آلستون می‌گوید هر چند نمی‌توان مرز مشخصی بین دین و غیر دین ترسیم کرد، اما با اتکا به یک الگوی کاملا مشخص دینی و تشریح ابعاد و خصوصیات آن می‌توان وجوه اشتراک و افتراق هر مورد را با الگوی مورد نظر مشخص ساخت. بر این مبنا آلستون مجموعه ای از خصوصیات متمایز کننده دین از پدیده های دیگر را به شرح زیر معرفی می کند:

اعتقاد به موجودات ماورای طبیعی؛
تمایز گذاری بین امر اقدسی از امور دنیوی؛
اعمال و مناسکی که مبتنی بر امور مقدس اند و بر آن تکیه دارند؛
مجموعه قواعد اخلاقی که مورد تایید خدایان است؛
احساسات خاص دینی مانند خشیت، خوف، حیرت، احساس گناه و پرستش که در حین انجام مناسک و در محضر امور مقدس پایدار می‌شوند؛
عبادات و سایر شیوه های ارتباط با خدا؛
یک جهان بینی یا تصویری عام از جهان به عنوان یک کل؛
نظامی کم و بیش کامل در مورد حیات فرد که بر پایه جهان بینی است؛
یک گروه اجتماعی که امور فوق آن ها را به هم پیوند داده است (حبیب زاده خطبه سرا، 1384: 33-32)

2. گلاک و استارک^{^[26]}

چارلز گلاک طی دو دهه پنجاه و شصت برای فهم و تبیین دین در آمریکا و گلاک بحث ابعاد دینداری را مطرح کرد. وی این بحث را در سال ۱۹۶۲ گسترش داد و با همکاری رادنی استارک در سال ۱۹۶۵ به شرح و بسط آن پرداخت (سراج زاده و توکلی، ۱۳۸۰). هدف اصلی آن ها از طرح این مباحث عمدتا درک شیوه‌های مختلفی بود که مردم با توسل به آن خود را مذهبی تلقی می کردند. به نظر گلاک و استارک همه ادیان جهانی به رغم تفاوت در جزئیات دارای ابعادی کلی هستند که دینداری را در آن ابعاد جلوه گر می‌شود. ایشان مدل چند بعدی دینداری ارائه کرده، مدعی اند مدل دینداریشان به رغم زمینه و صبغه مسیحی و غربی قابلیت بکارگیری و تعمیم به هر یک از ادیان جهانی را دارد. (گلاک و استارک، ۱۹۶۵: ۱۴)

گلاک و استارک (1997) در کتاب خود اذعان نموده‌اند که با وجود تفاوت‌هایی در ادیان، می توان وجوه مشترکی را بین آن‌ها یافت. این وجوه یا عرصه‌ها در حقیقت ابعاد دینداری را تشکیل می‌دهند و عبارت اند از: ابعاد اعتقادی، مناسکی، احساسی( تجربی) و پیامدی که در ادامه به توضیح مختصر هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم:

الف) بعد اعتقادی یا باور دینی که عبارت است از ایده‌ها و نگرش‌هایی که انتظار می‌رود پیروان یک دین به آن اعتقاد داشته باشند همانند اعتقاد به خدا، دوزخ و....

ب) بعد مناسکی یا اعمال دینی که انتظار می‌رود پیروان یک دین آن‌ها را به جا آورند که شامل نماز، روزه و… در مذهب اسلام است.

ج) بعد احساسی یا تجربی که ناظر به عواطف، تصورات و احساسات پیروان یک دین با وجودی ربوبی همچون خدا یا واقعیتی غایی و اقتداری متعالی است.

د) بعد پیامدی یا آثار دینی که ناظر بر اثرات باورها، اعمال، تجارب و دانش دینی بر زندگی روزانه است و به عبارتی، تأثیر و انعکاس دین در رفتارهای روزمره می باشد (افشانی، 1380: 79))

چارچوب نظری پژوهش

دیدگاه نظری و مدل مفهوم گلاک و استارک، مدلی جامع است که می‌توان کلیه‌ ابعاد و معرف‌های آن را جهت سنجش آزمون دین‌داری مورد استفاده قرار داد. برطبق این مدل می‌توان استنباط کرد که ابعاد دین‌داری یعنی چهار بعد اعتقادی، مناسکی، تجربی و پیامدی دین‌داری به عنوان شاخص‌ها و معرف‌های اصلی، در حکم متغیرهای اصلی برای ارزیابی وضعیت دین‌داری، مفهوم‌سازی و عملیاتی می‌شود و تاثیر ونقش آن‌ها بر روی سرمایه اجتماعی دانش‌آموزان مورد سنجش قرار می‌گیرد.

