نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مشاور اداره آموزش وپرورش، ناحیه2 شهر ساری، مازندران، ایران
2 استادیار گروه روانشناسی، واحد بندرگز، دانشگاه آزاد اسلامی، گلستان، ایران و عضو مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران (نویسنده مسئول
چکیده
کاهش احساس تنهایی به‌عنوان یک ناکارآمدی روانشناختی و ارتقای امنیت روانی به عنوان یکی از نیازهای اساسی بشر در راستای بالا بردن سلامت روان برای نوجوانان اهمیت بسزایی دارد. بنابراین هدف از تحقیق حاضر، بررسی اثربخشی آموزش مهارت های معنوی بر میزان احساس تنهایی و امنیت روانی دانشآموزان دختر مقطع متوسطه اول است. پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ ماهیت مطالعه نیمه آزمایشی با طرح پیش‌آزمون–پس‌آزمون- پیگیری با گروه کنترل است. جامعه آماری دراین پژوهش، تمامی دانشآموزان دختر مقطع متوسطه اول شهرستان ساری میباشد که براساس آمار آموزش وپرورش تعداد آنان 3285 نفرمی باشد. نمونه آماری با حجم 44 به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب و به طور تصادفی در دو گروه 22 نفره مورد آزمایش و کنترل قرار گرفتند. قبل از شروع آموزش از هر دو گروه پیش آزمون با پرسشنامه‌های احساس تنهایی آشروهایمل ورنشاو(1984) و امنیت روانی مزلو(2004) گرفته شد و بعد ده جلسه آموزش مهارت های معنوی براساس کتاب ویژه مربیان باعنوان "آموزش مهارت های معنوی" از دکتربوالهری و همکاران به گروه آزمایش به صورت یکباردرهفته به مدت یک ساعت به صورت گروهی انجام شد. پس ازآموزش، از هر دوگروه پس آزمون گرفته شد و در پایان بعد از یک ماه پیگیری، تست فالوآپ از هر دوگروه گرفته شد. جهت تحلیل داده‌ها از تحلیل کوواریانس یک عاملی استفاده شد. نتایج نشان داد تفاوت معناداری میان نمرات دو گروه در مرحله پس‌آزمون و پیگیری وجود داشت. همچنین، اثربخشی آموزش مهارت های معنوی بر امنیت روانی بیشتر از احساس تنهایی بود. هرچه فرد احساس صمیمیت و نزدیکی بیشتری را نسبت به خدا داشته باشد و بر این باور باشد که خداوند بندگان خود را دوست دارد و آنها را مورد عنایت و رحمت خویش قرارمی دهد و در سختی ها به آنها یاری می رساند، احساس آرامش بیشتری دارد و هیجانات منفی مانند احساس تنهایی در او کاهش پیدا خواهد یافت (کرکپاتریک ،1999). آزمودنی با کسب مهارت های معنوی می آموزد که خداوند اساس ایمنی است. از این رو، احساس قدرت می کند و در لحظات اضطراب وترس، اعتماد به نفس بالایی ازخود نشان می دهد و با تکیه بر موجودی که برعزت واقتدار اوهیچ نقصی نمی رسد، قادر مطلق و توانمند به انجام هرکاری است و نقص ها و ضعف های آنهایی را که به اوتکیه می کنند جبران می کند، ازلحاظ امنیت روانی، دارای اعتماد به نفس بالا، امنیت وعدم نگرانی وترس ازآینده می شود.
بنابراین پیشنهاد می شود با بکار گیری آموزش مهارت های معنوی مانند خودآگاهی، توکل، ذکر، بخشش و حل مسئله به افزایش متغیرهای روانشناختی وامنیت روانی و کاهش هیجانات منفی در دانشآموزان کمک کرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
A Sudy on Effectiveness of Teaching Spiritual Skills on Loneliness and Mental Health of First-year Female Students at Secondary Level
نویسندگان [English]
- Khadije Variani 1
- Mohammad Mahdi Shamsaee 2
1 Mazandaran, Iran
2 Ph.D., Assistant Professor, Department of Psychology, Bandargaz Branch, Islamic Azad University, Golestan, Iran and Member of Spiritual Health Research Center, Iran University of Medical Sciences, Tehran, Iran
چکیده [English]
Reducing the sense of loneliness as a psychological ineffectiveness and promoting psychological safety as one of the basic human needs serve as crucial points for improving mental health for adolescents. Therefore, the purpose of this study was to investigate the effectiveness of teaching spiritual skills on loneliness and mental health of first-year female students at secondary level. In terms of its purpose and nature of the study, the applied research adopted a semi-experimental approach with a pre-test/post-test/ follow-up design with control group. The statistical population of this research comprised all the first-year female students in Sari, Mazandaran, summing up to 3285 based on the education office statistics. The sample size was 44 selected according to the available sampling method and were randomly divided into two groups of 22 subjects. Before the beginning of the training, the two groups had a pre-test on Achroumill Vernshaw (1984) questionnaire of loneliness, and Maslow's psychological knowledge (2004), and then the subjects in experimental group attended ten training sessions (one hour per week) on spiritual skills, based on a special book of trainers, titled "Spiritual Skills Training" by Dr. Boolhari et.al. After the training, the post-test was taken at the end of the study, and after one month, the follow-up test was taken from both groups. To analyze the data, one factor analysis of covariance was used. The results showed a significant difference between the scores of the two groups in the post-test and follow-up test. Also, the effectiveness of teaching spiritual skills on mental health was more than that of loneliness. The more a person feels closer to God, believing that God loves his servants and bless them with compassion and mercy and helps them in difficulty, the more peaceful the person would be and negative emotions like loneliness will be reduced. The subjects learned the spiritual skills that God is the basis of safety, therefore, they would have a feeling of strength, and show a high self-esteem at the time of anxiety and fear based on the fact that they rely on God who has no defect. And with their own power, they are capable of doing everything and compensate the weaknesses of those who relied on them. Such person, from the point of view of psychological security, have a high self-esteem, security, and lack of concern for the future). Therefore, it is suggested that using psychological skills training such as self-awareness, trust, remembrance, forgiveness and problem solving increases the psychological variables and reduce negative emotions in students.
بررسی اثر بخشی آموزش مهارت های معنوی بر احساس تنهایی و امنیت روانی
دانشآموزان
خدیجه وریانی[1]
محمدمهدی شمسایی[2]
تاریخ دریافت مقاله: 30/3/1396
تاریخ پذیرش مقاله:29/5/1396
مقدمه
نوجوانی یکی از دوره های مهم در ساخت و پایه ریزی شخصیت و هویت فرد محسوب میشود. در نوجوانی، فرد جایگاه خویش را در بین خانواده، دوستان و جامعه تعیین میکند(استنبرگ[3]، 2014) بنابراین در این دوره، توجه به جنبه های روانی نوجوان حائز اهمیت می باشد، چرا که داشتن امنیت روانی در این دوره تاثیر به سزایی در هویت یابی اش دارد(صادقی ، 1395). نیاز به امنیت مستلزم ثبات، حمایت، ساختار، نظم و رهایی از ترس و اضطراب می باشد (بناییان سفید، 1388). احساس ناایمنی میتواند در جنبه‌های مختلف زندگی، شخصی، تحصیلی، خانوادگی و اجتماعی نمود پیدا کند (شاملو، 1387). شخصی که دائماً احساس عدم امنیت، ترس و خطر از درون و بیرون خود میکند، نمی‌تواند انسان سالمی باشد. امنیت روانی گاه به "حالتی که در آن ارضای احتیاجات و خواسته‌های شخص انجام می‌یابد" گاه به "احساس ارزش شخصی، اطمینان خاطر، اعتماد به نفس و پذیرش از طرف گروه" معنا میگردد (میر عرب، 1389). از دیدگاه آلپورت، یکی از معیارها و یا ویژگی‌های شخصیت سالم، برخورداری از امنیت عاطفی است (شعاری نژاد، 1386). به نظر آدلر، برای ایجاد احساس ایمنی در فرد، تنها محفوظ بودن از خطر کافی نیست، بلکه او باید حس کند با خطر فاصله زیادی دارد و احتمال وقوع آن بسیار کم است(شاملو، 1387).
