مطالعه‌ای تطبیقی پیرامون مفهوم جوان و جوانی

 جعفر سطوتی* 

مقدمه

اساساً جوان و جوانی مفهومی متأخر و محدود به چند دهه‌ی اخیر و به عبارتی محدود به دوران مدرنیته‌ی متأخر نمی‌شود. مطالعات و بررسی‌های انجام شده در حوزة جوانان و بالاخص مطالعاتی که در دو دهه اخیر انجام شده‌اند حاکی از این واقعیت است که مفهوم جوان و جوانی ریشه در ادبیات ماقبل مدرن دارد و از زمان باستان این مفهوم کاربرد داشته است. در عین حال، آنچه امروزه در نزد متخصصان علوم مختلف و در نزد برنامه‌ریزان و دیوان سالاران عصر مدرن تعریف می‌شود متفاوت از گذشته‌های دور بوده و از تعریف خاص خود برخوردار است. از سوی دیگر، عده‌ای از اندیشمندان و صاحبنظران در علوم مختلف هستند که نقدی بر اندیشه‌های مدرن دارند و در تلاش بوده‌اند تا به نوعی با ایجاد پیوندی هرچند ضعیف بین اندیشه‌های سنتی ماقبل مدرن با اندیشه‌های مدرن تعاریف و مفاهیمی جدیدتر ارائه کنند. این عده که به تعبیری موسوم به پست مدرنیست‌ها هستند، در تعریف خود از جوان و جوانی سعی کرده‌اند تا شاخص‌ها و ویژگی‌های تعریف شده در دوران ماقبل مدرن را با شاخص‌ها و مشخصه‌های مدرن جمع کنند و تعریف جدیدتر خود را ارائه کنند (Wallace and Kovatcheva, 1998: passim).

توجه به مسئله جوانان امروزه بیش از گذشته است. شاید علت این توجه فزاینده را باید در همان تغییر نگرش‌ها نسبت به این مسئله و بالتبع تغییر تعاریف ارائه شده برای آن دانست. مسلماً اگر بخواهیم بر اساس تعریف یا تعاریف سنتی و ماقبل مدرن با مسئله جوانان برخورد کنیم گروه هدف محدود به افراد کمتری خواهد شد- افرادی که هنوز تجربه شغلی مستقل، تجربه تشکیل خانواده و پذیرفتن مسئولیت را نداشته‌اند. اما اگر بخواهیم بر اساس تعریف مدرن با مسئله جوانان برخورد کنیم دامنه شمول آن افراد بیشتری را در بر خواهد گرفت- افرادی که به علت اشتغال به تحصیل در مدرسه و یا دانشگاه و یا به علت گذراندن خدمت نظام وظیفه و یا به علت عدم استطاعت مالی هنوز موفق به تشکیل خانواده نشده و سن و سال آنها هم بالاتر از جوانان دوران گذشته شده است. تفاوت این افراد با گروه بزرگسالان در تشکیل خانواده مستقل برخوردار از امکانات و شرایط متناسب و معمول همچون داشتن مسکن و سرپناه، داشتن شغل تضمین شده و برخورداری از تأمین اجتماعی و رفاه حداقل می‌باشد. در عین حال، اگر بخواهیم بر اساس نظریات و تعاریف پسا مدرنیستی با این مسئله برخورد کنیم، آنگاه گروه هدف بسیار گسترده‌تر می‌شود و حتی افرادی همچون مردان متأهل برخوردار از شغل، مسکن و تأمین اجتماعی را نیز شامل می‌شود- افرادی که هنوز با مقولاتی چون عشق و عاشقی، خوشگذرانی و تفریح و شادی، هیجانات و احساسات پرشور، و میل به آزادی‌های بیشتر و رهایی از قید و بندهای زندگی سر و کار دارند (همانجا).

با این توضیحات مقدماتی دامنه بحث خود را به موضوع این مقاله که همانا تعریف مفهوم جوان و جوانی در چارچوب مباحث و واقعیت‌های دوران مدرن- و بالاخص تعاریف و مفاهیم ارائه شدة علمی و مدیریتی و نظری و عملیاتی سه دهة اخیر- است محدود می‌کنیم. در این تحقیق تلاش خواهد شد تا ضمن اشاره به رویکردهای متداول به تعریف جوان و جوانی در نزد دانشمندان و صاحبنظران علوم و تخصص‌های مختلف، تعاریف موجود در نزد سیاستگذاران، برنامه‌ریزان، مدیران و دیوان­سالاران نظام‌های حکومتی مختلف نیز مورد بحث و بررسی قرار گیرد. به طور کل، این تحقیق به دنبال پاسخگویی به سؤالات ذیل است: 1- اساساً چه تعاریفی از جوان و جوانی ارائه شده است؟ 2- این تعاریف چه نقاط افتراق و اشتراکی دارند؟ 3- چه رویکردهایی موجب تفاوت و تنوع در تعاریف ارائه شده از جوان شده است؟ 4- از منظر تخصصی و علمی چه تعاریفی در ارتباط با مفهوم جوان و جوانی ارائه شده است؟ 5- آیا تعریف از جوان فقط در حوزه علوم و در رشته‌های علمی و دانشگاهی بوده است یا اینکه نهادهای حکومتی سیاستگذار و برنامه‌ریز هم تعریف خاص خود را ارائه کرده‌اند؟ 6- چه عواملی باعث ارائه تعریف از سوی نهادهای حکومتی برای مفهوم جوانان شده است؟ 7- اهداف دولت‌ها از ارائه تعریف جوان در نظام سیاستگذاری و برنامه‌‌ریزی چه بوده است؟ 8- سازمان‌های بین‌المللی با چه انگیزه و اهدافی اقدام به تعریف مفهوم جوانان نموده‌اند؟ 9- در جمهوری اسلامی ایران تعریف ملی ارائه شده برای مفهوم جوان و جوانی چیست؟10- چه چالش‌ها یا مسائلی در ارتباط با این تعریف ایجاد شده است؟ 11- و نهایتاً این تحقیق چه تعریفی را برای مفهوم جوان و جوانی در جمهوری اسلامی ایران مناسب‌تر می‌داند؟

از خلال پاسخگویی به این سؤالات است که می‌توان به هدف تحقیق؛ یعنی ارائه پیشنهاد مستدل و معقول کارشناسانه برای تعریف ملی جوان در جمهوری اسلامی ایران دست یافت. همچنین، از خلال پاسخگویی به سؤالات می‌توان این فرضیه را تأیید کرد که تفاوت در تعاریف ملی ارائه شده از مفهوم جوانان در نزد کشورهای مختلف به علت تفاوت در ارزش­ها، ساختارها و شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آنها بوده است.