در بین صاحب‌نظران معاصر و دیدگاه‌های تلفیقی نوین، سرمایه اجتماعی به عنوان پدیده‌ای اجتماعی و مفهومی چند وجهی مشتمل بر حداقل دو بعد عینی یا ساختار و تعاملاتی (بین اعیانی) و ذهنی یا شناختی (بین اذهانی) یعنی مشارکت توام با تعهد و اعتماد اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. سرمایه اجتماعی با این مضمون می‌تواند محدود و درون‌گروهی یا تعمیم‌یافته و بین‌گروهی باشد. نوع و میزان سرمایه اجتماعی تابع نوع و ویژگی‌های اجتماع و مشخصات سایر خرده نظام‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی موجود در جامعه است و به نوبه خود در تسهیل کنش‌های اجتماعی، تامین منافع فردی و جمعی و توسعه‌ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی موثر است. (پاتنام، 1392: 154) از سوی دیگر، دانشمندانی چون: چان و همکارانش^{^[27]} (۲۰۰۳)، ایسترلی^{^[28]}(۲۰۰۶)، برگر - اشمیتز^{^[29]} (۲۰۰۰) و جانسون^{^[30]} (۱۹۹۸) یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی را انسجام اجتماعی برشمرده اند که ابعاد آن عبارت اند از: میزان اعتماد افراد جامعه به یکدیگر، شدت احساس تعلق افراد به جامعه، قدرت تشکل های اجتماعی، قانون مداری و برخورداری یکسان از فرصت ها. بدین ترتیب، بر اساس این چارچوب نظری، مدل نظری تحقیق به شکل زیر انتخاب گردیده است.

مدل نظری پژوهش

سرمایه اجتماعی

تجربی

پیامدی

مناسکی

دینداری

اعتقادی

مشارکت

اعتماد

انسجام

فرضیه های پژوهش

فرضیه اصلی

دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تاثیر دارد.

فرضیه های فرعی

بعد اعتقادی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تاثیر دارد.
بعد احساسی( تجربی) دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تاثیر دارد.
بعد پیامدی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تاثیر دارد.
بعد مناسکی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تاثیر دارد.

تعریفمفاهیم ‌یامتغیرها(متغیرهایمستقل و وابسته)

در این تحقیق ، «دینداری» متغیر مستقل و« سرمایه اجتماعی» متغیر وابسته تحقیق است.

الف)دینداری

تعریف نظری: پدیده دینداری، امری کاملاً انتزاعی است که نمی‌توان برای آن‌ یک تعریف معرفت شناختی آورد. بسیاری از علما و بزرگانی چون مرحوم علامه طباطبایی، دینداری را در سه بخش اعتقادات، احکام و اخلاقیات تعریف می‌کنند. انسانی که باورهای دینی او به شکل صحیح شکل گرفته باشد، به احکام دینی درست عمل می‌کند و عمل او مغایر با اخلاق دینی نخواهد بود. در واقع انسان دیندار باید باور، عمل و اخلاق دینی داشته باشد.( طباطبایی، 1392: 26). به منـظور تعـریف عملیـاتی دینـداری بر اساس مـدل گـلاک و استـارک (1997) با وجود تفاوت‌هایی در ادیان، می‌توان وجوه مشترکی را بین آن‌ها ‌یافت. این وجوه‌ یا عرصه‌ها در حقیقت ابعاد دینداری را تشکیل می‌دهند و عبارت اند از: ابعاد اعتقادی، مناسکی، پیامدی عاطفی و فکری.

بعد اعتقادی‌ یا باور دینی که عبارت است از ایده‌ها و نگرش‌هایی که انتظار می‌رود پیروان ‌یک دین به آن اعتقاد داشته باشند، همانند اعتقاد به خدا، دوزخ و ...؛
بعد مناسکی ‌یا اعمال دینی که انتظار می‌رود پیروان ‌یک دین، آن‌ها را به جا آورند شامل نماز، روزه و… ، در مذهب اسلام؛
بعد عاطفی ‌یا تجربی یا احساسی که ناظر به عواطف، تصورات و احساسات پیروان ‌یک دین با وجودی ربوبی همچون خدا ‌یا واقعیتی غایی و اقتداری متعالی؛
بعد پیامدی ‌یا آثار دینی که ناظر بر اثرات باورها، اعمال، تجارب و دانش دینی بر زندگی روزانه است و به عبارت دیگر تأثیر و انعکاس دین در رفتارهای روزمره می باشد (افشانی، 1389 : 93).

تعریف عملیاتی: دینداری یعنی التزام فرد به ابعاد مختلف یک دین. پس تعریف دینداری بدون توجه به ابعاد دین میسر نیست.

تعریف عملیاتی بعد اعتقادی دینداری: برای سنجش عقیده، اعتقاد به اصول دین یعنی باور به وجود خدا، یگانگی و حاکمیت او، باور به رسالت پیامبر، جانشینی امامان معصوم (ع)، اعتقاد به حسابرسی و روز قیامت و عدل الهی در طیف پنج گزینه‌ای بسیار موافق، موافق، نه موافق نه مخالف ، مخالف و بسیار مخالف مورد بررسی قرار گرفته است.

