تفکر خودکشی تا اقدام ( مطالعه ای پدیدارشناسانه)

ملیحه عابدی^[1]

مهسا لاریجانی^[2]

مجید عابدی^[3]

 10.22034/SSYS.2022.1866.2323

تاریخ دریافت مقاله: 4/3/1400

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:27/4/1400

مقدمه

 مسائل اجتماعی، پدیده‌هایی اجتماعی هستند که مربوط به ساختارها و الگوهای کنشی بوده، و در مسیر تحولات اجتماعی برسر راه توسعه بین وضعیت مطلوب و وضعیت موجود قرار می‌گیرد. معمولا نخبگان و افکار عمومی به دنبال مهار مشکلات آن هستند. خودکشی به عنوان یکی از معضلات عصر جدید شناخته شده است. خودکشی را می‌توان به عنوان اقدام آگاهانه در آزار خود که به مرگ منتهی می‌گردد تعریف کرد( آموس[4]،2001: 347). خودکشی پدیده ایی است که علاوه برخسارت‌های مالی و عاطفی و روانی بر خانواده و بار اخلاقی که در پی دارد، برحسب ارزشی که نقش یک فرد در جامعه ایفا می کند، منجر به حذف نیروی مولد جامعه می شود، می تواند بر پیکره جامعه نیز آسیب وارد کند.

فراوانی‌های مختلفی از خودکشی بین  اقشار مختلف وجود دارد، اما طبق آمارهای موجود فراوانی خودکشی در جوانان بیشتروجود دارد، بویژه دربین سربازها به دلیل شرایط خاص آنان بیشتر است(انیسی، 1387: 112).  نوری(1391) در پژوهش خود بیان کرد خودکشی در بین سربازان تصادفی نیست و درنتیجه جریانی از اندیشه‌ها، رفتارها، موقعیت‌ها و روابط بین فردی که اغلب ریشه در قبل از شروع دوره سربازی دارند رخ می‌دهد. باختر ورضاییان(1396) در بررسی رفتار خودکشی در نیروهای نظامی ایرانی طی یک مطالعه مروری منظم وبررسی مطالعات انجام شده دراین زمینه بیان کردند افکار خودکشی در سربازان به نسبت بالا برآورد شده است. بنابراین، باید در این رابطه اقدامات جدی و مناسب جهت به حداقل رساندن آن توسط مسئولین ذی‌ربط صورت گیرد.

با بررسی هایی که صورت گرفته شد، در بین تحقیق های موجود بیشتر به سنجش علل و عوامل موثر بر خودکشی در بین اقشار مختلف  پرداخته شده است. زاهدی اصل وهمکاران(1395) در پژوهش خود به بررسی اثر بخشی آموزش مهارت حل مسئله بر افکار خودکشی سربازان پرداخته‌اند، در نهایت بیان کردندکه برگزاری کارگاههای آموزشی حل مسئله در بهداشت روان سربازان وظیفه تاثیرگذار است. اسمیت[5] وهمکاران(2020) با بررسی تفکر خودکشی بین سربازان تازه وارد در ارتش آمریکا به این نتیجه رسیدند اولین سال خدمت سربازی یک دوره انتقالی بحرانی است که در آن ممکن است خطر رفتارهای خودکشی افزایش یابد، از این آموزش‌های به موقع حفظ سلامت، بهداشت روانی و همچنین آموزش راههای کاهش استرس می‌تواند کمک کند تا دوران بحرانی را بهتر بگذرانند. در مطالعه‌ایی دیگر که در بین سربازان سوئدی انجام شد، نتایج نشان داد اکثریت افراد حاضر در نمونه اقدام به خودکشی را داشته‌اند و 82 درصد آنها مبتلا به درجاتی خفیف تا شدید افسردگی بودندو مشکلات خانوادگی و بیکاری و مسائل اقتصادی از مهمترین مواردی بود که سربازان با آن درگیر بودند( بیلی بارهی[6]:2000).  اسچوارتز [7] ( 2006  ) نیز در تحقیقی دریافتند خودکشی در حال حاضر دومین علت مرگ در ارتش ایالات متحد امریکاست و 96 درصد موارد مطالعه وجود افسردگی محرز بوده است.

پژوهش های صورت گرفته در مسئله خودکشی در ایران در بخش زیادی به بررسی اپیدمولوژیک اقدام به خودکشی در شهرها و استان های مختلف بسته به میزان شیوع خودکشی پرداخته اند(قائدی وهمکاران، 1385: 53، ملکوتی و همکاران،1387: 121). برخی پژوهش‌ها نیز به ابعاد روانشناختی از قبیل افسردگی، حقارت، ناامیدی و کمبود عاطفی را پرداخته‌اند و سنجیده اند( برومند وهمکاران،1391: 152، خجسته مهر و همکاران،1393: 158). پژوهش‌های جامعه‌شناختی صورت‌گرفته به بررسی تضادهای نقشی، تاثیر مدرنیزاسیون بر گرایش به خودکشی، نظارت های سخت اجتماعی و حمایت های اجتماعی پرداخته اند(نوری و همکاران،1391: 99، اسدی و همکاران،1391: 87، جمشیدی ها وقلی پور، 1389: 79، علیوردی نیا و همکاران، 1390: 2).