1)     رویکردهای رایج در تعریف جوان و جوانی

وقتی از واژه جوان یا جوانان[1] استفاده می‌شود آنچه به ذهن افراد عادی متبادر می‌شود شخص و یا اشخاصی هستند که دارای نیازهای آموزشی، فراغتی، اقتصادی، شخصیتی و فرهنگی خاص بوده و فارغ از مسئولیت‌های دنیای بزرگسالی هستند. اما زمانی که در یک نشست تخصصی از متخصصان یک رشته یا یک فعالیت خاص بحث جوان و یا جوانان مطرح می‌شود مفاهیمی که به ذهن متخصصان آن نشست متبادر می‌شود متفاوت از آن چیزی است که در ذهن عامة جامعه وجود دارد. لذا می‌توان نتیجه گرفت که بسته به اینکه با چه رویکردی به بررسی موضوع جوانان بپردازیم تعاریف مختلفی از مفهوم جوان و جوانی خواهیم داشت. امروزه در بسیاری از رشته‌های علمی و دانشگاهی مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، جمعیت‌شناسی، جرم شناسی، حقوق، مطالعات دینی و فرهنگی، زیست‌شناسی و فیزیولوژی اصطلاح و یا مفهوم جوان و جوانی مستعمل بوده و متخصصان هر یک از این رشته‌های علمی با رویکرد خاص خود به این اصطلاح و مفهوم نظر می‌کنند. اگر بخواهیم در یک دسته‌بندی ساده و مختصر رویکردهای غالب در زمینة مفهوم جوان را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم، رویکردهای ذیل قابل تبیین است:

1-1-1- رویکرد روان‌شناختی:[2] این رویکرد به ویژگی‌ها و مشخصه‌های روانی افراد نظر دارد و لذا در ادبیات این رشته جوانی دوره‌ای از زندگی انسان است که شامل یک سری از ویژگی‌های روحی و روانی خاص می‌شود که پس از دوران کودکی و پس از طی دوران نوجوانی (بلو‎غ) محقق می‌گردد. شخص جوان براساس این رویکرد شخصی است که دوران کودکی را پشت سر گذاشته و با احساسات، عواطف، امیال، آرزوها، خواسته‌ها و نیازهای روحی جدید و متفاوتی وارد اجتماع می‌شود. برخی از روانشناسان نیز از آن به رویکرد روانی-جنسی تعبیر کرده و معتقدند که در مطالعه رشد جوانان بر اساس این رویکرد می­توان به بررسی چگونگی رشد عواطف و رشد خود، از جمله مفهوم خود، ارزش نهادن فرد به خود، جنسیت و هویت پرداخت. در این مطالعه است که معمولاً مسائل بهداشت روانی، اختلالات عاطفی، مشکلات تحصیلی، تأثیر استرس بر نوجوان، ارزش­گذاری­ها، رفتارها و آموزش­های جنسی بررسی می­شوند (لطف آبادی،  1379: 16).

2-1-1- رویکرد جامعه‌شناختی:[3] این رویکرد از سوی جامعه شناسان و متخصصان و محققان حوزة جامعه‌شناسی اتخاذ می‌شود. بر اساس این رویکرد جوانان یک گروه اجتماعی هستند و فرد جوان یکی از اشخاص عضو این گروه است که دارای نگرش‌ها، رفتارها، برخوردها، گرایش‌ها و مشخصه­های اجتماعی خاص خود است. مطالعه و بررسی برخی از مقولات اجتماعی مانند شکاف نسل­ها، خرده فرهنگ، گروه‌های بزهکاری، سبک‌ها، مُد، فرهنگ عامه و تحولات اجتماعی از جمله موضوعاتی است که بیشتر با گروه اجتماعی خاصی به نام جوانان سر و کار پیدا می‌کند.

3-1-1- رویکرد جمعیت‌شناختی:[4] اتخاذ کنندگان این رویکرد محققان، مسئولان و دانشمندان حوزة جمعیت‌شناسی و آمار هستند. در نزد جمعیت‌شناسان هر گونه مطالعه و بررسی جمعیتی نیازمند دسته‌بندی و تفکیک گروه‌های جمعیتی است. هر یک از این گروه‌های جمعیتی نیز در ذیل عناوینی دسته‌بندی شده‌اند که گروه جوانان نیز در این زمره قرار دارند. لذا زمانی که مطرح می‌شود جمعیت جوان یک کشور افزایش یا کاهش یافته است در نگاه کلی مقصود همان گروه جمعیتی است که تحت نام گروه جوانان دسته‌بندی شده است و معیار سنجش آن سن تقویمی افراد است.

4-1-1- رویکرد حقوقی:[5] از منظر حقوقدانان و نظام حقوقی نیز جوانان دارای تعریف خاص خود هستند. بر اساس این رویکرد یک شهروند، یا شخص نابالغ و کودک و به تعبیری صغیر است و یا مرحله بلوغ اجتماعی را پشت سر گذاشته و به سن قانونی مثلاً 18 سال رسیده است. اما آنچه در این رویکرد قابل تأمل است این است که شخص جوان به نام بزرگسال جوان[6] شناخته می‌شود. البته باید متذکر شد که در وسط این طیف یک دوره به نام نوجوانی (15 تا 18 سالگی) نیز وجود دارد که فرد پس از طی این دوره است که در نظام حقوقی به سن قانونی رسیده و بزرگسال جوان نامیده می­شود. مقولاتی همچون جرائم جوانان، بزهکاری نوجوانان،[7] دادگاه نوجوانان،[8] حق ازدواج، حق اشتغال به کار، و حق کسب و اعمال مالکیت که معمولاً از حقوق و تکالیف و یا امتیازات و مجازات اشخاص در سنین خاص حکایت می­کنند نیز از مقولاتی هستند که در قالب نظام حقوقی کشورها قابل طرح و رسیدگی هستند.

5-1-1-رویکرد زیست-تنکرد شناختی:[9] این رویکرد شاید از شایع‌ترین رویکرد‌های موجود باشد که گذشته از اعتبار در نزد متخصصان حوزه‌های زیست‌شناسی و فیزیولوژی در نزد عامة مردم نیز رواج و شیوع دارد. علت آن نیز روشن است، زیرا بر اساس رویکرد زیست-تنکرد شناختی گذار شخص از دورة کودکی و ورود وی به دورة بعد که در ابتدا شخص نوجوان و بلافاصله پس از مدتی کوتاه بزرگسال جوان نامیده می‌شود مرحله‌ای بسیار ملموس و آشکار است. مسلماً ویژگی‌های جسمانی و ظواهر و نشانه‌های مربوط به بلوغ جسمی و جنسی افراد نسبت به ویژگی‌های روانی، اجتماعی و فکری آنها از نمود و وضوح بسیار بیشتری برخوردار است. مطالعات فرهنگ عامه نشان می‌دهد که این رویکرد از قدیمی‌ترین رویکردهای مربوط به مفهوم جوان و جوانی بوده است، زیرا در فرهنگ عامه نیز قدرت جسمانی، شور و نشاط جوانی، رجولیت و به عبارتی برخورداری از ظاهر مردانه از مشخصه‌های اصلی دورة جوانی محسوب می‌شود. البته این تعریف از این جهت مردانه بوده و حداقل مردانه به نظر می رسد که در گذشته زنان در حاشیه قرار داشتند. اگر به تاریخ ادبیات عامه ملت‌های مختلف رجوع کنیم به وضوح می‌توان دریافت که تمامی ملت‌ها جوانی را مترادف قدرت جسمانی، شهامت و قدرت در نبرد، و زور برتر می‌دانند که جملگی در زیست‌شناسی و فیزیولوژی اشخاص جوان قابل درک است.