تعریف عملیاتی بعد مناسکی دینداری: تکالیف و وظایف عبادی دیندار در دو بخش فردی و جمعی مورد توجه است. شاخص‌های سنجش این بعد بسیار گسترده است و هر عمل عبادی را در بر می‌گیرد که برای سهولت سنجش در این تحقیق، تکالیف مناسکی، به دو بخش فردی و جمعی و واجب و مستحب تقسیم شده است. نماز، روزه، قرائت قران، حج و... از جمله اعمال مناسکی است که در اسلام می‌توان با سنجش آنها، میزان التزام دینداری را سنجید و توصیف کرد.

تعریف عملیاتی بعد احساسی(تجربی) دینداری: این مفهوم را به جهت باطنی بودن و ریشه در احساسات و عواطف دیندار داشتن، کمتر می‌توان به صورت دقیق‌تر توصیف کرد. با این حال، خوف و امید، یاد مرگ، شوق به وصال خدا، حضور قلب هنگام عبادت، نذر و استخاره، طلب استغفار و... بر حسب گزارش فرد از خود این مفهوم را عملیاتی خواهد کرد.

تعریف عملیاتی بعد پیامدی دینداری: اساساً فرد دیندار با پیامد دینداری بیش‌تر شناخته می‌شود. دینداری در جنبه‌های مختلف (محسوس و نامحسوس) زندگی افراد تاثیر می‌گذارد. به طور خلاصه در این تحقیق، نیکی به اطرافیان، ملاقات بیماران، اخلاق فردی و جمعی حمایت مالی از تکایا و مساجد، امور خانواده و همسر و... مبنای عملیاتی کردن بعد پیامدی دینداری قرار داده شده است. در این تحقیق به جز مفهوم عقیده، سایر ابعاد با طیف پنج گزینه‌ای خیلی زیاد، زیاد ، نه موافق نه مخالف ، کم و خیلی کم توصیف می‌شود.

ب)سرمایهاجتماعی

تعریف نظری: سرمایه اجتماعی از منظر اندیشمندان به صور مختلف تعریف شده که در زیر به چند مورد اشاره می‌گردد:

سرمایه اجتماعی، مجموعه‌ هنجارهای موجود در سیستم‌های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه و پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات سیستم‌های اجتماعی می‌شود (فوکویاما، 1999 : 152).
سرمایه اجتماعی، مجموعه منابعی است که در ذات روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی جامعه وجود دارد و برای اجتماعی شدن کودک وجوان سودمند است (جیمز کلمن، 1980 و لوری، 1987 : 198).

تعریف عملیاتی: جهت سنجش سرمایه اجتماعی به تعریف عملیاتی ابعاد سرمایه اجتماعی (مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی ) پرداخته می شود.

مشارکت اجتماعی: در‌ این‌جا‌ به‌دلیل بررسی مشارکت بین‌ دانش آموزان، مشارکت آنها در فعالیت های گروهی مدرسه مدنظر قرار گرفته شده و بیشتر‌ فـعالیت‌ گـروهی و هـمکاری آنها در مراسم ها و برنامه های مختلف مورد توجه و سنجش واقع شده اند.

اعتماد اجتماعی: در‌ این‌جا‌ بعد اعتماد از حیث اعتماد به دوستان و فامیل، اعتماد به خانواده و اعتماد به همسایگان مورد توجه و سنجش قرار گرفته‌اند.

انسجام اجتماعی: دراین تحقیق مولفه و اعتماد افراد جامعه به یکدیگر با گویه هایی چون: همکاری افراد با یکدیگر، تعامل افراد با یکدیگر، درستکاری، صداقت، وفای به عهد، انصاف و عدالت مورد سنجش قرار گرفت. مولفه «احساس تعلق افراد به جامعه» با گویه های احساس تعهد به جامعه، احساس هویت مشترک و ارزش های مشترک مورد سنجش قرار گرفت . مولفه «قدرت تشکل های اجتماعی» با گویه های برانگیختن احساسات ملی و مذهبی، متحد ساختن مردم، هدایت مردم در کارهای عام المنفعه و مولفه دیگر انسجام اجتماعی یعنی «قانون مداری» با گویه های رعایت قوانین توسط مردم و عدم تبعیض بین مردم در ادارات دولتی و ..... مورد سنجش قرار گرفته است.