در نگاه کلی پژوهش ها در حوزه بررسی خودکشی بیشتر به مطالعه نظری خودکشی، عوامل اجتماعی، فرهنگی و ابعاد روانشناختی خودکشی بوده است. در طیفی از پژوهش ها به بررسی میزان و بررسی رابطه خودکشی با متغیرهای مختلف بوده است. اما به طور خاص به تجربه‌ی زیسته‌ی قشر در معرض اقدام به خودکشی سربازها آنچنان که باید پرداخته نشده است. بسیاری از پژوهشگران مسئله خودکشی را در یک طیف در نظر می گیرند که، در ابتدا با نبود افکار خودکشی شروع می شود، به افکار خودکشی، اقدام به خودکشی وخودکشی کامل می رسد(وستفیلد[8]: 2000).  از این رو داشتن افکار خودکشی می تواند اقدام به خودکشی را پیش بینی کند. به عبارتی به جای تاکید بر خودکشی کامل، بر فکر کردن به خودکشی و جدال های پیش از وقوع خودکشی تاکید داریم.  در تحقیق پیش رو تلاش شده است تجربه زیسته سربازان از دوران سربازی و تفکر در رابطه با خودکشی در این دوران، از زبان خود کنشگران بررسی شود. در واقع شرایطی که منجر شده سرباز به خودکشی فکر کند از زبان خودشان بررسی شود.

از آنجایی که در تحقیق های کیفی چارچوب نظری کاربرد عملیاتی ندارد، در این قسمت برای یافتن بینش نظری به بررسی ادبیات نظری موجود در رابطه با خودکشی پرداخته‌ایم.

دورکیم[9] یکی از مهم ترین نظریه پردازان در زمینه تحلیل خودکشی است. به طوری که در عرصه‌ی جامعه‌شناسی به عنوان یکی از  تئوری های قابل اتکا شناخته می شود. دورکیم در بخش اول کتاب خود تبیین‌هایی که خودکشی را با حالتهای دیوانگی، روان پریشی، زمینه های قومی ووراثت و این دست متغیرها مرتبط می دانند، رد می کند(دورکیم،1393: 148). از نظر دورکیم تحلیل اجتماعی خودکشی قابل تامل است. یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر خودکشی (همبستگی اجتماعی) است. در مدل ارائه شده از جانب دورکیم خودخواهی، بی هنجاری، دگرخواهی و تقدیرگرایی مطرح شده است. دورکیم معتقد است که خودکشی خودخواهانه با انسجام اجتماعی همبستگی معکوس دارد. به طوری که افراد منزوی‌تر مستعد خودکشی هستند. خودکشی بی هنجاری منعکس کننده نظم ضعیف اجتماعی است(ماریون[10]،2002: 2).

 خودکشی در انزوا اتفاق نمی‌افتد، بلکه فرد در فرآیندی از روابط و کنش‌های اجتماعی است که به سمت خودکشی در انزوا سوق پیدا می‌کند. بنا به نظر اگنیو[11] اجتماع مسئول کجروی افراد است. نقطه شروع نظریه‌ی فشار اگنیو همین است که جرم پدیده اجتماعی است(وایت و هینز،1386: 141). اگنیو در چهار عنوان فشار اجتماعی را تبیین کرده که شامل: 1-فشار اجتماعی یک پدیده‌ی روانی واجتماعی است، که شامل منابع متعددی از آرزوهای نا امید کننده تشکیل می‌شود. 2-فشار علاوه بر آرزوهای تحقق نیافته از انتظارات تحقق نیافته نیز نشات می‌گیرد. از جمله بی‌عدالتی‌ها. 3-در این نظریه عوامل در ارتباط و یکپارچه هستند. فشار احساسات منفی درپی دارد و در شرایطی با حمایت اجتماعی پایین ونبود مهارت مقابله با فشار و ارتباط با همالان مجرم، احتمال وقوع جرم را افزون می‌کند. 4-فشارهای خاص مثل بی‌عدالتی ها که فرد توان مقابله را در خود نمی بیند نیز گرایش به رفتار مجرمانه را فزونی می‌بخشد( علیوردی‌نیا و یوسفی،1393: 65).

بنابراین برای شناخت عواملی که به تقویت تفکر خودکشی منجر می‌شود می‌توان با فلسفه‌ی پدیدارشناسی پیش رفت و به معنایی ژرف و عمیق از خودکشی دست یافت. بنابرنظر مارتین هایدگر[12] تعریف جهان به عنوان اشیاءدرست نیست. بلکه جهان عبارت است از این که به طور روزمره درگیر زندگی باشیم. لذا می‌توان مشخصه‌ی اصلی معنی پدیدارشناسانه‌ای از جهان را ( درگیر بودن یا درگیری) نامید. برخلاف سنتی که ( دربرگیری) بود به معنای اینکه جهان دربرگیرنده‌ی اشیاءبود(خاتمی،1378: 65-70). به اعتقادی وی پدیدارشناسی بازگشت به سمت چیزهاست و سردستوری است که می تواند به صورت فرمول بازگشت به خود چیزها قانونمند شود(هایدگر،1399: 184 ).