6-1-1- رویکرد دینی اسلامی: یکی دیگر از رویکردهایی که به مفهوم جوان و جوانی می‌پردازد رویکرد دینی اسلامی است. این رویکرد بیشتر از سوی روحانیون و علمای اسلام و برگرفته از نصوص اتخاذ می­شود که خود در دو سطح قابل تفکیک است. در آنجا که بحث هدایت شدن و هدایت نمودن انسان در عرصه اجتماع مطرح است و در حد متکامل آن مصادف با رسیدن فرد به کمال عقل می­شود دامنه سنی جوانان تا چهل سالگی گسترش می­یابد[10] و در سطح دوم که شروع تکالیف شرعی انسان در حیات فردی­اش مد نظر قرار می­گیرد مصادف با تکمیل بلوغ جسمی و رسیدن به قدرت بدنی لازم در شخص است. در سطح نخست که دامنه آن وسیع­تر است برخی از ویژگی­ها همچون آزادگی و آزاد اندیشی، معرفت­طلبی و حرکت به سمت تکامل، ایمان به حق و حقیقت، ظلم ستیزی و غیرت، مبارزه با نفس و امیال و جهاد در راه حق و عدالت. برای شاهد مثال این بحث می‌توان به روحیه آزادگی و ایمان به حق و حقیقت در اصحاب کهف اشاره کرد که خداوند آنها را جوانانی می­داند که به خداوند ایمان آوردند و خداوند از نور هدایت و از رحمت خود به آنان فزونی بخشید.[11] لذا می­توان رویکرد دینی اسلامی را دربرگیرنده طیفی دانست که یک سر آن رویکرد‌ زیست- تنکرد شناختی و در وسط آن رویکرد حقوقی و در سر دیگر طیف رویکرد جامعه شناختی قرار دارد. بر اساس تعالیم و قواعد شریعت در فقه اسلامی هنگامی که فرد به سن بلوغ می‌رسد و دوران کودکی را پشت سر می‌گذارد از یک سری حقوق و تکالیف برخوردار خواهد شد. این حقوق در نصوص فقهی و دینی تصریح شده است. حقوقی مانند حق تسلط بر اموال، حق ازدواج و تشکیل خانواده، حق تعیین سرنوشت، حق طلاق، حق خرید و فروش، و سایر حقوق دیگری که در دوران کودکی امکان تحقق آن برای شخص وجود نداشت. در مقابل این حقوق، تکالیفی نیز در نصّ صریح قرآن مجید و در نصوص فقهی مشخص شده است که در دوران کودکی افراد از آن تکالیف معاف هستند. تکالیفی مانند اقامة نماز، دفاع از وطن و ناموس، امر به معروف و نهی از منکر، روزه‌داری، حج، و سایر مسئولیت‌های شرعی که ارتباط مستقیم با بلوغ جسمانی و محقق شدن شرط وجوب برای شخص دارد. در این رویکرد فرد دیرتر از سایر رویکردها از دوران جوانی خارج می­شود. در این رویکرد شخص جوان ممکن است ازدواج نموده و تشکیل خانواده داده باشد و مسئولیت­های زندگی و اجتماعی هم عهده­دار باشد اما به لحاظ اینکه هنوز به سن کمال 40 سالگی مد نظر قرآن کریم نرسیده باشد جوان محسوب می­شود و کماکان نیازمند مراقبت پدر و مادر است.

7-1-1- رویکرد عرفانی: این رویکرد تا حدودی به رویکرد دینی اسلامی به لحاظ معرفت شناسی و تا حدودی نیز به رویکرد پسامدرنیست­ها نزدیک است، زیرا محدوده سنی دوران جوانی را حتی تا بعد از چهل سالگی گسترش می­دهد. اگر به متون عرفانی و حکمت اسلامی رجوع شود می­توان معنای مفهوم جوانی را در ویژگی­های جوانی یافت نه در سن تقویمی افراد. آنجا که حکیم می­فرمایند: پیری آن نیست که بر سر شودت موی سفید/ هر جوانی که به دل عشق ندارد پیر است. و یا آنجا که لسان­الغیب حافظ شیرازی می­فرماید: قدح پر کن که من در دولت عشق/ جوانبخت جهانم گر چه پیرم. و یا در جای دیگر چنین می­سراید: خسروا پیرانه حافظ جوانی می‌کند/ بر امید عفو جانبخش گنه فرسای تو. لذا در این رویکرد جوان کسی است که دارای ویژگی­هایی همچون معرفت حق، حقیقت­طلبی، عشق به خالق، آزادگی و آزاد اندیشی، میل به سیر و سلوک، هدایت­پذیری و پیروی از اسوه­ها و انبیا و اولیاست. این ویژگی­ها را از قرائن موجود در دیگر ابیات شعری عرفای فوق می­توان دریافت.

8-1-1- رویکرد پسا مدرنیستی: این رویکرد در واقع بر خلاف رویکردهای مدرنیستی به مفهوم جوان و جوانی که بیشتر محدوده­های سنی را مشخص می­کنند و مجموعه­ای از ویژگی­ها را خاص گروه اجتماعی جوانان می­دانند، معتقد است که دیگر این ویژگی­ها محدود به دوره سنی خاصی تحت عنوان جوانی نمی­شود. رویکردهای جامعه­شناختی، روان­شناختی و جمعیت­شناختی و جرم شناختی و حقوقی که رویکردهایی مدرن محسوب شده و تحت تأثیر تحولات مدرنیته ساخته و پرداخته شده­اند جملگی برای جوانی محدوده سنی قائل می­شوند در حالی که رویکرد پسامدرنیستی در این زمینه نیز همچون سایر حوزه­ها به دنبال نقد مدرنیته است. لذا در اندیشه­های پسامدرنیستی جایگاه سنی برای جوانی تضعیف شده و دیگر مشخص نیست که جوانی در کجا خاتمه می­یابد و بزرگسالی در کجا آغاز می­شود، زیرا گذارهای سنی کاملاً مشخص – همچون کسب صلاحیت برای اشتغال، آغاز به کار، ازدواج و تشکیل خانواده- اکنون همگی سست و نامشخص شده­اند. گذارهای سنی دیگر ارتباطشان با یکدیگر را از دست داده و درک پسامدرنیستی از زمان انعطاف بیشتری یافته است. برای مثال، موضوعاتی همچون مد، سبک­ها، وضع لباس و پوشش فرد، اداها و دستکاری در بدن (رژیم غذایی، ورزش و نرمش و جراحی پلاستیک) همگی برای نقض فرایندهای بیولوژیکی گذر سن قابل استفاده است. بنابراین، داشتن بدنی جوان و شاداب همچون هر زمان دیگری مطلوب و دوست داشتنی است، اما بر خلاف زمان شکسپیر دیگر صرفاً تعلق به جوانان ندارد و آرزوی همه افراد است. شیوه­های رفتاری جوانان نظیر عاشق شدن، رقص و شادی، لذت بردن از موسیقی پاپ و اموری از این قبیل نیز لزوماً به جوانان محدود نمی­شود و ممکن است در هر مرحله­ای از زندگی اتفاق بیفتد (Wallace and Kovatcheva, 1998: 15). هر چند علی­الظاهر بین رویکرد عرفانی و پسامدرنیستی مشابهت بسیار وجود دارد اما باید تفاوت اساسی این دو رویکرد را مد نظر قرار داد این تفاوت در نقطه عزیمت این دو رویکرد است؛ یعنی در رویکرد عرفانی که محصول اندیشه­های اسلام عرفانی است معرفت شناسی عرفانی حاکم است اما در رویکرد پسامدرنیستی معاصر معرفت شناسی انسان­گرایی غربی حاکم است.