روش شناسی پژوهش

روش مورد استفاده در این پژوهش، پیمایشی و از نوع توصیفی- تبیینی است. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهرستان لارستان می‌باشد که تعداد آن‌ها براساس اطلاعات ارائه شده توسط معاونت آموزشی مدیریت آموزش و پرورش لارستان 4371 نفر می‌باشند که در این تحقیق با توجه به حجم وسیع جامعه، از نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای و تصادفی ساده استفاده شده است. در این روش، ما به اقتضای خصوصیات جامعه موضوع تحقیق، نمونه مورد نظر را در چند مرحله انتخاب می کنیم. در این روش از جامعه N نفری نمونه به تعداد n1 انتخاب می کنیم. سپس از میان n1 گروه کوچک تری به تعداد n2 برمی گزینیم تا نمونه کافی و مناسب از لحاظ تعداد و سایر خصوصیات تعیین شود. (ساروخانی، 1386: 122 ). در اینجا، ابتدا از بین 12 دبیرستان موجود(6 دبیرستان دخترانه و 6 دبیرستان پسرانه)، با توجه به نسبت جنسیتی آنها، تعداد 4 دبیرستان پسرانه و 4 دبیرستان دخترانه به صورت تصادفی انتخاب و در مرحله بعد از بین آنها تعداد نمونه لازم به صورت تصادفی از بین دانش آموزان انتخاب گردید. حجم نمونه به دست آمده با استفاده ازفرمول کوکران 374 نفر می باشد. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته بود که اعتبار (روایی) ابزار محتوایی صوری و اعتماد (پایایی) با آلفاخ کرونباخ محاسبه شد که برای متغیر سرمایه اجتماعی 80/0 و برای متغیر دینداری 86/0 به دست آمد و نشانگر پایایی بالای پرسشنامه بود.

یافته هایپژوهش

توصیفدادهها

بر مبنای داده های تحقیق، کمترین سن پاسخگویان 15 و بیشترین سن 19 سال است که گروه سنی 16 سال بیشترین درصد ( 5/46 ) را در بین دانش آموزان تشکیل می داد. از بین پاسخگویان، 182 نفر یعنی معادل 7/48 درصد پسر و 192 نفر یعنی معادل 3/51 درصد دختر می باشند که می توان گفت نسبت جنسیتی تقریبا یکسان است. از بین دانش آموزان مورد مطالعه، 5/37 درصد از پایه دهم و 5/41 درصد از پایه یازدهم و 1/21 درصد از پایه دوازدهم هستند. از بین دانش آموزان مورد مطالعه، 7/33 درصد در رشته ریاضی و فیزیک، 3/23 درصد در رشته علوم تجربی، 3/31 درصد در رشته علوم انسانی و 8/11 درصد در رشته فنی و حرفه ای تحصیل می کنند. همچنین، تفاوت چندانی بین سطح تحصیلات پدران دانش آموزان و مادران دانش آموزان وجود ندارد و فقط درصد کمی تحصیلات پدران بیشتر از مادران است؛ به طوری که 4/67 درصد پدران دیپلم و پایین تر از دیپلم هستند، در حالی که 8/72 درصد مادران دیپلم و پایین تر از دیپلم می باشند.

یافته های استنباطی

از آنجا که سرمایه اجتماعی در پژوهش حاضر نقش متغیر وابسته را دارد و آزمون رگرسیون مورد نیاز است، لذا نرمال بودن این متغیر از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. با توجه به این که چولگی و کشیدگی این متغیر عددی بین 2- و 2 می باشد و همچنین با کمک منحنی رسم شده درهیستوگرام به روش توصیفی، نرمال بودن این متغیر نمایان است. همچنین بنا بر آزمون های شایپرو- ویلک و کولموگروف- اسمیرنوف، چون 05/0<.Sig است، بنابر این نرمال بودن این متغیر ثابت می شود.

جدول 1: آزمون نرمال بودن متغیر سرمایه اجتماعی

شایپرو- ویلک			کولموگروف- اسمیرنوف
Sig.	Df	statistic	Sig.	df	statistic
580/0	352	996/0	200/0	352	028/0	سرمایه اجتماعی

فرضیه اصلی: دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تأثیر دارد.

جدول 2: ضریب همبستگی بین سرمایه اجتماعی و دینداری دانش آموزان

سرمایه اجتماعی

دینداری

سرمایه اجتماعی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معنی داری

تعداد

352

579/0

000/0

352

دینداری

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معنی داری

تعداد

579/0

000/0

352

372

همان گونه که در جدول بالا مشاهده می شود بین دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 001/0 و ضریب همبستگی 579/0 رابطه معنا داری برقرار می باشد؛ یعنی هر چه میزان دینداری فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی آنها نیز بیشتر می شود.

جدول 3: نتایج آزمون تحلیل رگرسیون متغیر مستقل دینداری بر متغیر وابسته سرمایه اجتماعی

روش ورود متغیرها	ضریب همبستگی R	ضریب تعیین 14R2">	ضریب تعیین تعدیل یافته 14R2adj">	خطای معیار E.S	آزمون استقلال خطاها DW
همزمان	579/0	335/0	333/0	3447/19	758/1

اطلاعات جدول آزمون رگرسیون چندگانه به روش همزمان^{^[31]} نشان می دهد که ضریب تعیین در این آزمون برابر 335/0 می باشد؛ یعنی در واقع متغیردینداری توانسته است فقط 5/33 درصد از متغیر سرمایه اجتماعی را پیش بینی کند. با توجه به جدول ANOVA چون سطح معنی داری کمتر از 05/0 است( 001/0>Sig) بنابر این مدل رگرسیونی فوق قابل قبول می باشد.