سارتر نیز تاکید بر شناخت آگاهی افراد داشت. بشر را مسئول خودش می‌داند بنابراین لازم است برای مطالعه‌ی انسان، درون اوراشناخت. سارتر معتقد است احساسات درونی افراد می‌تواند بر واکنش های بیرونی‌اش موثر باشد. به اعتقاد وی کسی که خودکشی می کند باعث تغییر حالت هستی می شود. در واقع حالت جدیدی برای فرد ایجاد می شود که اورا حاضر به خودکشی می کند. سارتر اختیار انسان را تاکید می‌کند و خودکشی را نمونه‌ایی از مواجهه‌ی آزادانه با پوچی هستی یاد می‌کند. به اعتقاد او افراد تحت تاثیر فشارهایی نبودن را به بودن ترجیح می‌دهند. وقتی فرد رسیدن به چیزهایی را محال می‌بیند و اقدام به خودکشی را در اراده خود می بیند اقدام به خودکشی می‌کند(احمدی،1397: 229).

بینشی که می‌توان از بررسی نظریات مختلف دریافت، این است که کنش‌ها در اجتماع رخ می‌دهد بنابراین برای بررسی بهتر کنش‌های فرد، یکی از روش‌های مناسب، بررسی تجربه‌های فردی در بستروساختاری است که آن پدیده رخ داده.

روش شناسی پژوهش

این مطالعه از رویکردی امیک به خودکشی نگاه می کند. به همین خاطر در این پژوهش از روش پدیدارشناسی که از جمله روش‌های کیفی است، استفاده شده است. هدف محقق پدیدارشناس، شناخت تجارب زیسته‌ی افراد است. به سبب شناخت تجربه‌ی زیسته‌ی افراد به معنا و تفسیری که افراد مورد مطالعه از پدیده دارند دست یافته‌می‌شود. جامعه موردبررسی سربازانی هستند که دوران سربازی را تجربه کرده‌اند وبا اتفاقات ومسائلی که در این دوره واقع می‌شود آشناهستند.  با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند و گلوله برفی انتخاب شدند. برای انتخاب نمونه تلاش شد تا حداکثر گوناگونی در بین مشارکت کنندگان وجود داشته باشد، تا امکان دستیابی به روایت های غنی و تجربه های فردی منحصر به فرد فراهم شود. در بخش مصاحبه با سربازان افراد به گونه‌ای انتخاب شدند که ویژگی‌های جمعیت شناختی مختلفی همچون سن، تحصیلات، پایگاه اجتماعی- اقتصادی و قومیت مختلف آنها در نظر گرفته شود. از آنجایی که ملاک اندازة نمونه مورد مطالعه، به اشباع رسیدن داده‌های به دست آمده بود، بعد از مصاحبه با 8 نفر داده ها به اشباع رسید.

در این مطالعه جهت جمع‌آوری اطلاعات از مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شده‌است. هر مصاحبه حدود 40 دقیقه به طول انجامید. با اجازه شرکت کننـدگان، مصاحبه ها ضبط و بلافاصله پس از پیاده سازی، تحلیل شدند. جهت آرامش سربازان به دلیل مسائل نظامی-امنیتی برخی پادگان‌ها، سوالی از محل خدمت و اسم پادگان پرسیده نشد وصرفا شهر محل خدمت سوال شد. به تمام شرکت‌کنندگان اطمینان کامل داده شد که اطلاعات آنها محفوظ می‌ماند و صرفا جهت بررسی در همین پژوهش استفاده خواهد شد. در جدول شماره 1 اطلاعات دموگرافیک وجمعیت شناختی نمونه آورده شده است.

جدول 1: اطلاعات مصاحبه شوندگان

یافته های پژوهش

در این قسمت با توجه به تجربیات ونظراتی که سربازان از این دوران زندگی خود در رابطه با تفکر خودکشی داشتند مقولاتی استخراج شد، که در دو سطح فردی و کنشی به عنوان مقولات اصلی دیده شدند. و هر کدام از این مقولات اصلی دارای زیر مقولاتی هستند که در نهایت هرکدام از این مقولات تفکر خودکشی را در سربازان ایجاد می‌کند. این مقولات در نمودار 1 نمایش داده شده اند:

نمودار 1: مقولات اصلی و فرعی

• مقولات سطح فردی

بنا به نظر سربازان یکی از مسائلی که باعث می‌شود در دوران سربازی تفکر خودکشی به سراغشان آید، مسائلی است که در سطح فردی و در رابطه با خودشان است.  آن‌ها صحبت از نبود هدف و انگیزه و داشتن ترس، تنهایی وجدایی از خانواده داشتند واظهار داشتند که این موارد تفکر خودکشی را درآن‌ها ایجاد می‌کند و گاهی هم به عنوان عنصر بازدارنده عمل می‌کند. در اینجا هریک از مقولات فرعی با ذکر نمونه ایی از مصاحبه ها آورده شده است.