در میان جنبه های نا ایمنی روانی احساس تنهایی، یکی از مفاهیم مهم روانشناختی است که همواره مورد توجه محققان قرار داشته است. عوامل متعددی از قبیل مشکلات جسمانی و روانی، مسائل خانوادگی، اجتماعی وتربیتی در بروز گوشه گیری و تنهایی نقش به سزایی دارند (سعادتی، 1388). احساس تنهایی حالتی واحد و یکپارچه انگاشته میشود که ناشی از کاستی‌هایی در روابط مختلف است. (جوکار و سلیمی، 1390) برخی از رفتارنگرها فقدان تقویت اجتماعی را عمده ترین نارسایی تجربه شده توسط افراد تنها در نظر می گیرند(قابضی، پاکدامن، فتح آبادی ، حسن زاده و توکلی، 1394). در روی آورد شناختی، احساس تنهایی از نارضایتی فاعلی نسبت به کمیت و کیفیت روابط اجتماعی فرد ناشی میشود (رحیم زاده، 1389). احساس تنهایی با یک سلسله علائم متعدد و به هم پیوسته همراه است؛ به طوری که احساسات فرد تنها ممکن است به صورت‌های ترس، افسردگی، بی حوصلگی و سرکوفت زدن به خود نمایان شود(دژکام، 1392). افراد دچار تنهایی، بیشتر فرصت ارتباط‌های اجتماعی را از دست می‌دهند، زیرا گرایش به انجام این کار ندارند (لیو ، جویو و زوا[4]، 2014). احساس تنهایی و نبود امنیت روانی در زندگی روزمره بعضاً فشار روانی و آسیب‌هایی را به همراه دارد. انسان برای فرار از این مشکل در پی راه حل است. مزلو[5](1962) معنویت را از مهمترین عناصر نگرش انسان گرایانه می‌دانست (نوذری، 1391) که با اعتقاد به انرژی و قدرت بیکران در هستی مرتبط است(محمدپور، 1389). سازمان بهداشت جهانی، معنویت را به عنوان بعد چهارم سلامت انسانی معرفی کرد. معنویت به منزله چتری است که مفاهیم گوناگونی مانند سلامت معنوی، ایمان، باورها و سازگاری معنوی را پوشش می دهد( کاتن، لارکین،هوپز، کروپر و روسنتال[6]، 2005). معنویت و پرداختن به آن میتواند ماهیت مشکلات و حتی زندگی را برای فرد تغییر دهد و انسان را به سمتی هدایت کند که نه تنها از مشکلات و حل آن واهمه نداشته باشد، بلکه به‌عنوان سکویی برای نزدیک تر شدن به هدف نهایی زندگی خود بنگرد (آقاعلی، 1388). محققان معتقدند که با بکارگیری مهارت های معنوی در زندگی روزمره، انسان قادر خواهد بود که زندگی پویا همراه با جسم و روان سالم و شاداب داشته باشد(روهیم و گرین برگ[7]، 2007). اگر در حالات انسان با دقت بنگریم، او را موجودی در می‌یابیم که معنویت یکی از نیازهای درونی اش است (کزدی، مارتوس، بولاند و هورواس[8]، 2010). مطهری (1372) در کتاب "مقدمه ای بر جهان بینی توحیدی"، معنویت را نوعی احساس و گرایش ذاتی انسان نسبت به امور غیرمادی مانند علم و دانایی، خیراخلاقی، جمال و زیبایی، تقدس و پرستش می‌داند (عباسی، عزیزی، شمسی گوشکی، ناصری راد، و اکبری، 1391، ص 18). همچنین مطالعات نشان می دهد بین معنویت با احساس تنهایی و امنیت روانی رابطه وجود دارد. فتحی (1391) در یافته های خود نشان داد وجود معنویت در زندگی منجر به ایجاد امنیت، آرامش و سلامت روانی در افراد می گردد. قابضی، پاکدامن، فتح آبادی و حسن زاده توکلی (1394) طی مطالعات خود نشان دادند که احساس تنهایی دانشجویان در اثر برنامه های زیارتی کاهش معنی داری داشت. همچنین کوزسکی، راب، آلدوساری و برادویجن[9](2010) در پژوهشی نشان دادند که کارآمدی مداخلات مبتنی بر معنویت، باعث کاهش معنی‌دار در نگرانی وعلایم اضطراب میشود. روکیچ و ونگاس (2012) در مطالعه خود به تاثیر دین داری بر احساس تنهایی و اینکه دین داری می تواند دیدگاه فرد به زندگی، رفتارها و تعاملات اجتماعی را تغییر دهد، اشاره داشته اند. هورانی ، ویلیامز، فرمن هافمن، لان ، ویمر و براوی[10] (2012)، لوچتی، ویرا، لوچتی، پریس وبایسی [11] (2012) در مطالعات خود نشان دادند که رابطه پیچیده ای بین معنویت با سلامت وجود دارد. حسینی ، لیای، کراس و علیشاه[12] (2012) در مطالعات خود نشان دادند که انجام اعمال معنوی بر بهزیستی، سلامت جسمانی و روانی، عملکرد، کارکرد مثبت بین فردی و بهبود کیفیت زندگی موثر بوده و کسانی که جهت گیری معنوی دارند میزان اضطراب کمتری دارند.