9-1-1- رویکرد جامع نگر:[12] این رویکرد اخیر که می‌توان از آن به رویکرد تلفیقی نیز نام برد در واقع همان رویکردی است که از سوی سیاستگذاران، برنامه‌ریزان و مدیران ساماندهی امور جوانان اتخاذ می‌شود. از آنجا که برنامه‌ریزان امور جوانان باید تمامی ابعاد و جنبه‌های مختلف زندگی جوانان را مد نظر قرار دهند نمی‌توانند خود را محدود به یکی از رویکردهای  فوق کنند. هیچ سیاستگذار و برنامه‌ریزی نمی‌تواند منکر نیازهای جسمی، روحی و روانی و همزمان نیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوانان شود. پاسخگویی و رسیدگی به نیازهای متنوع و متکثر جوانان که بسیاری از ابعاد زندگی فردی و اجتماعی آنان را در بر می­گیرد از طریق اتخاذ یک رویکرد خاص اصلاً امکان­پذیر نیست. بنابراین، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان جوانان چه آن دسته از سیاستگذاران و برنامه‌ریزان ملی که در قالب دستگاه‌های حاکمیتی کشورشان موظف به رسیدگی به مسائل جوانان هستند و چه آن دسته از برنامه‌ریزانی که در سطوح منطقه‌ای و جهانی در قالب سازمان‌ها و ائتلاف‌های بین‌المللی اقدام به ارائه طرح‌ها و برنامه‌های جوانان می‌کنند عموماً با رویکرد جامع‌نگر اقدام به تدوین و اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های جوانان می‌کنند.

2)     تعریف ملی از جوان و جوانی در نزد نهادهای متولی امور جوانان

2-1-        تعریف ملی در نزد نهاد متولی امور جوانان در جمهوری اسلامی ایران

با توجه به مباحث مطروحه در فصل اول و با این مقدمه که جوان و جوانی در نزد نظام دیوان سالاری و برنامه‌ریزی کشورها با رویکرد جامع‌نگر مورد توجه و تعریف قرار می‌گیرد، باید بر تعریف ملی جمهوری اسلامی ایران از مفهوم جوانان که از سوی نهاد متولی امور جوانان تعیین شده است. تأملی نماییم.

در چند دهة اخیر با طولانی شدن دوران آموزش و تمایل جوانان به ادامة تحصیل و طی نمودن تحصیلات تکمیلی از یک سو، و دشوار شدن شرایط برای ازدواج و تشکیل خانواده از سوی دیگر، دوران جوانی در جمهوری اسلامی ایران نیز همچون سایر کشورهای جهان طولانی­تر شده است و ورود جوانان به دوران پذیرش مسؤولیت‌ها و تکالیف بزرگسالی به تعویق افتاده است. در عین حال، باید متذکر شد در تعیین این گروه سنی به عنوان گروه سنی جوانان اهداف آماری و برنامه‌ریزی و رعایت هماهنگی و تطابق‌ با نظام برنامه‌ریزی کشور کاملاً مد نظر قرار گرفته است. به عبارت دیگر، رویکرد حاکم بر این تصمیم‌گیری از همان سال نخست تأسیس نهاد متولی امور جوانان در کشور همان رویکرد جامع‌نگر بوده است.

با تأسیس شورای عالی جوانان (در سال 1371) به عنوان نهاد خاص و متولی امور جوانان، توجه به مسئله‌ی جوانان و حرکت به سوی برنامه‌ریزی و ساماندهی ملی امور جوانان به شکلی قانونی و نهادینه آغاز گردید. در این راستا بود که مسئولان و دست اندرکاران امور جوانان در جمهوری اسلامی ایران اقدام به ارائه تعریفی ملی و مشخص از گروه سنی جوانان نمودند تا بتوانند چارچوب‌های لازم برای سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و اقدام در این حوزه را مشخص نموده و امکان ارزشیابی عملکرد و اقدامات ملی در حوزة جوانان را نیز فراهم سازند. لذا در سال 1371 برای نخستین بار گروه سنی 12 تا 25 ساله به عنوان گروه سنی جوانان در جمهوری اسلامی ایران مطرح گردید و نهایتاً پیشنهاد مربوط به آن در جلسة شورای عالی جوانان به تصویب رسید و مبنایی برای برنامه‌ریزی و ساماندهی امور جوانان پی‌ریزی شد.(وزارت ورزش و جوانان، 1391: 19)[13] در مصوبه این جلسه از شورای عالی جوانان چنین آمده است:

«. . .در ارتباط با محدوده سنی مخاطبان شورای عالی جوانان نیز بحث و تبادل نظر صورت گرفت و موارد ذیل به تصویب رسید:

محدوده سنی بین 12 تا 25 سال در نظر گرفته شود.

در این صورت نوجوانان نیز همانند جوانان باید در سیاستگذاری‌های شورا و کمیسیون‌ها مورد توجه قرار گیرند.

کمیسیون‌های اشتغال و ازدواج در سیاستگذاری‌ها و برنامه‌های خود تا سن 30 سالگی را مد نظر قرار دهند».

متعاقباً، تعریف ملی از اصطلاح جوانان در نزد نهاد متولی امور جوانان در جمهوری اسلامی ایران (شورای عالی جوانان و سازمان ملی جوانان) مجدداً در سال 1384 مورد بازنگری قرار گرفت و گروه سنی 15 تا 29 ساله به عنوان گروه سنی جوانان به رسمیت شناخته شد (وزارت ورزش و جوانان، 1391: 70).[14] در مصوبه شورای عالی جوانان در اردیبهشت این سال چنین آمده است:

«. . . 2- پس از بحث و بررسی پیرامون نظرات مربوط به دامنه سنی جوانی و تعریف جوان در جمهوری اسلامی ایران، گروه سنی 29-15 ساله به عنوان گروه سنی جوانان در جمهوری اسلامی ایران مورد تأیید قرار گرفت و مقرر گردید سازمان ملی جوانان مطالعات تکمیلی در خصوص این دامنه سنی را انجام و به شورا ارائه نماید».