• نبود هدف

بنا به نظر دورکیم فردی که در شرایط نابسامان اجتماعی به سر می برد و هدف و برنامه ایی برای خود تعریف نکرده است مستعد اقدام به خودکشی از نوع خودکشی آنومیک است. فرد در آشفتگی و بی نظمی اجتماعی نمی‌تواند برای خود هدف و آینده‌ایی را در نظر بگیرد و اقدام به حذف خود می‌کند. داشتن هدف وبرنامه در زندگی از نکاتی بود که از جانب کسانی که با تفکر خودکشی مقابله کردند بیان شد و اظهار داشتن اگر هدف و برنامه برای بعد از سربازی نداشتند شاید تفکر خودکشی با قوت به سراغشان می‌آمد.

توحید(کد3) می‌گوید:

" هدف دارم، سربازی هم برام یک وسیله بود برای رسیدن به هدف و احساس پوچی نمی‌کنم."

سجاد(کد4) می‌گوید:

" زندگی رو دوست دارم، برنامه دارم، کارم مشخص هست و ناامید نیستم. توکل دارم بخدا."

محسن (کد5) می‌گوید:

" دوسال از عمرم داره اینجا هدر میره بعداز اینجا نمیدونم چکار میخوام بکنم، بعضی وقت‌ها فکر میکنم بود ونبودم فرقی نداره".

با توجه به اظهارات مصاحبه شوندگان داشتن هدف و برنامه برای آینده، کمک می‌کند تا روزهای سربازی را راحتتر بگذرانندو به قول توحید به عنوان وسیله ایی برای راحتتر رسیدن به اهداف دید. و در مقابل نداشتن هدف در زندگی همان‌طور که محمدرضا بیان می‌کند منجر به این موضوع می‌شود که تفکر «بود ونبود من فرقی ندارد» تقویت شود.

• نداشتن انگیزه

بنا به نظر دورکیم یکی از انواع خودکشی، خودکشی خودخواهانه است، که در آن فرد به دلیل دور افتادن از همبستگی اجتماعی دچار انزوا و در نهایت تقویت تفکر خودکشی می‌شود. همبستگی با اجتماع و داشتن حس مفید بودن در اجتماع، انگیزه ایی است برای تضعیف تفکر واقدام به خودکشی.

محمد(کد6) می‌گوید:

" خانواده ام به من انگیزه میدن و میدونم براشون مفید هستم. میدونم نبودنم لطمه بدی به اطرافیانم میزنه و دلیلی هستند که اگر گاهی فکری به سرم بزنه پسش بزنم."

امیر(کد1) می‌گوید:

" اما خود من داشتن خانواده ام و انگیزه ایی که دیدنشون بهم می داد، مانع از فکر کردن به حذفم می شد. داشتن نگاهی که به زندگی داشتم اینکه از فکر کردن به اینکه یک روز از پل دریاچه ارومیه رد می شم و میرم خونه شادم می کرد و نیروم رو زیاد می کرد."

امیر (کد2) بیان می کند:

" به طور کلی فشار سربازی خیلی زیاد هست، من خودم یک جاهایی بالای برجک فکر کردم خودم رو خلاص کنم و راحت بشم و دیگه زندگی با سختی هاش رو تحمل نکنم، اما در نهایت چهره ی مادرم جلوی چشمام اومد و منصرف شدم."

با توجه به اینکه در جامعه ایران خانواده مهمترین و اولین نهادی است که فرد با آن در ارتباط قرار می گیرد، گفته های مصاحبه شوندگان نیز حاکی بر وجود انگیزه های خانوادگی در جلوگیری از خودکشی است. اظهار محمد مبنی بر حس مفید بودن برای خانواده و یا گفته‌ی امیر که چهره‌ی مادرش مانع از اقدامش به خودکشی شده نشانه‌ی همبستگی با گروه واجتماعی است که برایش ایجاد انگیزه می‌کند. و در مقابل اگر فردی مثل امیر که به خودکشی فکر هم کرده، انگیزه نداشته باشد این تفکر می‌تواند به مرحله عمل نیز برسد.

• ترس، تنهایی و جدایی از خانواده

کنش‌های عذاب آور از قبیل تنهایی، تحقیر، جدایی و... فشاری  بر فرد کنشگر ایجاد می‌کند. جدایی از خانواده برای مدتی طولانی و حس تنها شدن و وجود شرایطی که اعتماد دوستانه کمرنگ می شود، از فشارهایی است که در دوران سربازی برفرد تحمیل می شود. به گفته ی هایدگر افراد به طور مداوم در درون روابط قرار می‌گیرند و به خود باز می گردندو عوامل اطراف فرد نیز بر آگاهی او واقدامش تاثیر دارند. اینکه یک سرباز به یکباره طعم تنهایی را بچشد و با توجه به مشکلات دوران سربازی نتواند درون خودرا قانع به پذیرش کند، در این تقابل بین ذهنیت و آگاهی می تواند دچار شکست شود واقدام به حذف خود کند.