بنابراین، با توجه به اینکه معنویت گرایی یکی از توانایی‌های ذاتی بشر بوده و نیازهای معنوی به‌عنوان یکی از عمیق‌ترین نیازهای بشر محسوب می شود و در روان‌درمانی مبتنی بر معنویت، بشر توانمندی این را دارد که فراتر از خودش و بدنش فکر کند و از سطح آن فراتر رود و به مرکز شخصیتش بیندیشد و در اولویت‌بندی‌های نیازهایش همدردی، خلاقیت، صداقت، پاکی و پرستش را نیز بگنجاند و نیز سعی کند فراتر از گذران عادی زندگی بیندیشد و به این نقطه برسند که بتوانند دنیا و خودش را فراتر از مادیات و خودش ببیند(آقاعلی،1388) و با توجه به اینکه معنویت در ارتقای سلامت جایگاه ویژه دارد و بسیاری از بیماران، سلامت معنوی را به‌عنوان عامل ایجاد کننده معنا و هدف در زندگی و ارتقا دهنده سطح سلامتی می‌شناسند (بخشیان، جعفرپورعلوی، پرویزی و حقانی،1389)، مداخلات رفتاری– معنوی مداخلاتی هستند که برای تغییر و اصلاح رفتارهای مذهبی وکسب زندگی معنوی مراجعان در نظرگرفته شده اند- البته، مراجعانی که به شدت هدف مدار هستند و علاقه دارند که به صورت فعال با زندگی برخورد کنند و فعالیت گراهستند، احتمال دارد که بیشتر به تکنیک های رفتار معنوی پاسخگو باشند(کورمی یروهاکنی،1987)- و آموزش مهارت های معنوی دراین پارادایم می گنجد. مهارت های معنوی، برگردان جدیدی از مهارت های زندگی است که به سازگاری فرد با محیط و حل مشکلاتش کمک کند. این مهارت ها شامل مهارت های خودآگاهی معنوی، بخشایشگری در ترسیم روابط بین فردی، حل کردن مسئله با رویکرد معنوی، ذکر و مراقبه، توکل و صبر، به جا آوردن مؤثر نماز و دعا، صله رحم، کنترل حسد، مشاهده تجلی باریتعالی در طبیعت و ذکر مؤثر می باشد (بوالهری، میرزایی، و قائم پناه ، 1392). با توجه به اینکه در مهارت های معنوی وجود خداوند نقش مهمی دارد افراد، با ایمان و امید به خداوند متعال در همه حال حضور او را در کنار خود احساس می کنند و در رویارویی با مشکلات و سختیهای زندگی خود را تنها نمی بینند. از طرفی، تاثیر ارتباط با خدا از طریق دعا، نیایش، ذکر و پرداختن به فعالیتهای معنوی هم جنبه شناختی دارد و فرد را متوجه نیازها وخواستهها و ارزشهایش میکند و هم روشی رفتاری برای ابراز یک عقیده است که درنهایت منجربه افزایش امید وآرامش درونی فرد می شود(حجتی وهمکاران ،1393).
در مجموع می توان اظهار داشت که در پژوهش حاضر با توجه به حساسیت سنی قشر نوجوان که خطر بروز مشکلات روانی در صورت وجود ناامنی روانی و احساس تنهایی در آنها بیشترنمود می کند و با توجه به اینکه مطالعات کمی در راستای تاثیر بخشی مهارت های معنوی بر مشکلات روانی در کشور صورت گرفته، بنابراین پژوهشگر در پی یافتن پاسخی برای این سؤال است که آیا آموزش مهارت های معنوی مبتنی برخودآگاهی، حل مسئله، بخشش، ذکر، توکل و صبر بر احساس تنهایی و امنیت روانی و مولفه های آن در دانشآموزان دختر مقطع متوسطه اول ناحیه 2 شهر ساری تأثیر معنی‌داری دارد؟
روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر یک مطالعه نیمه آزمایشی با طرح پیش‌آزمون – پس‌آزمون- پیگیری با گروه کنترل با آرایش تصادفی است و از لحاظ هدف، کاربردی می باشد. در این طرح بعد از انتخاب آزمودنی‌ها، آنها بصورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. جامعه آماری شامل تمامی دانش آموزان دختر دوره متوسطه اول، ناحیه 2 شهرساری می باشد. تعداد آزمودنی های مورد مطالعه در این تحقیق 44 نفر بود. به‌منظور انتخاب نمونه و اجرای پژوهش ابتدا از بین مدارس ناحیه 2 شهر ساری به شیوه نمونه گیری در دسترس، مدرسه ای که دارای شش کلاس بود، انتخاب و از بین شش کلاس متوسطه، 44 نفر که که تمایل به همکاری در تحقیق داشتند انتخاب شدند و به صورت کاملا تصادفی در دو گروه 22 نفره کنترل و آزمایش قرار گرفتند- دو گروه از نظر توزیع سنی و مقطع تحصیلی مشابه بودند. معیارهای ورود به مطالعه، عدم ابتلا به بیماری و مشکلات روانشناختی؛ عدم دریافت هر گونه مداخله و آموزش روانی و تمایل به شرکت در دوره و تکمیل رضایت نامه شرکت در آموزش و انصراف از ادامه جلسات به عنوان معیار خروج از مطالعه بود.
ابزار مورد استفاده در این پژوهش، دو پرسشنامه "احساس تنهایی" آشر و "امنیت روانی" مزلو (فرم دانش آموزی) و بسته آموزشی" مهارت های معنوی" ویژه مربیان از دکتر جعفر بوالهری وهمکاران می باشد.
پرسشنامه احساس تنهایی آشروهایمل ورنشاو(1984) نسخه 24سوالی می باشد که احساس فرد از تنهایی و نارضایتی اجتماعی وی را ارزیابی میکند. برای تعیین روایی سازه‌ای مقیاس احساس تنهایی، تحلیل عاملی با استفاده از روش مؤلفه‌های اصلی و چرخش واریماکس انجام شد. مقدارضریب KMO برابر با 80 درصد و مقدار عددی آزمون کرویت بارتلت بابر 1/1742 بود که در سطح 000001% معنی‌دار است. پس از آن، بر اساس نمودار مقادیر عددی آیگن (نموداری اسکری) و استفاده از روش مایل، یک عامل اصلی به دست آمد که با توجه به عبارات تحت پوشش آن (16 عبارت مربوط به احساس تنهایی) به‌عنوان عامل احساس تنهایی مشخص شد.
ضریب پایایی این آزمون با استفاده از روش دو نیمه کردن r=%83 بود و با استفاده ازروش اسپیرمن– براون[13]، ضریب پایایی 91 درصد و همچنین با استفاده از روش دو نیمه کردن گاتمن[14]r=%91 بود (آشروهایمل ورنشاو، 1984).
در محاسبات مربوط به پایایی (حسین چاری، 1381) مشخص شد که مقیاس مورد بحث از ثبات درونی مناسبی برخوردار است. آلفای کرونباخ برابر با 81 درصد است و نیز همسانی درونی آن، با توجه به همبستگی 66 درصد بین دو نیمه آزمون و با استفاده از روش تنصیف، در سطح قابل قبولی است که این مقدار، پس از اصلاح به روش اسپیرمن– براون، برای محاسبه ضریب پایایی کل مقیاس، برابر با 79 درصد است. ضریب پایایی گاتمن نیز برابر با 79 درصد به دست آمد که همه در سطح قابل قبول و گویای پایایی مناسب است.
پرسشنامه امنیت روانی مزلو درسال 2004 توسط مازلو به‌منظور سنجش امنیت روانی برای نوجوانان 15 تا 19 ساله بر اساس مطالعات وسیع نظری و بالینی، در زمینه احساس ایمنی تهیه شده است. در ایران در سال 1386 توسط زارع و امین پور به صورت پرسشنامه امنیت روانی- فرم دانش آموزی نرم شده است و در سال 1390 مورد استفاده قرار گرفته است که شامل 71 سؤال دو گزینه‌ای باگزینه های بلی و خیر پیرامون 10 عامل (ادراک واقعیت، ناایمنی هیجانی، اعتماد به نفس، تنیدگی و عصبیت، خود کم بینی، سازگاری، ترس از آینده، احساس حرمت، مسئله گشایی و احساس تنهایی) می باشد. کسب نمره‌های بالا در این آزمون، معرف امنیت روانی بالای فرد و نمره پایین، نشان دهنده امنیت روانی پایین است. طی پژوهشی که زارع و امین پور (1386) بر روی 573 نفر از دانش آموزان دختر و پسر متوسطه انجام داده‌اند، روایی صوری و محتوایی این پرسشنامه را بسیار مطلوب بیان نموده‌اند. همچنین، پایایی کلی پرسشنامه به شیوه ضریب آلفای کرونباخ 92/0 محاسبه و گزارش شده است.