همان طور که ملاحظه می شود تعریف ملی از جوان در سال 1384 نسبت به سال 1371 متفاوت شده است و این تفاوت به علت تکامل در رویکرد بوده است. هر چند در سال 1371 نیز تلاش بوده است تا رویکرد جامع نگری اعمال شود در عین حال لحاظ نمودن کودکان زیر 15 سال خروج از دامنه سنی جوانی بوده است. امروزه گروه 15 تا 18 ساله را ضمن اینکه در تعاریف جهانی و ملی از کودک؛ یعنی افراد زیر 18 سال، کودک می­دانند اما اتفاق نظر نیز وجود دارد که این گروه نوجوان هستند که به عنوان یکی از زیرگروه­های جوانان به آنها جوان نیز می­توان اطلاق نمود. از سوی دیگر، در تصمیم­گیری جدید در سال 1384 با لحاظ نمودن مسائل اجتماعی نوپدید که رسیدن به سن ازدواج و تشکیل خانواده را به تعویق انداخته است دامنه سنی از 25 تا 29 امتداد یافته است.

2-2-        تعریف ملی در نزد نهادهای متولی امور جوانان در سایر کشورها

همزمان و در مواردی قبل از جمهوری اسلامی ایران، دیگر کشورهای جهان نیز اقدام به ساماندهی امور جوانان در چارچوب نظام دولتی و حاکمیتی خود نمودند. این اقدام که اغلب از مرحله سیاستگذاری آغاز گردیده بود توأم با ارائه تعریف از گروه هدف سیاست‌های ملی جوانان این کشورها گردید. لذا شاهد بوده‌ایم که بیشتر کشورهایی که به طور نظام‌مند و نهادینه و روشمند با مسئله جوانان برخورد کرده‌اند نسبت به تعریف گروه هدف سیاست‌ها و برنامه‌های جوانان نیز اقدام کرده‌اند. در حال حاضر، بیشتر کشورهایی که از ساختارها و نهادهای خاص برای ساماندهی امور جوانان برخوردارند و سیاست‌ها و برنامه‌های خود را نیز در این حوزه تدوین و مشخص کرده‌اند، دارای تعریف خاص از مفهوم جوان و جوانی هستند. جدول ذیل نشانگر برخی از تعاریفی است که توسط نهادهای متولی امور جوانان در سایر کشورها ارائه شده است:

3)     تعریف جوان و جوانی در نزد سازمان‌های بین‌المللی

گذشته از نهادهای متولی امور جوانان در کشورهای مختلف که رویکرد جامع‌نگر را در تعریف از جوان اتخاذ می‌کنند، این رویکرد در نزد آن دسته از سازمان‌های بین‌المللی که با هدف ترویج سیاستگذاری و برنامه­ریزی در حوزه جوانان با این موضوع برخورد می‌کنند نیز مشاهده می‌شود. لذا در اکثر سازمان‌های بین‌المللی اعم از سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی به تناسب موضوعاتی که در شرح وظایف و ساختار این سازمان‌ها پیش بینی‌شده است به مسئله جوانان نیز توجه می‌شود و این توجه نیز نیازمند بررسی‌های معمول و برنامه‌ریزی‌های لازم­الاجرا و حداقل رهنمودها و توصیه‌های فنی و کارشناسی مرتبط می‌باشد. اما در مجال این تحقیق مناسب است به تعریف جوان و جوانی نزد دو مورد از سازمان‌های بین‌المللی مهم و فعال و اثرگذار بپردازیم و جایگاه موضوع جوانان را در نزد این دو سازمان به اختصار توضیح دهیم.

3-1- اتحادیه اروپا:

در دهه گذشته، ‌مجمع ملی جوانان اروپا و اعضای سازمانی‌اش در شکل‌دهی به تعریف و چارچوبی برای سیاست جوانان اتحادیه اروپا بسیار فعال بوده‌اند. سیاست جوانان اتحادیه اروپا در حالی‌ که جوانان را به ایفای نقش‌های اجتماعی در جامعه تشویق می‌کند، خواهان پاسخگویی به انتظارات متغیر آنهاست. فراگیری مفهوم جوانان، پدیده‌ای نسبتاً متأخر در سیاست اروپاست. معاهده 1993 ماستریخ حوزه سیاستگذاری‌های اروپا را تا اندازه‌ای گسترش داد که حوزه جوانان را نیز در بر گیرد. طبق آن مصوبات، اتحادیه اروپا باید زمینه‌های لازم برای توسعه تبادل آموزشی اجتماعی میان جوانان را تسهیل می‌نمود. تا پیش از سال 2001، فعالیت‌های نهادهای اروپایی در حوزه جوانان عمدتاً متمرکز بر توجه و اجرای برنامه‌های خاص مانند "جوانان برای اروپا" بود. پس از آن، کمیسیون اروپا سعی در ایجاد تغییراتی در سیاست جوانان نمود که شامل طرحی برای دولت‌های عضو اتحادیه اروپا برای افزایش همکاری در 4 حوزه سیاستگذاری جوانان بود. این چهار حوزه عبارت بودند از: مشارکت، اطلاعات، فعالیت‌های مدنی، و درک و دانش بیشتر از جوانان. این طرح هم چنین خواهان توجه به ابعاد مسئله جوانان با توجه به سایر بخش‌های سیاست مانند آموزش و کارآموزی، اشتغال، سلامت و عدم تبعیض جنسی و نژادی بود. این امر در واقع پاسخی به مخالفت‌های آشکار جوانان با اشکال سنتی مشارکت در عرصه عمومی و فراخوانی جوانان به عنوان شهروندانی فعال بود. بر پایه این سند شورای اتحادیه اروپا در ژوئن 2002 چارچوبی برای همکاری کشورهای اروپایی‌ در حوزه جوانان فراهم نمود. این چارچوب از سه جریان اصلی تشکیل شده است:

جوانان به عنوان شهروندانی فعال در نظر گرفته شوند؛ فعالیت‌های آموزشی و شغلی جوانان انسجام یابد؛ و ابعاد سیاست جوانان در سایر سیاستگذاری‌ها مشخص شود.[45]

علاوه بر این، اتحادیه اروپا به گسترش جابجایی جوانان و شناخت تجارب یادگیری‌های غیر رسمی آنها کمک خواهد کرد.

به طور کل، مطالعه جوانان و سیاست جوانان در اروپا را می‌توان از سه بعد بررسی کرد: وضعیت جوانان، سیاستگذاری جوانان و امور جوانان.