محمدرضا(8) می گوید:

" داخل برجک تنها بودم وجای سوت وکور و تنها کار فکر کردن هست کار دیگه ایی نمی تونی بکنی. هم دوره ایی هام که دائم بالا برجک هستند خیلی به مشکل می خورن و دائما باید چک بشن. اون فضای سرد وبی روح برجک سختترین جای زندگی هر سرباز هست،  که می تونه توهم و مالیخولیا بیاره. فکر کن شب تا صبح روبروت یک بیابون برهوت باشه، دلتم تنگ شده باشه برای خانواده ات مثل منم شهرستان افتادی چه فکرایی که سراغت نمیاد. یک پسر هجده ساله که تا الان مدرسه رفته یک دفعه میاد با این حجم از تنهایی میره می افته بالای برجک هی فکر می‌کنه فکر می‌کنه فشارش زیاد می شه. باز اگر بومی باشی چند روز یه بار دیدن خانواده می تونه فشار رو کم کنه."

محمدرضا(کد7) می گوید:

" اوایل شهرستان بودم خیلی فشار روم بود وبعضی وقتا به فکر خلاصی می افتادم، انتقال گرفتم وآمدم تهران و ارتباطم با خانواده بیشتر شد، درصد فشار افسردگی و حس تنهایی کمتر شد. شهرستان ها فشار بیشتره، چون سرباز کمه و هم نگهبان، هم کار اداری و فشار زیاده، خلاصه خود دوری از خانواده و شهرستان بودن فشار رو بیشتر می کنه. باز تهران هرچی هم کار کنی می‌دونی می تونی چندساعتی بری خونه وآروم بشی."

توحید(کد3) می‌گوید:

" تنهایی و فشاری که از دوری خانواده روت هست بین سربازها مشترکه،  وقتی کنارهم میشینن مدام دارن بهم مشکلات رو منتقل می‌کنن و توی یک محیط بسته و محدود مدام از مشکلات مشترک حرف زده می شه و اینها تنگنای روحی ایجاد میکنه و تکرار و تکرار باعث شکست شخصیت می شه."

بنا به گفته ی محمدرضا سرباز وقتی تنها می‌شود ناخودآگاه کاری جز فکر کردن ندارد. جدای از تنهایی در زمان پست ها، تنهایی در بین هم خدمتی ها به دلیل وجود شرایط نظامی و در کنار اینها دوری از خانواده  فشاری را برسرباز تحمیل می کند که امکان دارد در ذهنیت خود نتواند به نتیجه برسد و به حذف خود بیاندیشد.

• مقولات کنشی

بنابر صحبت‌های مصاحبه شوندگان، برخی کنش‌ها باعث می‌شود فرد به خودکشی فکر کند. بنابراین دسته ایی از مقولات درسطح کنشی دسته بندی شدند. از جمله اجبار به انجام یک کار باعث بوجود آمد فشار می‌شودو اینکه حس آزادی فرد در کنش‌های سربازی زیرسوال می‌رود. کنش‌های سربازی ودیدگاه موجود در پادگان‌هاحس تحقیر و توهین به شخصیت را برای سربازان ایجاد می‌کند. از طرفی نداشتن حامی مالی وعاطفی وهمچنین شیوه برگزاری دوران سربازی به سبک فرمانبرداری مطلق باعث می‌شود افراد به خودکشی وحذف خود فکر کنند. در قسمت‌های بعدی هریک از مقولات فرعی سطح کنشی با ذکر نمونه ایی تحلیل شده‌اند.

• اجبار به حضور در سربازی

یکی از موضوعات مورد توجه سارتر، مساله ی اختیار انسان است. آزادی انسان و روح آزاد او دلیلی است بر نپذیرفتن فشار، جبر و تحکم برای انجام فعلی ناخواسته. آزادی در درون انسان است و گاهی انسان ها با انتخاب و تصمیم به خودکشی قصد نشان دادن آزادی انتخاب خود را دارند. با بررسی تجربیات سربازانی که تفکر خودکشی را داشته‌اند و سربازانی که در ارتباط با سربازانی بوده‌اند که به خودکشی فکر کرده‌اند، یکی از اصلی‌ترین تاکیدات مصاحبه شوندگان بر روی اجبار و عدم تمایل به حضور در سربازی بود. اینکه برای ادامه‌ی زندگی اجتماعی داشتن کارت پایان خدمت الزامی است و چاره‌ایی جز پذیرش این موضوع ندارند، ایجاد یک فشار مضاعف می‌کند.