در کارگاه آموزشی برای گروه آزمایش به مدت 10 جلسه، هفته ای یک جلسه تشکیل گردید. محنوای آموزشی انتخاب شده در طی جلسات، برگرفته شده از کتاب "مهارت های معنوی" ( ویژه مربیان) نوشته دکتر بوالهری و همکاران (1392) بود که محتوا و اهداف هر جلسه در جدول 1 به اختصار آمده است.
جدول 1: محتوای کارگاه آموزشی
|
جلسه |
محتوا، هدف و تکلیف در جلسات |
|
1 |
معارفه، تعیین قوانین و اهداف، معرفی برنامه آموزشی و افزایش دانش مهارت های زندگی. |
|
2 |
تعریف کلی معنویت ونقش آن درزندگی، بحث گروهی درمورد دین ومعنویت، ویژگی های انسان های معنوی، پرکردن فرم سنجش میزان دینی بودن فرد و ارائه تکالیف خانگی. |
|
3 |
بررسی تکالیف خانگی، بحث در مورد خودآگاهی معنوی، جسمانی، روانی و اجتماعی و تکمیل برگه‌های خودآگاهی و ارائه تکالیف خانگی. |
|
4 |
بررسی تکالیف خانگی، آشنایی با مسئله و فرایند حل مسئله و تفاوت حل مسئله با مقابله، ارائه تکالیف با مطرح کردن چند مشکل در زمینه های مختلف و اجرای فرایند حل مسئله در آن. |
|
5 |
بررسی تکالیف خانگی، بحث درمورد حل مسئله بارویکرد معنوی، مراحل حل مسئله با رویکرد معنوی، استفاده ازموقیعت های مختلف درزندگی و شیوه حل کردن آن با حل مسئله معنوی و ارائه تکالیف خانگی. |
|
6 |
بررسی تکالیف خانگی،آغاز آموزش بخشش و گذشت از طریق احادیث و زندگی ائمه، بحث با آزمودنی ها در مورد بخشش، تعریف بخشایشگری و مراحل عفو و بخشش و ارائه تکالیف خانگی. |
|
7 |
بررسی تکالیف خانگی، شروع کلاس با یک ذکر و تاثیرآن در زندگی، تعریف ذکر و تفاوت آن با مراقبه و انواع ذکر، روش و مکان ذکرگفتن، بحث گروهی از افراد در مورد انواع ذکر و ارائه تکالیف خانگی. |
|
8 |
بررسی تکالیف خانگی، ارائه مطالب درباره مراتب ذکر، شرایط ذکر، آثار ذکر، موانع ذکر و بحث گروهی پیرامون موضوع ذکر در جلسه و ارائه تکالیف خانگی. |
|
9 |
بررسی تکالیف خانگی، بحث در مورد توکل و صبر و شرایط و آثار این دو مهارت در زندگی، استفاده از تمثیل و داستان از زندگی امامان و اتفاقات زندگی و ارائه تکالیف خانگی. |
|
10 |
بررسی تکالیف خانگی، مروری بر کل موضوعات و نتیجه‌گیری و جمع بندی و مرور جلسات گذشته، پرسش و پاسخ دانش آموزان، تشویق دانش آموزان و قدردانی از همکاری مناسب دانش آموزان. |
هر جلسه حدود 70 دقیقه به طول می انجامید: 15 دقیقه اول به بررسی تکالیف خانگی و 40 دقیقه بعدی به ارائه مطالب علمی در مورد موضوع جلسه و 15 دقیقه آخر به صورت بحث گروهی و تمرین عملی مربوط به موضوع آموزشی برگزارمی گردید. از مهمترین فعالیتهای دوره آموزشی مهارت های معنوی، بحث‌های گروهی، مطرح کردن موقیعت های عینی و واقعی، طرح سؤال، استفاده از پاورپوینت و کتاب ها و مقالات مرتبط با موضوع جلسات بود.
در آغاز اجرای طرح و بعد از آموزش و بعد از یک ماه در زمان پیگیری، سنجش احساس تنهایی و امنیت روانی با استفاده از ابزار تحقیق صورت گرفت. داده‌های آماری در دو سطح توصیفی و استنباطی مورد تحلیل واقع شدند. در بخش توصیفی، گزارش میانگین و انحراف معیار و در بخش استنباطی، بررسی با استفاده از تحلیل کوواریانس یک متغیره انجام شد.
یافته های پژوهش
جدول2: بررسی توصیفی احساس تنهایی، امنیت روانی و مؤلفه‌های آن به تفکیک گروه‌ها در طی مطالعه
|
متغیر |
گروه |
پیش‌آزمون |
پس‌آزمون |
پیگیری |
|||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین |
انحرافمعیار |
میانگین |
انحراف معیار |
||
|
احساس تنهایی |
کنترل |
36/73 |
30/5 |
05/74 |
54/5 |
50/73 |
08/6 |
|
آزمایش |
91/72 |
55/5 |
18/64 |
88/6 |
36/64 |
233/5 |
|
|
امنیت روانی |
کنترل |
05/37 |
60/10 |
00/36 |
48/8 |
00/37 |
08/8 |
|
آزمایش |
59/35 |
49/9 |
36/54 |
24/7 |
27/53 |
47/6 |
|
|
ادراک واقعیت، سازگاری، امنیت اجتماعی و عاطفی و موفقیت در کار |
کنترل |
50/6 |
87/2 |
32/6 |
73/2 |
73/6 |
25/2 |
|
آزمایش |
82/5 |
17/2 |
41/9 |
28/2 |
27/9 |
53/2 |
|
|
عدم احساس حقارت و طرد شدن، عدم تعارض خانوادگی ایمنی شخصی و هیجانی |
کنترل |
91/4 |
07/2 |
00/5 |
98/1 |
95/4 |
03/2 |
|
آزمایش |
68/4 |
84/1 |
18/7 |
62/1 |
00/7 |
83/1 |
|
|
اعتماد به نفس، احساس ارزش و خودآگاهی |
کنترل |
45/4 |
22/1 |
41/4 |
01/1 |
27/4 |
03/1 |
|
آزمایش |
41/4 |
50/1 |
91/5 |
23/1 |
82/5 |
14/1 |
|
|
عدم تنیدگی و تنش هیجانی، عدم عصبیت و آشفتگی |
کنترل |
00/2 |
23/1 |
77/1 |
07/1 |
82/1 |
25/1 |
|
آزمایش |
95/1 |
17/1 |
32/3 |
720/0 |
05/3 |
84/0 |
|
|
عدم احساس خود کم بینی، عدم بدگمانی و هراس عمومی |
کنترل |
82/2 |
40/1 |
86/2 |
49/1 |
95/2 |
33/1 |
|
آزمایش |
05/3 |
29/1 |
64/4 |
36/1 |
15/4 |
18/1 |
|
|
سازگاری – صمیمی بودن – مقبولیت و پیوستگی با دیگران |
کنترل |
86/3 |
58/1 |
50/3 |
41/1 |
95/3 |
68/1 |
|
آزمایش |
59/3 |
56/1 |
64/5 |
14/1 |
73/5 |
28/1 |
|
|
عدم نگرانی و ترس از آینده |
کنترل |
41/1 |
10/1 |
50/1 |
960/0 |
36/1 |
00/1 |
|
آزمایش |
45/1 |
91/0 |
23/2 |
750/0 |
18/2 |
730/0 |
|
|
احساس حرمت و ایمنی |
کنترل |
55/1 |
01/1 |
59/1 |
910/0 |
50/1 |
860/0 |
|
آزمایش |
59/1 |
910/0 |
27/2 |
770/0 |
23/2 |
750/0 |
|
|
علاقه اجتماعی، همدردی و گرایش به مسئله گشایی |
کنترل |
64/1 |
950/0 |
50/1 |
80/0 |
45/1 |
860/0 |
|
آزمایش |
64/1 |
660/0 |
18/2 |
730/0 |
05/2 |
720/0 |
|
|
عدم انزوا |
کنترل |
64/1 |
850/0 |
45/1 |
800/0 |
50/1 |
800/0 |
|
آزمایش |
59/1 |
910/0 |
18/2 |
73/0 |
32/2 |
650/0 |
|
در جدول2 میزان احساس تنهایی، امنیت روانی و مولفه های ده گانه آن در دو گروه آزمایش و کنترل طی مراحل مطالعه محاسبه شده است.