فرضیه های فرعی

فرضیه اول: بعد اعتقادی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تأثیر دارد.

جدول 4 : ضریب همبستگی بین ابعاد سرمایه اجتماعی وبعد اعتقادی دینداری دانش آموزان

سرمایه اجتماعی

بعد انسجام اجتماعی

بعد اعتماد

بعد مشارکت

بعد اعتقادی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معنی داری

453/0

000/0

413/0

000/0

361/0

000/0

277/0

000/0

همان گونه که در جدول بالا مشاهده می شود بین بعد اعتقادی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 001/0 و ضریب همبستگی 453/0 رابطه معنا داری برقرار می باشد؛ یعنی هر چه میزان بعد اعتقادی فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی او نیز بیشتر می گردد. از طرفی بین بعد اعتقادی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است، هر چند این ارتباط در ابعاد اعتماد و مشارکت ضعیف تر می باشد.

آزمون فرضیه دوم: بعد احساسی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تأثیر دارد.

جدول 5: ضریب همبستگی بین ابعاد سرمایه اجتماعی وبعد احساسی دینداری دانش آموزان

سرمایه اجتماعی

بعد انسجام اجتماعی

بعد اعتماد

بعد مشارکت

بعد احساسی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معنی داری

519/0

000/0

462/0

000/0

419/0

000/0

358/0

000/0

همان گونه که در جدول بالا مشاهده می شود بین بعد احساسی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 100/0 و ضریب همبستگی 519/0 رابطه معنا داری برقرار می باشد؛ یعنی هر چه میزان بعد احساسی دینداری فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی آنها نیز بیشتر می شود. از طرفی بین بعد اعتقادی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است هر چند این ارتباط در بعد مشارکت ضعیف تر می باشد.

آزمون فرضیه سوم: بعد پیامدی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تأثیر دارد.

جدول 6: ضریب همبستگی بین ابعاد سرمایه اجتماعی وبعد پیامدی دینداری دانش آموزان

سرمایه اجتماعی

بعد انسجام اجتماعی

بعد اعتماد

بعد مشارکت

بعد پیامدی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معنی داری

490/0

000/0

422/0

000/0

383/0

000/0

367/0

000/0

همان گونه که در جدول بالا مشاهده می شود بین بعدپیامدی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 100/0 و ضریب همبستگی 490/0 رابطه معنا داری برقرار می باشد؛ یعنی هر چه میزان بعد پیامدی فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی آنها نیز بیشتر می شود. از طرفی بین بعد پیامدی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است، هر چند این ارتباط در ابعاد اعتماد و مشارکت ضعیف تر می باشد.

آزمون فرضیه چهارم: بعد مناسکی دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان تأثیر دارد.

جدول 7: ضریب همبستگی بین ابعاد سرمایه اجتماعی وبعد مناسکی دینداری دانش آموزان

سرمایه اجتماعی

بعد انسجام اجتماعی

بعد اعتماد

بعد مشارکت

بعد مناسکی

ضریب همبستگی پیرسون

سطح معنی داری

611/0

000/0

496/0

000/0

475/0

000/0

489/0

000/0

همان گونه که در جدول بالا مشاهده می شود بین بعد مناسکی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 100/0 و ضریب همبستگی 611/0 رابطه معنا داری قوی برقرار می باشد؛ یعنی هر چه بر میزان بعد اعتقادی فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی او نیز بیشتر می شود. از طرفی بین بعد مناسکی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباطی قویتر از بقیه ابعاد دینداری برقرار است.

ضرایب مسیر براساس ضریب استاندارد شده رگرسیون محاسبه می شود که در پژوهش حاضر متغیر سرمایه اجتماعی به صورت تابعی از دیگر متغیرها فرض می گردد و مدل رگرسیونی آن ترسیم خواهد شد. در ضمن، از آنجایی که متغیر سرمایه اجتماعی یک متغیر درونزا می باشد که توسط سه متغیر اعتماد اجتماعی، انسجام اجنماعی و مشارکت تعیین شده، لذا این سه متغیر در جدول آورده شده است.