سجاد(کد4) می گوید:

" در دوران سربازی اینکه با اجبار دفترچه پست کنی از همون اول یک بار منفی همراهت هست که تا اخر سربازی باهاته ولی کسایی که خودشون با میل و رغبت رفتن دفترچه پست کردن دوران سربازی شون رو مثل یک دوره توزندگی شون رد کردن رفته."

با توجه به گفته‌ی سجاد اینکه افراد خود را ملزم و مجبور به گذراندن دوران سربازی می بینند فشاری را ایجاد می کند که با روحیه‌ی آزاد انسان در تقابل است.

• تحقیر و از بین رفتن شخصیت پیشین

از بین رفتن منزلت، حس بیهوده بودن و نگاه از بالای حاکم در پادگان‌ها نکته‌ایی بود که در مصاحبات به کرات تکرار شد و سربازان اذعان به این مورد داشتن که شخصیت و شانی که تا پیش از ورود به پادگان دربین خانواده و دوستان داشتند به یکبار شکسته می شود و به چشم موجودی سربار و زیر دست دیده می شود. بنا به نظر اگنیو  فشارهای خاص مثل بی‌عدالتی‌ها که فرد توان مقابله را در خود نمی‌بیند نیز گرایش به رفتار مجرمانه از قبیل خودکش را فزونی می‌بخشد.

توحید(کد3) در این باره می گوید:

" فکر کنید قبل سربازی برای خودت کسی بودی، یکدفعه وارد محیطی می‌شی که کلا تحقیرت می‌کنن. بچه‌ها شاید بهانه بیارن عمرمون تلف شده و فلان ولی  من فکر می‌کنم اون فشار یک دفعه دچار تزلزل می‌کنه. برخورد با سرباز تحقیرآمیز هست حتی با سطح تحصیلات بالا تحقیر میشی تا اطاعت پذیری رو بالا ببرند."

محمد(کد6) هم این چنین نظر داد:

" بالاخره هرکس یک پیشینه خانوادگی داره که مشکلاتی هم درگیرش کرده. با این پیشینه وارد دنیای سربازی سختگیرانه میشه و کوچک ترن تخلف یا سهل انگاری چنان برخورد قاطع و سختگیرانه‌ایی میشه که گاهی آدم رو از همه چیز سیر می‌کنه. حالا یکی وابستگی ها یا اهدافی که داره مانعش می شه ولی کسی که دچار ضعف باشه شاید نتونه کنترل کنه و آسیب به خودش بزنه."

به گفته ی محمد و توحید رفتارهای تحقیرآمیز و سختگیری های از بالا بر سرباز شخصیت و منزلتی که از پیش داشته را ازاو می گیرد و از آنجایی که توان مقابله با این حجم از تحقیر و تنزل شخصیت را در خود نمی‌بیند، تفکر حذف خود براو می‌تواند غلبه کند.

• نداشتن حامی مالی و روانی

بنا به نظر اگنیو حس نداشتن حامی و گروه یا شخصی که بتواند در صورت لزوم حمایت کافی را داشته باشد، می تواند به تقویت افکار منفی دامن بزند. در واقع فشار به عنوان یک پدیده روانی- اجتماعی، که شامل بسیاری آرزوهای تحقق نیافته می‌شود وعلاوه برآن انتظارات تحقق نیافته را نیز در برمی‌گیرد. بودن حمایت به لحاظ مالی و معنوی از سوی خانواده نکته‌ایی بود که مصاحبه شوندگان بسیار مهم می‌دانستند.

محسن(کد5) می‌گوید:

" در دوران خدمت فکرهای بعداز خدمت و آینده‌ی مبهم اینکه یک فرصت مهم زندگی ام را دارم از دست می‌دم برام سنگینه. اذیت های داخل پادگان فشارش مزید برعلت میشه و اگر یک باور حمایت خانواده ام نبود تفکر خودکشی شاید بال وپر می گرفت."

توحید(کد3) می گوید:

" اگر خانواده پشتیبان نباشه و از لحاظ عاطفی محیط امن خانواده نباشه، به فکر خودکشی می افتم. من وقتی فشار کاریم زیادبشه و عصبی میشم به محیط امن خانواده نزدیک می شم از استرس‌هام کم میشه و اروم میشم."

مصاحبه شوندگان به نوعی امیدی به حمایت های کلان نداشتند و اندک امید برای حمایت شغلی و یا معنوی را در خانواده جستجو می‌کردند. آینده‌ی حمایتی در سطح کلان اجتماعی را مبهم می‌دانندو حضور در سربازی برایشان سخت و بدون توجیه عقلی است.