جهت استفاده از تحلیل کواریانس با توجه به هدف تحقیق، بررسی پیش شرط های تحلیل کوواریانس انجام شد. نتایج نشان داد فرض نرمال بودن برای همه متغیر ها به تفکیک دو گروه پذیرفته شد و فرض همگنی میانگین در مرحله پیش آزمون تایید گردید. بررسی وجود رابطه خطی بین متغیر کمکی و متغیر وابسته در طی مطالعه نشان داد در تمامی متغیرها مقادیر همبستگی مربوطه بیشتر از 4/0 بوده و همچنین مقادیر احتمال حاصل از نتایج آزمون f دلالت بر خطی بودن این روابط داشته است. بررسی فرض برابری شیب خطوط رگرسیون با توجه به عدم معنی داری اثر متقابل نمره متغیر کمکی با متغیرگروه در طی مطالعه پذیرفته شد. درنهایت با استفاده از آزمون لیون، شرط برابری واریانس دو گروه در طی مطالعه نیز تایید گردید.
جدول3: آزمون آنالیز کوواریانس مربوط به احساس تنهایی در طی مطالعه
|
زمان |
منبع تغییرات |
مجموع مربعات SS |
درجه آزادی df |
میانگین مربعات MS |
آماره فیشر F |
مقدار احتمال |
اندازه اثر |
توان آزمون |
|
پس آزمون |
اثر گروه |
811/980 |
1 |
811/980 |
605/64 |
000/0 |
612/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
495/22 |
1 |
495/22 |
023/2 |
162/0 |
047/0 |
284/0 |
بررسی نتایج از جدول 3 نشان داد آموزش مهارت های معنوی برمیزان احساس تنهایی دانشآموزان دختر مقطع متوسطه اول ناحیه2 تأثیر معنی‌دار داشته است(05/0> P). اندازه اثر گروه برابر با 612/0 است. این آموزش منجر به کاهش معنی‌داری میزان احساس تنهایی در دانش آموزان در بعد از مداخله گردیده است. در مرحله پیگیری تغییرات صورت گرفته از مرحله پس‌آزمون تا پیگیری در گروه آزمایش و کنترل مشابه بوده است(05/0<P ). با توجه به مقادیر میانگین در طی مطالعه در جدول2 می‌توان بیان کرد که سطح نمره در زمان پیگیری نسبت به پس‌آزمون تغییر معنی‌داری نداشته، ولی نسبت به پیش‌آزمون این تغییروجود داشته است؛ به طوری که می‌توان گفت آموزش مهارت های معنوی بر کاهش احساس تنهایی دانش آموزان تا مرحله پیگیری مؤثر بوده است.
جدول 4:آزمون آنالیز کوواریانس بر امنیت روانی در طی مطالعه
|
زمان |
منبع تغییرات |
مجموع مربعات SS |
درجه آزادی df |
میانگین مربعات MS |
آماره فیشر F |
مقدار احتمال |
اندازه اثر |
توان آزمون |
|
پس آزمون |
اثر گروه |
789/4056 |
1 |
789/4056 |
728/164 |
000/0 |
801/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
044/37 |
1 |
044/37 |
773/1 |
190/0 |
041/0 |
255/0 |
نتایج جدول 4 نشان داد آموزش مهارت های معنوی بر امنیت روانی دانش آموزان دختر مقطع متوسطه اول تأثیر معنی‌دار دارد(05/0> P). اندازه اثر برابر با 801/0 به دست آمده است. آموزش مهارت های معنوی منجر به افزایش معنی‌دار سطح نمره امنیت روانی در بعد از مداخله در دانش آموزان گردیده است. تغییرات صورت گرفته در مرحله پیگیری نسبت به مرحله پس‌آزمون معنی‌دار نبوده (05/0<P )؛ به طوری که اندازه اثر آن برابر 041/0 به دست آمده است، ولی با توجه به مقدار نمره کسب شده از امنیت روانی ر طی مطالعه از جدول 2 ملاحظه میشود اگر چه تغییرات صورت گرفته در طی زمان پس‌آزمون تا پیگیری معنی‌دار نبوده، اما تغییر نمره نسبت به مرحله پیش‌آزمون وجود داشته است و این دلالت بر مؤثر بودن آموزش در بهبود و ارتقای وضعیت امنیت روانی دانش آموزان داشته است.