جدول 8: ضرایب انواع تاثیرات بر متغیر وابسته سرمایه اجتماعی

متغیرهای مستقل	انواع تاثیر
متغیرهای مستقل	مستقیم	غیر مستقیم	کل
دینداری	579/0	-	579/0
اعتقادی	-	200/0	200/0
احساسی	182/0	141/0	323/0
پیامدی	-	127/0	127/0
مناسکی	492/0	189/0	681/0
مشارکت	501/0	-	501/0
اعتماد	318/0	-	318/0
انسجام	388/0	-	388/0

بحث و نتیجه گیری

در هر جامعه ای سطحی از سرمایة اجتماعی وجود دارد دین و ایدئولوژی با القای هنجارها، ارزش ها و اخلاقیات خاص، سرمایه ای اجتماعی برای جامعه فراهم می آورد. بدون شک وجود تکایای مذهبی، مجالس روضه خوانی، دسته جات عزاداری در مساجد و حسینیه ها و تکایا و دیگر آموزه ها، فعالیت ها و اقدامات مذهبی، مصادیقی از سرمایة اجتماعی است. پژوهش حاضر، به بررسی نقش و تاثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی دانش آموزان مقطع دوم متوسطه شهرستان لارستان بر مبنای اطلاعات جمع آوری شده از یک نمونه 374 نفری پرداخت. به منظور سنجش سرمایة اجتماعی، سه مؤلفه اصلی تشکیل دهنده سرمایة اجتماعی شامل اعتماد، مشارکت و انسجام و زیر مقوله های آن شناسایی گردید و سنجه های مناسب برای اندازه گیری هر کدام از مقولات طراحی و تدوین شد و برای دینداری نیز چهار بعد اعتقادی، احساسی، مناسکی و پیامدی مد نظر قرار گرفت. برخی از گویه های مورد استفاده، از تحقیقات پیشین اقتباس شدند که از توان بازیافت پذیری خوبی برخوردار بودند. برخی دیگر از گویه ها، گویه های محقق ساخته ای بودند که بعد از اجرای پیش آزمون اصلاح و نهایی شدند.

نتایج به دست آمده است نشان می دهد که بین بعد اعتقادی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 100/0 و ضریب همبستگی 453/0 رابطه معنا داری برقرار می باشد؛ یعنی هر چه بر میزان بعد اعتقادی فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی او نیز بیشتر می شود. از طرفی بین بعد اعتقادی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است - هر چند این ارتباط در ابعاد اعتماد و مشارکت ضعیف تر می باشد. در ضمن بین بعد احساسی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 100/0 و ضریب همبستگی 519/0 رابطه معنا داری نیز برقرار می باشد؛ یعنی هر چه بر میزان بعد احساسی دینداری فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی او نیز بیشتر می شود. از طرفی بین بعد احساسی دینداری و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است- هر چند این ارتباط در بعد مشارکت ضعیف تر می باشد. همان گونه که مشاهده شد بین بعد پیامدی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 001/0 و ضریب همبستگی 490/0 نیز رابطه معنا داری برقرار می باشد؛ یعنی هر چه میزان بعد پیامدی فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی او نیز بیشتر می شود. نتایج به دست آمده از این فرضیه با دیدگاه علامه طباطبایی همسو می باشد. از طرفی بین بعد پیامدی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباط مؤثر برقرار است- هر چند این ارتباط در ابعاد اعتماد و مشارکت ضعیف تر می باشد. آخرین بعد دینداری که مورد بررسی قرار گرفت، بعد مناسکی بود که از نتایج آزمون مشاهده شد بین بعد مناسکی دینداری و میزان سرمایه اجتماعی دانش آموزان با سطح معنی داری کمتر از 001/0 و ضریب همبستگی 611/0 نیز رابطه معنا داری قوی برقرار می باشد؛ یعنی هر چه بر میزان بعد مناسکی فرد افزوده می شود، سرمایه اجتماعی آنها نیز بیشتر می شود. از طرفی بین بعد مناسکی و هرکدام از ابعاد سرمایه اجتماعی نیز ارتباطی قویتر از بقیه ابعاد دینداری برقرار است. نتایج به دست آمده از آزمون فرضیه این پژوهش با یافته های پژوهش فیروزآبادی در سال 1384 همسو می باشد.

به اجمال، یافته های این تحقیق نشان داد که دین باوری و تعهد دینی رابطه مستقیمی با سرمایه اجتماعی دارد. یونگ نیز در سال 2004 به این نتیجه دست یافت که هر چه افراد مذهبی تر باشند (دیندارتر باشند)، احتمال مشارکت های داوطلبانه آنها در کلیسا بیشتر است. افه و فوش نیز در سال 2002 به این نتیجه رسیدند که دین باوری و تعهد دینی با سرمایه اجتماعی رابطه معنی داری دارد. این نتیجه ای است که در آثار صاحب نظران بزرگی چون: کلمن، فوکویاما، گیدنز، دورکیم، پارسونز، گلاک و استارک، آلستون و نیز اندیشمندان مسلمان همچون: امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی، شهید مطهری و ... برآن صحه گذاشته شده است. نتایج مطالعه حاضر به همراه تحقیقات قبلی اشاره بر این دارد که دین باوری و تعهد دینی می تواند در انسجام بخشی اجتماعی، تسهیل در جامعه پذیری، تعریف ارزش ها و هنجارهای اجتماعی، تحکیم عواطف مشترک، تقویت پایه های کنترل اجتماعی، افزایش آرامش خاطر، تقویت روحیه گروهی، همکاری و تعاون، برقراری کنش های اجتماعی مبتنی بر اعتماد و صداقت، تثبیت احساس تعهد و التزام، گسترش و تقویت مشارکت فعالانه و نظایر آن نقش مؤثر و تعیین کننده ای ایفا نماید. در این زمینه باید گفت سازمان های دینی نقش میانجی را در فعالیت های دینی ایفا می کنند.