• مناسب نبودن سبک سربازی

در نظریه ی فشار عمومی رابطه‌ی بین فشار و کنش مجرمانه به صورت مستقیم نیست، بلکه احساسات منفی به صورت غیر مستقیم واسطه می‌شوند. سربازهای مورد مصاحبه روش سربازی و سبک زندگی در دوران سربازی را مناسب زندگی امروز نمی‌دانستند و بیان می‌داشتند در دنیای کنونی دیگر نیاز به آموزش نفر نظامی نیست و بهتر است در این دوران مهارت افزایی شود و از توانایی‌های سرباز به نفع کشور استفاده کنند، تا حس بودن و مفید بودن جایگزین حس بیهودگی حاکم بر پادگان‌های کنونی شود.

محسن(کد5) می‌گوید:

"از ما درست استفاده نمی شه.  من به عنوان یک جوون از ایده‌ام از ذهنم استفاده بشه نه به من به چشم ابزار  جنگی نگاه کنن با یکسری آموزش‌های نظامی که تو دنیای امروزه که سبک جنگ ها عوض شده فکر نکنم به کارمون بیاد عمرمون رو تلف کنن. منو ببرن تو رشته خودم ازم کار بکشن راضیم حتی سابقه کارم میشه. خدمت شده بیگاری کردن پولش مهم شاید نباشه ولی اینکه من حس می‌کنم وقتم داره تلف می شه و کارایی ندارم بهم فشار وارد می‌کنه."

محمدرضا(7) می گوید:

" این حجم از بیگاری با ماهی سیصدتومن نابودیه. فکر کن توشهرستان با نیروی کم گاهی مجبوری چندشیفت بایستی، تازه چندشیفت پشت سر هم بیافتی برجک دست اخر سیصد تومن برات بریزن مغز ادم سوت می‌کشه. الان وقت بیگاری کشیدن نیست زمونه عوض شده با این همه پیشرفت تکنولوژی چرا یه جوون باید توی یک برجک تک وتنها بره با یک سلاح آماده از سر تنهایی و بی کاری انقدر فکر کنه تا مالیخولیا بیاد سراغش و یه لحظه خودش رو خلاص کنه."

محمد(کد6) می گوید:

"اینکه آدم حس می‌کنه ابزار جنگی هست و دائم باید فرمانبردار باشه و مثل یک ماشین هستی که هیچ نظر و ایده ازت نمی‌خوان. فکر کن دوسال بدون نظر و فکر یکسری کاری از پیش تعیین شده تکرار و تکرار کنی و به چشم یک آدم وبال گردن و بیخود نگاهت کنن."

داشتن نگاه منفی نسبت به فعالیت های سربازی و سبک سربازی در ایران ایجاد فشار بر روی سرباز می‌شود. اینکه محمد ابراز می‌دارد به او به چشم ابزار جنگی نگاه می‌شود نه انسان، نشات گرفته از حس منفی نسبت به سبک سربازی است.

بحث و نتیجه گیری

خودکشی در زمره غم انگیزترین پدیده های اجتماعی است که، آثار شومی در جامعه برجای می‌گذارد. این مساله تابع شبکه‌ی پیچیده و به هم پیوسته‌ای از عوامل و دلایل گوناگون است. نکته قابل توجه میزان خودکشی در بین جوانان که نیروی مهم وموثری در جامه هستند، می‌باشد. از سویی در بین قشرجوان نیز میزان قابل توجهی از اقدام کنندگان در دوران سربازی به سر می‌برند، که این امر نشان از مساله بودن این موضوع است.

در این تحقیق تلاش شد تجربه زیسته سربازان از دوران سربازی و تفکرشان در رابطه با خودکشی در این دوران، از زبان خود کنشگران بررسی شود. در واقع شرایطی که منجر شده سرباز به خودکشی فکر کند از زبان خودشان بررسی شود. باتوجه به نتایج بدست آمده، ساختاری که سرباز درآن قرار گرفته و فشارهایی که به لحاظ فردی وکنشی براو تحمیل می‌شود، تفکر خودکشی را در ذهن او تقویت می‌کند. فرد وقتی درفضایی مثل برجک دیدبانی برای مدت 2ساعت بدون هیچ فعالیتی می‌ایستد، افکار مزاحم می‌تواند به سراغش آید ونکته مهم اینکه سربازان مصاحبه شده همگی به این موضوع که هنگام بودن در برجک حداقل یکبار را به خودکشی و بیهودگی زندگی شان فکر کرده‌اند، اذعان داشتند. ولی طبق بیانات خودشان عواملی همچون وابستگی خانوادگی، پیشینه اجتماعی خودشان باعث شده به این فکر مجال جولان ندهند.