جدول5: آزمون آنالیز کوواریانس مربوط به مؤلفه‌های امنیت روانی در طی مطالعه
|
مولفه |
زمان |
منبع تغییرات |
مجموع مربعات SS |
درجه آزادی df |
میانگین مربعات MS |
آماره فیشر F |
مقدار احتمال |
اندازه اثر |
توان آزمون |
|
ادراک واقعیت، سازگاری، امنیت اجتماعی و عاطفی و موفقیت در کار |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
512/137 |
1 |
512/137 |
661/42 |
000/0 |
510/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
030/2 |
1 |
030/2 |
666/0 |
419/0 |
016/0 |
125/0 |
|
|
عدم احساس حقارت و طرد شدن، عدم تعارض خانوادگی ایمنی شخصی و هیجانی |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
827/58 |
1 |
827/58 |
869/29 |
000/0 |
421/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
227/1 |
1 |
227/1 |
0/643 |
427/0 |
015/0 |
0/123 |
|
|
اعتماد به نفس، احساس ارزش و خودآگاهی |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
563/25 |
1 |
563/25 |
982/34 |
000/0 |
460/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
641/1 |
1 |
641/1 |
031/2 |
089/0 |
069/0 |
398/0 |
|
|
عدم تنیدگی و تنش هیجانی، عدم عصبیت و آشفتگی |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
832/26 |
1 |
832/26 |
568/41 |
000/0 |
503/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
001/0 |
1 |
001/0 |
001/0 |
970/0 |
000/0 |
050/0 |
|
|
عدم احساس خود کم بینی، عدم بدگمانی و هراس عمومی |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
034/27 |
1 |
034/27 |
883/40 |
000/0 |
499/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
215/0 |
1 |
215/0 |
248/0 |
621/0 |
006/0 |
078/0 |
|
|
سازگاری – صمیمی بودن – مقبولیت و پیوستگی با دیگران |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
540/56 |
1 |
540/56 |
095/56 |
000/0 |
578/0 |
000/1 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
130/0 |
1 |
130/0 |
100/0 |
753/0 |
002/0 |
061/0 |
|
|
عدم نگرانی و ترس از آینده |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
378/5 |
1 |
378/5 |
429/14 |
000/0 |
260/0 |
960/0 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
152/1 |
1 |
152/1 |
422/2 |
127/0 |
056/0 |
330/0 |
|
|
احساس حرمت و ایمنی |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
708/4 |
1 |
708/4 |
372/12 |
001/0 |
232/0 |
930/0 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
658/0 |
1 |
658/0 |
967/1 |
168/0 |
046/0 |
278/0 |
|
|
علاقه اجتماعی، همدردی و گرایش به مسئله گشایی |
پس‌آزمون |
اثر گروه |
114/5 |
1 |
114/5 |
484/18 |
000/0 |
311/0 |
987/0 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
149/0 |
1 |
149/0 |
409/0 |
526/0 |
010/0 |
096/0 |
|
|
عدم انزوا
|
پس‌آزمون |
اثر گروه |
231/6 |
1 |
231/6 |
711/17 |
000/0 |
302/0 |
984/0 |
|
پیگیری |
اثر گروه |
126/1 |
1 |
126/1 |
763/3 |
059/0 |
084/0 |
474/0 |
نتایج جدول 5 نشان داد آموزش مهارت های معنوی بر تمامی مولفه های تشکیل دهنده امنیت روانی در دانش آموزان دختر مقطع متوسطه اول ناحیه2 تأثیر معنی‌دار دارد(05/0> P)- مقادیر اندازه اثر بیانگر تاثیر متوسط مداخله در اکثریت مولفه های امنیت روانی بوده است. تغییرات صورت گرفته در مرحله پیگیری نسبت به مرحله پس‌آزمون در مولفه های امنیت روانی معنی‌دار نبوده است (05/0<P ) و مقادیر اندازه اثر در تمامی مولفه ها در سطح پایین قرار گرفته است. بنابراین با توجه به مقدار نمرات کسب شده در طی مطالعه، ملاحظه میشود اگر چه میزان تغییرات صورت گرفته در دو گروه در طی زمان پس‌آزمون تا پیگیری معنی‌دار نبوده، ولی تغییر نمره نسبت به مرحله پیش‌آزمون وجود داشته است و این دلالت بر اثر بخشی آموزش در بهبود وضعیت مولفه ها دارد.
بحث و نتیجه‌گیری
بررسی و تحلیل یافته ها نشان داد آموزش مهارت های معنوی بر میزان احساس تنهایی تاثیر معنادار داشته است و این تغییر تا مرحله پیگیری پایدار مانده است. یافته های پژوهش حاضر با یافته های قابضی و همکاران (1394)، امانی و همکاران (1393) و روکیچ وونگاس (2012) همسو می باشد. باورها و مهارت های معنوی فرد را مجهز به مجموعهای از توانمندیهای شناختی، رفتاری و هیجانی می نماید که فرد میتواند با کاربست آنها در مشکلات روزمره از اسنادهای سازگار شناختی و رفتارهای پخته هیجانی و رفتاری بهرهمند گردد. مجموعه این پیامدها میتواند به عنوان تکیه‌گاه‌ها روانی به ویژه در شرایط سخت و احساس تنهایی در زندگی شود. از سویی، مجموعه این مهارت ها میتواند زمینهساز دستیابی به دلبستگی ایمن و ادراک سالمی از خداوند گردد که به همراهی همیشگی و مقتدرانه خداوند در زندگی بیشتر توجه می کند و احساس تنهاییاش کاهش یابد. آموزش مهارت خودآگاهی معنوی که درآن فرد میزان رابطه خود را با خدا و معنویت می سنجد و پی به وجود خدا در همه شرایط می برد، باعث می شود که با انس با خدا از تنهایی فرد کاسته شود. با مهارت بخشایشگری درترسیم روابط بین فردی، زمانی که فرد در روابط بین فردی دچار مشکل می شود با اجرای مراحل بخشش وگذشت از قطع روابط پرهیز می کند و باعث بهبود روابطش درمدرسه، جامعه وخانواده می شود و ازتنهایی دور می گردد. هرچه فرد احساس صمیمیت و نزدیکی بیشتری نسبت به خدا داشته باشد و بر این باور باشد که خداوند بندگان خود را دوست دارد و آنها را مورد عنایت و رحمت خویش قرارمی دهد و در سختی ها به آنها یاری می رساند، احساس آرامش بیشتری دارد و هیجانات منفی مانند احساس تنهایی در او کاهش پیدا خواهد یافت (کرکپاتریک ،1999). یکی از مولفه‌های مهم مهارت های معنوی، تصور درست از خداوند است. عقاید افراد درباره ویژگی‌ها و صفات بالقوه خداوند مانند خداوند مهربان، خداوند آرامش‌بخش، خداوند قدرت‌مند و خدای کیفردهنده میتواند بر مفهوم خدای آنان دلالت داشته باشد. بینش نسبت به تصور از خدا، پیش نیازی برای درک کامل از رابطه فرد با خداوند به ویژه در شرایط سخت زندگی است.
همچنین، آموزش مهارت های معنوی بر امنیت روانی تاثیری معنادار دارد و این تغییر تا مرحله پیگیری پایدار مانده است. یافته های پژوهش حاضر با یافته های برومندزاده و کریمی ثانی (1393)، احمری و احمدی ازغندی (1390)، لوچتی وهمکاران (2012)، کزدی وهمکاران (2010) و ویلیامز (2010) همسو بوده است. دانش آموز با کسب مهارت های معنوی می آموزد که خداوند اساس ایمنی است و احساس قدرت می کند و در لحظات اضطراب وترس، اعتماد به نفس بالایی ازخود نشان می دهد و با تکیه بر موجودی که برعزت و اقتدار اوهیچ نقصی نمی رسد، قادر مطلق و توانمند به انجام هرکاری است و نقص ها و ضعف های آنهایی که به او تکیه می کنند جبران می کند، ازلحاظ امنیت روانی، دارای اعتماد به نفس بالا، امنیت و عدم نگرانی وترس ازآینده می شود. ادراک خدا با دیگر متغیرهای روانی ارتباط دارد. انگاره ذهنی مثبت به خدا داشتن و ارتباط نزدیک با خداوند را حفظ کردن موجب افزایش سلامت روان میشود (قنبری هاشم آبادی و همکاران، 1391).