دین اسلام به دلیل ماهیت جمعی فراوانی که دارد می تواند نقش بسیار مهمی در افزایش سرمایه اجتماعی ایفا نماید. انواع مراسم و مناسک مذهبی که در ماه های مختلف سال و به مناسبت های مهم برگزار می گردد، یکی از مزایایی است که استفادة مطلوب از این پتانسیل می تواند سطح سرمایة اجتماعی را به طور قابل ملاحظه ای افزایش دهد. البته محقق مدعی نیست که در جامعه ایران از این پتانسیل به نحو بسیار مطلوبی بهره گرفته می شود، بلکه هنوز به میزان زیادی نیازمند استفاده از این پتانسیل برای رشد و حفظ سرما یة اجتماعی هستیم.

پیشنهادهای پژوهش

نظام آموزش و پرورش و به تبع آن مدیریت آموزش و پرورش لارستان باید برنامه ریزی های متنوع و جذابی برای دانش آموزان و خانواده های آنان در مورد مسائل اجتماعی و دینی طراحی نماید و زمینه مشارکت آنها را فراهم کند؛
فرهنگ سراها، انجمن ها، کانون های فرهنگی و....... می توانند در هنگام تعطیلات یا آخر هفته‌ برنامه‌هایی را به مناسبت های مذهبی و ملی جهت جذب دانش‌‌آموزان سطح شهرستان و آموزش صحیح مسائل دینی و اجتماعی برگزار نمایند و آنان را به مشارکت فرا بخوانند؛
تمهیداتی فراهم شود تا مراسم‌های اجتماعی و مناسک مذهبی بیشتر توسط دانش آموزان برپا شود تا فرصتی برای مشارکت بیشتر آنها باشد؛
خانواده های دانش آموزان می‌توانند با فراهم ساختن زمینه مشارکت فرزندانشان در مسائل مهم خانواده، اعتماد و مشارکت آنها را بالا ببرند و در تقویت احساس و عمل آنها اقدام نمایند؛
برای جلوگیری از کاهش سرمایة اجتماعی دانش آموزان، اقداماتی چون تقویت ارتباط دانش آموزان با مساجد و پایگاه های بسیج و هیئت های مذهبی، نظارت خانواده ها بر نوع دوستان و الگوهای فرزندان، تقویت دانش دینی فرزندان، افزایش نمادهای دینی در منزل و ارتباط با دوستان و خانواده های متدین توصیه می شود؛
بسط آموزه های اسلامی سرمایه اجتماعی از طریق تعلیم و تربیت مستقیم و غیرمستقیم که در این میان نقش معلمان، مدیران و مربیان مدارس بسیار چشمگیر می باشد؛
ارتقای کیفیت زندگی مادی و معنوی شهروندان جامعه از طریق آموزه های اسلامی سرمایه اجتماعی؛
افزایش حس اعتماد، پیوند، همبستگی اجتماعی، تعاون و همکاری بین اعضای جامعه به خصوص در سطح شهرستان لارستان؛
تسهیل ارتباط دانش آموزان با مراکز مشاورة دینی در سطح شهرستان، استان و کشور توسط مدیریت آموزش و پرورش شهرستان؛
تشویق و تسهیل بازدید از اماکن فرهنگی و مذهبی؛

11. ایجاد زمینه مساعد برای تبادل نظر و برقراری روابط دوستانه جوانان دانش آموز با خویشان، دوستان و نزدیکان متدین و با تجربه.