واژه‌ی اجباری که دنبال سربازی وجود دارد، بار منفی است که سربازان ابراز داشتند حس خوبی برایشان ندارد وحس می‌کنند تحقیر می‌شوند که برای آن‌ها هیچ حق انتخابی قائل نشدند. موردی که همه‌ی سربازان به آن اشاره داشتند رفتار تحقیر آمیز مافوق با سربازان بود وفضایی که در پادگان حاکم است و تکرار هر روز این موضوع باعث ایجاد نوعی حس سرخوردگی در سربازان می‌شود که گاهی باعث می‌شود به حذف خود فکر کنند. اینکه سربازان بیان می‌کردند پیش از ورود به پادگان دارای شان وپرستیژ اجتماعی بودند و در آن جایگاه احترام داشتند. ولی به یکباره در محیطی قرار می‌گیرند که به خاطر یک خطای کوچک باید در مقابل جمعیت سینه خیز برودو تمام شان وشخصیت خود را پایمال شده ببیند. نکته‌ی دیگری که بین تجربیات سربازان و روایت‌هایشان مشترک بود عدم بکار گرفته شدن صحیح از مهارت‌هایشان بود ویا حس اینکه دوسال از روزهای زندگی‌اش بیهوده گذشته بدون داشتن هیچ مهارتی.

نمونه ی مورد بررسی سربازان درحال خدمتی بودند که یا به خودکشی فکر کردند یا باافرادی که به این موضوع فکر کردند و در بعضی موارد اقدام هم کردند در ارتباط بودند. طبق نتایج مقاله‌ی کمی زاهدی اصل( 1394) اکثر اقدام به خودکشی در زمان نگهبانی اتفاق افتاده و با توجه به نتایج بدست آمده سربازان مورد بررسی معمولا روی برجک نگهبانی به خودکشی فکر می‌کنند و طبق اظهاراتشان تنهایی و فضای سرد و بی روح برجک نگهبانی، ممتد بودن نگهبانی‌ها و فکر کردن مداوم منجر به فکر کردن به راهی برای خلاصی از این وضعیت می‌شود، که طبق گفته‌ها چون چاره‌ایی نمی بینند به فکر خلاصی با اسلحه‌ی آماده ایی که دردستشان است می‌افتند.

مقولات بدست آمده نشان می دهد برخی شرایط، فردی است. طبق نتایج تحقیق انیسی(1385) بیشتر افرادی که اقدام به خودکشی کردند کسانی بودند که پیشینه روانی مساعدی نداشتند و به نوعی انگیزه و هدفی در زندگی نداشتند. طبق نتایج بدست آمده از این مطالعه سربازانی بیشتر به خودکشی فکر می‌کردند که هدف و برنامه ایی برای آینده نداشتند. در مقابل سربازانی که افکار خودکشی را پس زده و بال وپر ندادند بیان کردند انگیزه هایی چون خانواده، مادر یا علاقه به زیستن بوده که مانعی بر گسترش تفکر خودکشی شده است. نصرت آبادی(1395) در پژوهش خود حمایت اجتماعی- روانی و اقتصادی را در بین افراد اقدام کننده به خودکشی دربین عوامل می‌داند که تغییرات خودکشی را تبیین می‌کند. در پژوهش حاضر نیز در بین مقولات کلان مصاحبه شوندگان اظهار کردند که وجود حامی مالی و عاطفی از دلایلی است که تفکر خودکشی را کاهش می دهد.

به طور کلی تجربه زیسته سربازان از دوران سربازی نشان داد فشارهای موجود در سربازی در سطح فردی و کنشی بر فرد تحمیل می‌شود واین فشارها تفکر خودکشی را در فرد تقویت می‌کند. در سطح فردی مقولاتی که بیان شده گاهی در صورت وجود پیشینه قوی در سرباز، بازدارنده می‌تواند باشد. اما در سطح کنشی تحقیر وتوهین، حس بی ارزشی، باور بیهودگی و نبود حمایت مالی تجربه‌هایی بود که سربازان را بشدت آزار می‌داد. 

ابعاد موضوعی همچون خودکشی بسیار گسترده است ودر این تحقیق با توجه به تجربیات ارائه شده مقولات فردی و کنشی استنباط شد. اما اهمیت موضوعات اجتماعی، حقوقی و قانونی را نمی‌توان نادیده گرفت و خوب است در پژوهشی دیگر به این ابعاد نیز پرداخت تا در کنار مقولات فردی وکنشی راه حل‌های مناسب‌تری ارائه گردد.  با توجه به نتایج بدست آمده از تجربه‌ی زیسته‌ی سربازان در رابطه با شرایطی که تفکر خودکشی را ایجاد و تقویت می‌کند پیشنهاد می‌شود:

• در بدو ورود پیش از آغاز دوران سربازی دوره های آموزشی مهارت حل مسئله تدارک دیده شود.
• تقویت نظام گفتگو و تعامل بین فرمانده و سرباز می تواند ایجاد انگیزه ایی باشد بر تغییر نگرش منفی در رابطه با خدمت سربازی.
• از آنجایی که تغییر دادن خود قوانین سخت است اما ایجاد دستورالعمل هایی برای تغییر در سبک اجرای قوانین، نحوه ی اجرای آن می تواند به مقتضیات زمانه پیش برود.
• ایجاد کارگاههای مهارت افزایی برای جلوگیری از تفکر اتلاف وقت و تقویت حس مفید بودن.
• بومی سازی روند پذیرش سرباز علاوه بر کاهش هزینه های جاری بر لزوم تقویت روحیه ی سرباز نیز اثر دارد.