نتایج تحقیق بیانگر آن بوده که آموزش مهارت های معنوی بر مولفه های امنیت روانی تاثیری معنادار داشته و این تغییر تا مرحله پیگیری پایدار مانده است. یافته ها در زمینه ادراک واقیعت، سازگاری، امنیت عاطفی، امنیت اجتماعی و موفقیت در کار، عدم احساس حقارت و طرد شدن، تعارض خانوادگی، افسردگی و وابستگی، ناایمنی شخصی و ناایمنی هیجانی با یافته های مطالعات احتشام زاده، برنا و یوسفی (1390) همسوست. در زمینه اعتماد به نفس، اطمینان به خود، احساس ارزش شخصی، موفق بودن در کار و خودآگاهی، نتایج احمری و احمدی ازغندی (1390) با نتایج مطالعه حاضر همسو میباشد. در زمینه عدم تنیدگی، تنش هیجانی، عصبیت و آشفتگی، نتایج ما با مطالعات یعقوبی، سهراب و محمدزاده (1391)، غلامی وبشلیده (1390) و کوزسکی و همکاران (2010) همسوست. در زمینه سازگاری، صمیمی بودن، مقبولیت و پیوستگی با دیگران، فیسچر، آیی،آیدین، افری و هاسلم[15] (2010) نتایجی همسو را گزارش کردهاند. در زمینه احساس حرمت (نسبت به خود و غیره) و احساس ایمنی، لوچتی و همکاران (2012) نتایجی همسو با مطالعه حاضر را گزارش کردهاند.
دانشآموزان با فراگیری مهارت معنوی ذکر می توانند یکی ازمولفه های ناایمنی که داشتن اضطراب است را با شیوه درست ذکر گفتن و رعایت شرایط ذکر گفتن و با ذکر "با یاد خدا دل ها آرام میگیرد" کنترل کنند. به نظر می‌رسد می‌توان خدا را موضوع دلبستگی در نظر گرفت که به انسان آرامش و ایمنی می‌بخشد و سبب میشود بتواند موقعیت‌های مهار ناشدنی را در اختیار درآورد. حالت اطمینان، امنیت، آرامش و سکون قلبی که از اعتقاد و اعتماد به منبع و قدرتی برتر و متفاوت از عوامل مادی و پیرامونی ناشی میشود باعث افزایش امید، رضایتمندی و نشاط درونی میگردد و در نهایت به سلامت و تعالی همه جانبه انسان کمک میکند (بوالهری، 1389). آموزش مهارت های معنوی به دلیل تاکید بر تجربه ارتباط معنادار و سالم با خود، دیگران و قدرت برتر در رفتارها و عکسالعملهای روزمره، زمینهساز قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با خداوند، خویشتن و دیگران می شود و موجب تغییر و اصلاح روابط فردی و اجتماعی و حل تعارضات فردی و گروهی به صورت معتدل و متوازن میگردد.
از نظر قرآن تنها در پرتو یاد خداست که انسان به آرامش می رسد؛ همان گونه که می فرماید: "با یاد خدا دل ها آرامش می یابد"، مقام خداوند مقام انس است و هرکس با یاد خداوند با این مقام ارتباط برقرارسازد، از امنیت وآرامش برخورداراست(غباری بناب ،1388). با اجرای مهارت بخشایشگری می توانند هیجانات منفی که در اثر صدمه دیدن توسط فرد آزاردهنده در آنها ایجاد می شوند را کاهش دهند، به سازگاری و امنیت وآرامش برسند و از آثار کینه ونفرت رها شوند. بخشودگی، یک مداخلة درمانی قوی است که افراد را از خشم و احساس گناهی که نتیجة خشم ناهشیار است، رها می کند. علاوه بر این، فردی که می بخشد، از کنترل ظریف و ناآگاه متخلف رها می شود. رها کـردن دیگران، به معنی رها کردن خود است (بنسون،2010). بنابراین، دانش آموزان با فراگیری مهارت های معنوی یاد گرفتند که احساس خود کم بینی، تنش هیجانی، اضطراب و نگرانی را کاهش دهند و بر میزان سازگاری، مشکل گشایی و احساس ایمنی و علاقه اجتماعی خود بیفزایند.
پیشنهادها
- برگزاری کارگاه هایی در زمینه آموزش مهارت های معنوی از قبیل خودآگاهی، توکل، ذکر، بخشش، حل مسئله و صبر در نوجوانان در کنار تعلیم مهارت های زندگی برای مشاوران مدارس با هدف تسلط هر چه بیشتر در زمینه آموزش این مهارت ها؛
- اهتمام هر چه بیشتر دست اندرکاران تعلیم وتربیت به آموزش مهارت های معنوی در طراحی محتوای کتب درسی دانش آموزان؛
- بررسی تاثیر آموزش مهارت های معنوی بر متغیرهای دیگر روانشناسی مانند سخترویی و امیدواری؛
- مقایسه اثربخشی پروتکلهای مختلف مهارت های معنوی؛
- استفاده از آموزش مهارت های معنوی در حوزه خدمات پیشگیری اولیه و متغیرهای روانشناسی مثبت.
منابع
- آقاعلی، فاطمه .(1388). "مطالعه تاثیر مشاوره گروهی شناختی- رفتاری با تاکید بر اندیشه های معنوی در افزایش معنویت و سلامت بیماران ام اس استان قم". پایان نامه کارشناسی ارشدمشاوره، دانشگاه الزهرا(س).
- احتشام زاده، پروین؛ برنا، محمدرضا و یوسفی، مریم. (1390). "بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و باورهای غیر منطقی با افسردگی بیماران MS". یافته های نو در روانشناسی. سال پنجم،شماره 20، صص 67-55.
- احمری، حسین و احمدی ازغندی، حسن. (1390). "بررسی تاثیرنقش نماز بر شخصیت جوانان". مجله مطالعات جامعه شناختی جوانان. شماره4، ص 9.
- امانی، احمد؛ یوسفی، ناصر و احمدی، سرور.(1393). "اثربخشی معنادرمانی به شیوه گروهی برتاب آوری و احساس تنهایی دانشجویان دختر دارای نشانگان ضربه عشق". فصلنامه پژوهش های مشاوره. شماره49، صص103-81 .
- بخشیان، مریم؛ جعفرپورعلوی، مهشید؛ پرویزی، سرور و حقانی، حمید.(1389). "رابطه سلامت معنوی و کیفیت زندگی در مبتلایان به مولتیپل اسلکلروزیس". مجله تحقیقات علوم پزشکی زاهدان (طبیب شرق). دوره 12، شماره 9، صص33-29.
- برومندزاده، نیلوفر و کریمی ثانی، پرویز. (1393). "تعیین اثربخشی آموزش مهارت های معنوی برسلامت عمومی واضطراب دانش آموزان دختر دوره متوسطه شهرتبریز". نشریه علمی- پژوهشی آموزش در ارزشیابی. سال هشتم، شماره31، صص9-33.
- بناییان سفید، محمد.(1380). "رابطه امنیت روانی وکتابخوانی". فصلنامه پیام بهارستان. شماره4، صص6-5.
- بوالهری، جعفر؛ میرزایی، مصلح و قائم پناه، زینب. (1392). مهارت های معنوی:کتاب ویژه مربیان. مرکزمشاوره دانشگاه تهران.
- جوکار، بهرام و سلیمی، عظیم. (1390). "ویژگی های روانسنجی فرم کوتاه مقیاس احساس تنهایی اجتماعی وعاطفی بزرگسالان". مجله علوم رفتاری. شماره 5 و4، صص 317-311.
- حجتی، حمید؛ مطلق، معصومه؛ نوری، فرشته؛ شریف نیا، سید حمید؛ محمد نژاد، اسماعیل و حیدری، بهروز. (1393). "ارتباط ابعاد مختلف دعا با سلامت معنوی بیمـاران تحـت درمـان بـا همودیـالیز". پرستاری مراقبت ویژه. دوره دوم ، ش 1، ص7-8.