مشخصه جوامع امروزی اهمیت یافتن شرایط جوانی است، شرایطی که بزرگسالی روانی و زیستی با بزرگسالی اجتماعی مطابقت ندارد. تغییرات سریع در جوامع مدرن معاصر، به شدت بر وضعیت جوانان اثر گذاشته است. امروزه شخصی عضو بزرگسال جامعه شناخته می‌شود که تحصیلاتش را به پایان رسانده، صاحب یک حرفه یا شغل بوده، خانواده پدر و مادری‌اش را ترک کرده، تشکیل خانواده داده و احتمالاً فرزند یا فرزندانی هم داشته باشد. در گذشته دوران جوانی کمتر طول می‌کشید، زیرا بسیاری از مردم حدود 15 سالگی مدرسه را تمام کرده و شغلی پیدا می‌کردند. بر خلاف شرایط فعلی که مردم حتی تا سن 20 سالگی همچنان در حال ادامه تحصیل و بیکارند. علاوه بر این، در بیشتر کشور‌های اروپایی سن اولین ازدواج و یا زندگی مشترک و به تبع آن سن اولین فرزند آوری زنان هم بالاتر رفته است. همه اینها بر دشواری تعیین سن جوانی با قطعیت می‌افزاید، اما به طور معمول، جوانان افراد 15 تا 24 ساله تعریف می‌شوند.

3-2- سازمان ملل متحد:

اعضای ملل متحد در سال 1965 با تصویب قطعنامه ترویج آرمان‌های صلح ، احترام و درک متقابل در میان جوانان (گروه سنی 15 تا 24 ساله که 18 درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند) به اهمیت دوران جوانی اذعان نمودند. دو دهه بعد، مجمع عمومی ملل متحد سال 1985 را "سال بین­المللی جوانان: مشارکت، توسعه و صلح" نامید که علاوه بر جلب توجه جهانیان به ایفای نقش مهم جوانان در جهان، بنیانی برای تفکر اجتماعی و سیاسی درباره جوانان فراهم آورد. در همان سال، مجمع دستورالعمل‌هایی را نیز برای برنامه‌ریزی‌های بعدی در حوزه جوانان مشخص نمود. در سال 1995، مجمع عمومی سیاست جهانی جوانان را تحت عنوان "برنامه عمل جهانی برای جوانان" تدوین کرد. این برنامه تلاش می‌کند تا دولت‌ها را در قبال آرمان‌های جوانان برای جهانی بهتر، مسئولیت­پذیر‌تر و حساس‌تر ساخته و مطالبات جوانان را مبنی بر اینکه بخشی از راه حل مسائل باشند- نه افرادی مسئله ساز- پاسخ دهد. همچنین، در این برنامه بر تعهد سازمان به مسئله هدایت جوانان و چالش‌های پیش رو در ورود به هزاره بعدی از طریق گروه‌های بین‌المللی تأکید شد. اجرای این برنامه نیازمند سیاستگذاری یکپارچه در زمینه جوانان است به طوری که همه اولویت‌های جوانان گسترش یافته و تثبیت شود. همچنین، نقش عوامل حکومتی و سازمان‌های بین‌المللی در تثبیت سیاستگذاری یکپارچه جوانان باید مشخص شود. در مطالعه‌ای که سازمان ملل متحد تحت عنوان «وضعیت جهانی جوانان در دهة 1990» انجام داده است این تعریف از جوانان ارائه شده است:

«جوانی مرحله‌ای انتقالی از علایق و آسیب‌پذیری‌های دوران کودکی به حقوق و مسئولیت‌های دوران بزرگسالی است. جوانی مرحلة تکالیف و مشکلات جدید است و نوجوانی معمولاً دورانی موقت شناخته می‌شود که طی آن جامعه فرد را دیگر یک کودک نمی‌داند ولی در عین حال به او موقعیت کامل یک بزرگسال را نیز اعطا نمی‌کند. جوانان در موقع بلوغ معمولاً از موقعیت کامل بزرگسالان و حقوقی مانند تشکیل خانواده، اشتغال به کار و حقوق سیاسی برخوردار نیستند. فبل از اینکه جوان فرصت داشته باشد از این مرحله انتقالی که جوانی نامیده می‌شود عبور کند اغلب با مشکلات گوناگونی در زمینه‌های بهداشت، مسائل خانوادگی (مانند خانواده و نزدیکان)، مسائل آموزشی، رشد و پیشرفت مواجه می‌شود. . . . بر اساس تقسیم‌بندی‌های آماری دبیرخانه سازمان ملل متحد، جوانان در گروه سنی 15 تا 24 ساله قرار می‌گیرند. این تعریف برای کارهای آماری سازمان ملل مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، معنای کلمة جوان در جوامع گوناگون متفاوت است. برای مثال، کنوانسیون حقوق کودک در قطعنامة شماره 25/44 مجمع عمومی آمده است که کودک شخص زیر 18 سال است، زیرا که از این سن اشخاص در بسیاری از کشورها به سن قانونی می‌رسند. بنا به این تعریف، جوان می‌تواند دو گروه نوجوان (15 تا 17 سال) و جوان (18 تا 24 سال) را در بر گیرد. تعاریف جوان در پاسخ به شرایط متغیر اجتماعی، سیاسی، و اقتصادی متفاوت است و در بیشتر جوامع در حال توسعه تصورات و تعاریف ارائه شده از جوان به بیش از 24 سال می‌رسد. به منظور هماهنگی و آسانی تحلیل، در این تحقیق تعریف آماری جوانان؛ یعنی افراد بین 15 تا 24 سال در نظر گرفته شده است. در برخی از کشورهای توسعه یافته واژة جوانان می‌تواند معنای اجتماعی و اقتصادی داشته باشد. مانند کار تمام وقت، ازدواج و بچه‌دار شدن (و نیز تا حدودی نحوة زندگی بزرگسالان). دختران و زنان جوان در مرحلة جوانی سریعاً نحوة زندگی بزرگسالی را می‌پذیرند. بر این اساس، تعریف جوان به عنوان فرد بین 15 تا 24 ساله تعریفی مناسب برای کل جوانان و تحلیل آماری گروه‌های مختلف سنی به نظر می‌رسد. واژة جوان معانی گوناگونی در نقاط مختلف جهان دارد که تنها از طریق سن افراد معنا پیدا نمی‌کند» (United Nations, 1996: 2-3).

 در مطالعه‌ای که کمیسیون اقتصادی و اجتماعی ملل متحد ویژه منطقه آسیا و اقیانوسیه (اسکاپ) در سال 1997 تحت عنوان "بررسی وضعیت، سیاست‌ها و برنامه‌های جوانان در آسیا و اقیانوسیه" انجام داد نیز تحلیل روشنی از این مسئله شده است:

«گذشته از شناسایی آسیب‌پذیری‌ای که با طبیعت انتقالی جوانی همراه است، به همان میزان اهمیت دارد تا جوانان را به عنوان نیروهای مثبت و منابع انسانی برخوردار از پتانسیل بالا برای کمک به فرایند توسعه به رسمیت بشناسیم. یکی از روش‌هایی که اهمیت جوانان به عنوان گروه هدف کلیدی برای توسعة بلند مدت را تأیید می‌کند این است که برخی از مسائل جمعیت شناختی مرتبط با موضوع را مد نظر قرار دهیم. ابتدا، باید این امر را به رسمیت بشناسیم که کشورهای مختلف تعریف خاص خود را از جوانان دارند و محدودة سنی تعریف شدة آنها نیز از تنوع و گوناگونی معناداری برخوردار است. در یک نظرسنجی و بررسی منطقه‌ای که اخیراً از سوی اسکاپ انجام شد دریافتیم که برخی کشورها در تعریفشان از جوانان گروه سنی زیر 35 سال (مانند مالدیو و سنگاپور) و برخی زیر 40 سال (مانند مالزی) را قائل شده‌اند. دیگر کشورها (مانند تایلند) نوزادان را نیز در این گروه سنی قرار داده‌اند. به علاوه، تعاریف ارائه شده از جوانان دائماً در واکنش به شرایط متغیر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ـ فرهنگی در حال تغییر هستند. در حقیقت، فقدان یک تعریف ثابت و یکدست از جوانان تا حدودی بیانگر کمبود آمار تطبیقی در خصوص جوانان است. (از پاسخ‌هایی که 29 سازمان دولتی به نظر سنجی منطقه‌ای داده بودند دریافتیم که به تعداد 9 کشور منطقه برای کودکان که افراد زیر 15 سال یا زیر 18 هستند چارچوب سیاستگذاری جداگانه‌ای دارند). با این حال، به نظر می‌رسد که بیشتر کشورها اشخاص 15 تا 24 ساله را در گروه جوانان قرار می‌دهند که این اقدام با تعریف سازمان ملل متحد از جوانان همخوانی دارد که بدین ترتیب نشان می‌دهد که اختلافات بین مشخصه‌های جسمانی، روحی و شخصیتی افراد و جایگاه اجتماعی جوانان و دیگر گروه‌های اجتماعی را به رسمیت می‌شناسند. در حقیقت، این گوناگونی‌ها و اختلاف در تعاریف حتی در داخل خود نظام ملل متحد وجود دارد. در کنوانسیون حقوق کودک مندرج در قطعنامه 25/44 مجمع عمومی سازمان ملل مصوب 1989 نیز آمده است یک کودک شخص زیر 18 سال است؛ خواه زن باشد خواه مرد، خواه به بلوغ یا سن قانونی در بیشتر کشورها رسیده باشد خواه نرسیده باشد (ESCAP, 1997: 8).

 به طور خلاصه می­توان تعریف مد نظر سازمان ملل متحد را همان طور که در گزارش جهانی وضعیت جوانان در سال 2003 آمده است به شرح ذیل توضیح داد (سازمان ملی جوانان، 1382: 519).

«مجمع عمومی ملل متحد جوانان را افرادی می­داند که در گروه سنی 15 تا 24 سال واقع شده­اند. این تعریف از سال 1985 که سال بین­المللی جوانان نامگذاری شد به کار گرفته شده است. با این حال، اغلب دیده می­شود که اصطلاحات جوانان (سنین 10 تا 24 سالگی)، نوجوانان (سنین 10 تا 19 سالگی) و کودکان (تا 14 سالگی) در نظام سازمان ملل متحد به یک معنی و مترادف هم به کار برده می­شوند. این مسئله تا حدودی به علت این حقیقت است که هر یک از آژانس­های ملل متحد با توجه به کنوانسیون یا قطعنامه خاص خود کلمه جوانان را به نوعی متفاوت تعریف می­کند. برای نمونه، کمیته حقوق کودک 1989 یونیسف آسیب­پذیری­های کودکان زیر 18 سال را مورد نظر قرار می­دهد. این کمیته تأکید می­کند که کودکان حق دارند تا به اطلاعات و خدمات، شامل بهداشت، آموزش، تفریح و فراغت و دادرسی دسترسی داشته باشند؛ حق دارند تا از یک محیط ایمن و حمایتی برخوردار شوند؛ و حق دارند تا مهارت­ها و فرصت هایی را به دست آورده و مشارکت نمایند و باورهای خود را بیان کنند. با این حال، این حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دیگر به آسیب­پذیری جوانان بزرگتر از 18 سال و زیر 24 سال توجه نمی­کنند. با وجود این یونیسف خارج از چارچوب کنوانسیون حقوق کودک برنامه­هایی را اجرا می­کند که تحقق بخش حقوق جوانان گروه 15 تا 24 ساله است.»

4)      تحلیل تفاوت و تنوع در تعریف از جوان

همان طور که در مبحث نخست مورد بررسی قرار گرفت بسته به اینکه از چه رویکردی به موضوع جوانان ورود پیدا کنیم و به کدام بعد یا ابعاد از جوان و جوانی نظر داشته باشیم می­توان تعریف خاصی از مفهوم جوان و جوانی ارائه کرد. در واقع تفاوت در تعاریف متفاوت ارائه شده که هر کدام به نوعی به یکی از رشته­های علمی و دانشگاهی خاص مرتبط می­شود به تفاوت­های ماهوی این رشته و قلمرو تخصصی هر کدام برمی­گردد. حال اگر بخواهیم موضوعات خاصی از جوانان را مورد مطالعه قرار دهیم و به ناچار بخواهیم آن را در قالب مطالعات میان رشته­ای انجام دهیم به تناسب اینکه چند رشته دانشگاهی دخیل خواهند شد می­توان تعاریف جدیدتر و متفاوت ارائه کرد. به عبارت دیگر به تناسب اینکه چه تعداد رشته علمی و دانشگاهی در بررسی یکی از موضوعات مرتبط با جوانان درگیر شود می توان تعاریف متعددی را انتظار داشت. لذا در این مقاله با تفکیک برخی از رویکردها تلاش شده است تا این تمایز و این فاصله ها مشخص گردد و در آنجا که رویکرد جامع نگر را با کمی اغماض و تسامح در مورد رویکرد سازمان های متولی امور جوانان در کشورهای مختلف مطرح کردیم باید اذعان کرد که این جامعیت نیز نسبی است. در اینکه این نهادها چند رویکرد را تلفیق کرده اند باید تصدیق نماییم اما اینکه چه تعداد رویکرد تلفیق شده است نیز بسته به ساختار و تفکر و نگاه حاکم در هر یک از نهادها می تواند متفاوت باشد. برای مثال، تعریف ارائه شده در جمهوری اسلامی ایران که در سال 1384 از سوی سازمان ملی جوانان ارائه و به تصویب شورای عالی جوانان رسید (گروه 15 تا 29 ساله) می تواند نتیجه تلفیق 4 رویکرد باشد ولی تعریف ارائه شده توسط وزارت ورزش و جوانان هند (گروه 13 تا 35 ساله) می تواند حاصل تلفیق 4 رویکرد دیگر باشد.