مراجع

منابع
- افشانی، سید علیرضا. ( 1389). «پژوهشی در باب رابطه اجتماعی با اعتماد اجتماعی». فصلنامه علوم اجتماعی. تابستان 1389
- امام خمینی. (1378). صحیفه نور. ج3 ، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)
- بوردیو، پی یر. ( 1380) . نظریهکنشدلایلعملیوانتخابعقلانی. مرتضی مردیها. ج 1، تهران: نقش و نگار
- پاتنام، رابرت. (1392). دموکراسی و سنّت های مدرنی. محمّد تقی دلفروز. تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور
- تاجبخش، کیان. (1394). سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه. ‌تهران: نشر شیرازه
- توسلی، غلامعباس. (1396). نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: سمت
- جابریان، نفیسه؛ ربیعی، محدثی و زاهدی مازندرانی. (1385). «نگاهی جامعه شناختی به گسترش معنویت گرایی نوپدید در شهر تبریز». مجله تحقیقات فرهنگی ایران. شماره 38 ، 118 -89 .
- ربانی، رسول و طاهری، زهرا. ( 1388). «تبیینجامعه شناختیمیزاندینداریوتأثیرآنبر سرمایه اجتماعی دربینساکنانشهرجدیدبهارستاناصفهان».مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد.
- ساروخانی، باقر. (1386). روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
- سراج‌زاده، حسین وتوکلی، مهناز. (1380). «بررسی تعریف عملیاتی دینداری در پژوهش های اجتماعی». فصلنامه پژوهش ویژه مطالعات اجتماعی دین. سال پنجم، شماره 20 و21.
- شریفی، طاهر. (1387). «اعتماد اجتماعیوآموزه هایدینی». پژوهشنامه اعتماد اجتماعی. تهران: انتشارات مرکز راهبردی تشخیص مصلحت نظام
- طباطبایی، سید محمدحسین. ( 1392). مجموعه رسائل. سید هادی خسروشاهی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
- فیروز آبادی ، سید احمد. (1384). «سرمایه اجتماعی و عوامل موثر بر شکل گیری آن در شهر تهران». پایان نامه دوره دکتری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران،.
- فوکویاما، فرانسیس. (1394). پایان‌ نظم سرمایه اجتماعی و حفظ آن. غلامعباس توسلی. تهران: جامعه ایرانیان
- کلمن، جیمز.(1390). بنیادهای نظریه اجتماعی. منوچهر صبوری. تهران: نی
- گنجی، محمد. (1389). «رابطه گونه های دینداری و سرمایه اجتماعی (رویکردی نظری و تجربی در بین مردم شهرستان کاشان)». مجله جامعه شناسی کاربردی. شماره 42 ، 120 – 95 .
- محمدی، جمال؛ عیوضلو و رضایی. (1392). «تحلیل فضایی از تأثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی؛ مورد مطالعه: نقاط شهری و روستایی شهرستان کوهدشت». مجله آمایش جغرافیایی فضا. دوره سوم، شماره 8 .
- ملاحسنی، حسین. (1381). «بررسی رابطه بین میزان سرمایه اجتماعی و نوع دینداری در بین دانش آموزان سال سوم دبیرستان در استان گلستان». مقطع کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
- مطهّری، مرتضی. (1392). مجموعه آثار. ج2. تهران: صدرا
- همیلتون، ملکم. (1377). جامعه شناسیدین. محسن ثلاثی. چاپ اول، تهران: تبیان
  - Coleman, J. (1980). “Social capital in the creation of human capital”. American Journal of Sociology, 94: S95-120.
  - .Ellwood, A. (2013). “The Social Function of Religion”. American Journal of Sociology, Vol. . PP 289- 307.
  - Fukuyama, F. (2009). “Social Capital and Civil Society”. Paper Presented at the Conference on Second Generation Reform.Washington: International Monetary Fund
  - Johnson, R. Byron, and Jang, S.J. (2014). “Explaining Religious Effects on Distress among African Americans”. Journal for the Scientific Study of Religion, Vol. 43, pp. 239-260.
  - Kishimoto, H. (1961). “An Operational Definition of Religion”. Numen, Vol 8, Fasc 3.PP 239-309.
  - Offe, Claus. (2016). “Civil Society and Social Order: Demarcating andCombining Market, State and Community”. In Archives European's de Sociologies.
  - Loury, G. C. (1987). “A dramatic theory of racial income differences. In woman”. Minorities and employment discrimination, pp 153-186.
  - Pearce, Lisard & Axinn William. G. (1998). “The impact of religious life on the quality of mother child relations”. American Sociological Review, vol:63, pp 810-828
  - Putnam, R. (2011). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon and Schuste
  - Yeung, A. Birgitta. (2014). “An Intricate Triangle- Religiosity, Volunteering, and Social Capital: The European Perspective, the Case of Finland”. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, Vol. 33, pp. 401-422.XLI, no. 1pp: 71-94

مطالعات راهبردی ورزش و جوانان

مطالعه جامعه شناختی تاثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان (مورد مطالعه: دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان لارستان سال تحصیلی 97-1396)

اصل مقاله

اصل مقاله

مراجع

مراجع

دوره 17، شماره 42
اسفند 1397
صفحه 165-186

مطالعه جامعه شناختی تاثیر دینداری بر سرمایه اجتماعی جوانان (مورد مطالعه: دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان لارستان سال تحصیلی 97-1396)

اصل مقاله

اصل مقاله

مراجع

مراجع

دوره 17، شماره 42اسفند 1397صفحه 165-186

دوره 17، شماره 42
اسفند 1397
صفحه 165-186