- دژکام، محمد رضا. (1392). مهارت های زندگی. تهران: انتشارات دنیس
- رحیم زاده، سوسن. (1389). مفهوم سازی ها و اندازه های احساس تنهایی: مقایسه زیرمقیاس ها. فصلنامه روانشناسی تحولی: روانشناسان ایران. 23، صص279-277.
- سعادتی، محمد.(1388). احساس تنهایی وانزوا. مجتمع فرهنگی آموزشی علامه طباطبایی.
- شاملو ، سعید .(1387). بهداشت روانی. تهران: انتشارات رشد
- شعاری نژاد، علی اکبر.(1386). فرهنگ علوم رفتاری. تهران: پیام آزادی
- سام آرا، عزت الله؛ هزارجریبی، جعفر؛ فداکار، محمدمهدی؛ کرمی، محمدتقی و شمسایی، محمدمهدی. (1391). "سلامت معنوی؛ چاچوب، محدوده و مولفه های مبتنی برآموزه های اسلام". فصلنامه برنامه ریزی وتوسعه اجتماعی. شماره14.
- صادقی، آمنه. (1395). "رابطه بین امنیت روانی، هویت یابی و عزت نفس در دانش آموزان دوره متوسطه شهرستان بروجرد". چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
- عباسی، محمود؛ عزیزی، فریدون؛ شمسی گوشکی، احسان؛ ناصری راد، محسن و اکبری لاکه، مریم. (1391). "تعریف مفهومی وعملیات سازی سلامت معنوی". فصلنامه اخلاق پزشکی(مرکز تحقیقات اخلاق وحقوق پزشکی) .دوره 6، شماره 20 ، صص11-44.
- غباری بناب، باقر؛ متولی پور، عباس و حبیبی عسگرآباد، مجتبی. (1388). "رابطه اضطراب وافسردگی با میزان معنویت در دانشجویان دانشگاه تهران". فصلنامه روانشناسی کاربردی. شماره 2(10)،صص123-110.
- غلامی، علی و بشلیده، کیومرث. (1390). "اثربخشی معنویت درمانی بر سلامت روان زنان مطلقه شهرستان لامرد". فصلنامه مشاوره وروان درمانی خانواده. سال اول، شماره 3، صص348-331.
- فتحی ،یوسف. (1391). "رابطه احساس امنیت و بهداشت روانی در قرآن کریم". پژوهشنامه معارف قرآنی. شماره10، ص99.
- قابضی، فاطمه؛ پاکدامن، شهلا؛ فتح آبادی، جلیل؛ حسن زاده توکلی، محمدرضا . (1394). "تاثیر زیارت بر ابعاد مثبت و منفی احساس تنهایی دانشجویان". فصلنامه علمی پژوهشی راهبرد فرهنگ. دوره نهم، شماره33، صص153-117.
- قنبری هاشم آبادی، بهرام؛ علی اشرف، سید محمد حسن و قنبری هاشم آبادی، محمدرضا. (1391). "بررسی ارتباط ادراک از خدا با خودپنداره و خودکارآمدی با توجه به متغیرهای فردی در میان دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد". مجله پژوهش های روانشناسی بالینی و مشاوره. 2(1): 180-165.
- محمدپور، احمدرضا . (1389). مهارت های معنوی ،چهارچوب نظری . انستیتو روانپزشکی تهران
- میرعرب، مهرداد. (1389). "نیم نگاهی به مفهوم امنیت". مجله علوم سیاسی. سال سوم، شماره9.
- ناروئی نصرتی، رحیم. (1393). "نمودهای وسواس – ناخودداری وارسی در میان افراد مذهبی و راهکارهای درمانی آن براساس روایات اسلامی". فصلنامه علمی – پژوهشی روانشناسی و دین. شماره28، صص40-23.
- نوذری، معصومه. (1391)."مقایسه چشم انداز زمانی، رشد معنویت و نگرش نسبت به مرگ در بیماران مبتلا به سرطان، دیابت و افراد سالم شهر ساری". پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد، واحد ساری.
- یعقوبی، حسن؛ سهراب، فرامرز و محمدزاده، علی. (1391). "مقایسه اثربخشی درمان شناختی – رفتاری وروان درمانی معنوی – مذهبی مبتنی برآموزه های اسلام بر کاهش اضطراب آشکار دانشجویان". تحقیقات علوم رفتاری.(2)10.
- Benson, C. K. (2010). "Forgiveness and the psychotherapeutic process". Journal of psychology and Christianity, v. 11 (1), p. 76-81.
- Cotton , S. Larkin , E. Hoopes , A. cromer ,B. A. &Rosenthal , S. L. (2005). "The impact of adolescent spirituality on depressive symptoms and health risk behaviors". Journal of adolescent health, 36: 520-540.
- Fischer, P., Ai, A. L., Aydin, N., Frey, D., & Haslam, S. A. (2010). "The relationship between religious identity and preferred coping strategies: An examination of the relative importance of interpersonal and intrapersonal coping in Muslim and Christian faiths". Review of General Psychology, 14(4), 365.
- Hourani, L. L., Williams, J., Forman-Hoffman, V., Lane, M. E., Weimer, B., & Bray, R. M. (2012). "Influence of spirituality on depression, posttraumatic stress disorder, and suicidality in active duty military personnel". Depression research and treatment, 2012.
- Kézdy, A., Martos, T., Boland, V., & Horváth-Szabó, K. (2011). "Religious doubts and mental health in adolescence and young adulthood: The association with religious attitudes". Journal of Adolescence, 34(1), 39-47.
- Koszycki, D., Raab, K., Aldosary, F., & Bradwejn, J. (2010). "A multifaith spiritually based intervention for generalized anxiety disorder: A pilot randomized trial". Journal of clinical psychology, 66(4), 430-441.
- Hosseini, M., Elias, H., Krauss, S. E., & Aishah, S. (2010). "A review study on spiritual intelligence, adolescence and spiritual intelligence, factors that may contribute to individual differences in spiritual intelligence, and the related theories". International Journal of Psychological Studies, 2(2), 179.
- Krik Patrick , L .A. (1999) . Hand book of attachment :Theory , reseearchand Clinical application. NY:Guliford Press. V,12,25-29.
- Liu, L., Gou , Z., and Zuo, J. (2014). "Social support mediates Loneliness and depression elderly people". JournalHealth Psychol, 3(1),78-9.
- Lucchetti, G., Vera, A. V. D., Lucchetti, A. L. G., Peres, M. F., & Bassi, R. M. (2012). Integrating spirituality into primary care. INTECH Open Access Publisher.
- Reily B. B., Perna, R., Tate D. G. (1998). "Type of spiritual well-being among person with chronic illness: Their relationship to various forms of quality of life". Arch Phys Med Rehabil, 79(3): 258-264
- Revheim, N.,and Greenberg ,W . M. (2007). "Spirituality matters: creating a time and place for hope". psychiatric rehabiltion Journal, 30(4),307-310.
- Rokach , A ., and Venegas, G. (2012). "Can religiosity affect how we cope with loneliness?". European psychiatry,27(1).
- Steinberg, L. (2014). Age of opportunity: Lessons from the new science of adolescence. Boston, MA: Houghton Mifflin Harcourt
- Williams, A. (2010). "Spiritual therapeutic andhealing : Acase study of st .Anne de Beaupre, Quebec, Canada". Social science &medicine ,70,160-1633.
)