گذشته از ساختار و تفکر و نگاه حاکم در نهادهای متولی امور جوانان کشورها که برخاسته از زیرساخت­های فرهنگی، اجتماعی و ارزشی و حتی ایدئولوژیک هر کشور است و موجب تفاوت در نوع و تعداد رویکردهای تلفیق شده و در نتیجه تفاوت در معنای مفهوم جوان و جوانی در نزد این نهادها می­شود، باید به عامل دیگری نیز توجه داشت. این عامل همانا نظام آمار و برنامه­ریزی کشور است. بدین معنا که در نظام برنامه­ریزی یک کشور ممکن است نهادی برای رسیدگی به امور کودکان وجود داشته باشد و لذا افراد زیر 18 ساله را در قالب آن مورد توجه قرار داده و برای ساماندهی امور آنان برنامه­ریزی شود. در شکل دیگر، ممکن است در یک کشور در نظام برنامه­ریزی برای ساماندهی امور کودکان نهاد خاصی وجود نداشته باشد و لذا گروه سنی 13 تا 35 ساله را که شامل کودکان 13 تا 18 ساله نیز می­شوند تحت عنوان جوانان مورد توجه قرار دهند. از سوی دیگر، تعیین این محدوده­ها نیز تحت تأثیر رده­بندی­های جمعیتی در نظام آماری قرار می­گیرد. لذا در کشوری همچون جمهوری اسلامی ایران افراد 15 تا 29 ساله را جوانان تعریف می­کنیم و نمی­گوییم افراد 15 تا 30 ساله، چرا که در رده بندی­های جمعیتی افراد 30 ساله در رده 30 تا 34 ساله دسته­بندی شده­اند و افراد 14 ساله نیز در رده 14-9 ساله قرار دارند. البته قابل ذکر است که این رده­بندی­ها در حال حاضر در گزارش­های جهانی که معمولاً از سوی دفتر عمران سازمان ملل متحد و یا بانک جهانی و یا صندوق چجمعیت ملل متحد و دیگر نهادها و سازمان­های بین­المللی در داخل و خارج از خانواده ملل متحد تهیه می­شود نیز وجود دارد و تقریباً به رده­بندی مشترک بین تمامی کشورها تبدیل شده است. علت چنین اشتراک و تشابهی اساساً اهداف آماری سازمان ملل متحد بوده است که بتواند امکان مقایسه بین دولت­های عضو را فراهم ساخته و به پیشنهاد برنامه­های اصلاحی برای کشورها کمک کند. بر همین اساس، در تمامی کشورها، علی­رغم تعاریف متفاوتی که از مفهوم جوان دارند، محدوده سنی 15 تا 24 ساله در درون محدوده سنی تعریف ملی آنها از جوانان نیز جای دارد، چرا که در گزارش­های جهانی که معمولاً سازمان ملل متحد از کشورهای عضو خود می­گیرد آمار برخی از شاخص­های مربوط به رشد و پیشرفت این رده سنی درخواست شده است.

با این حال، در تحلیل چرایی این تنوع و تفاوت در تعاریف ارائه شده از مفهوم جوان و جوانی باید این نکته را مد نظر داشت که همان طور که سازمان­های بین­المللی به اقتضای اهداف و کارکردهای خاص خود ممکن است با رویکرد یا رویکردهای خاصی به موضوع جوانان ورود پیدا کنند، در سطح ملی نیز این تنوع و تفاوت به همین علت قابل توجیه است. برای مثال، اگر سازمان جهانی بهداشت به اقتضای اهداف خود اشخاص 13 تا 24 ساله را جوان می­داند و دبیرخانه ملل متحد و یونیسف افراد 15 تا 24 را و یونسکو اشخاص 15 تا 35 ساله را جوان می­دانند، در سطح ملی نیز سازمان متولی امور جوانان در یک کشور ممکن است افراد 13 تا 35 ساله را جوان تعریف کند در حالی که وزارت آموزش آنجا اشخاص 15 تا 25 ساله را و وزارت بهداشت آنجا اشخاص 13 تا 24 ساله و سازمان جوانان هلال احمر افراد 18 تا 25 ساله را جوان تعریف کند. در عین حال، سه اصل کلی را باید در نظر گرفت که در واقع یافته­های این تحقیق نیز محسوب می­شود: اصل یکم اینکه در تمامی کشورها گسترده­ترین دامنه برای گروه سنی جوان که از آن به تعریف ملی از جوان تعبیر کردیم تعریفی است که نهاد متولی ساماندهی امور جوانان در آن کشور ارائه کرده است. و دوم، رویکرد اتخاذ شده از سوی نهادهای متولی امور جوانان در هر کشور در مقایسه با دیگر نهادهای برنامه­ای و اجرایی و یا مراکز علمی و مطالعاتی جامع­ترین رویکرد بوده است و تلاش گردیده تا مسئله جوانان حتی­الامکان از تمامی رویکردها و ابعاد مورد توجه و رسیدگی قرار گیرد. و اصل سوم اینکه چون تمامی این نهادها بدون استثناء خود را متولی سیاستگذاری و برنامه­ریزی در امور جوانان می­دانند اکثراًٌ در ارائه تعریف از جوان اهداف آماری را مد نظر قرار داده­اند، چرا که سیاست­ها و برنامه­هاکه نهایتاً باید به مراحل اجرا و ارزشیابی نیز برسند نیازمند طبقه بندی­ها و گزارش­های آماری هستند تا بتوان میزان توفیق در آنها را سنجش نمود.

نتیجه‌گیری

اطلاعات ارائه شده در این مقاله که عمده تمرکز آن بر توصیفی روشمند از تعریف مفهوم جوان و جوانی در نزد نهادهای متولی ساماندهی امور جوانان در کشورهای مختلف و حتی در نزد سازمان‌های بین‌المللی معتبر است، به سادگی و به وضوح نشان می‌دهند که جوانان به عنوان مسئله‌ای ملی مورد توجه و دغدغه تمامی جهانیان بوده و می‌باشد. در عین حال، این توجه در نزد این نهادها و در نزد مراکز و نهادها و حتی اشخاص علمی و دانشگاهی از درجات متفاوتی برخوردار است. برخی از اشخاص که دانشگاهیان، محققان و دانشمندان علوم مختلف را شامل می‌شود، توجه و اهتمام خود را عمدتاً محدود به حوزه‌های نظری کرده‌اند و برخی دیگر که بیشتر متولیان امور برنامه‌ریزی و اجرا در دولت­ها هستند توجه خود را متوجه حوزه عمل و اجرا نموده‌اند.‌ در هر حال، شکل و رویکرد مربوط به این توجه هر چه که باشد در این نکته که مسئله جوانان مسئله‌ای مهم است و باید چه در حوزه‌های علمی و نظری و چه در حوزه‌های مدیریت راهبردی و اجرا مورد توجه قرار گیرد، اشتراک رأی دارند.

یافته‌های این تحقیق خود نشان می‌دهد که چگونه مسئولان و نهادهای متولی امور جوانان در کشورهای مختلف جهان اقدام به ارائه تعریف ملی از مفهوم جوان و جوانی نموده‌اند و سپس به سوی سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای برخورد با این موضوع ملی مهم حرکت کرده‌اند. در بسیاری از اسناد اولیه و اساسی در حوزة جوانان که در کشورهای مورد مطالعه در این تحقیق وجود داشته است نسبت به ارائه تعریف مفهوم جوانان اقدام شده است. حتی سازمان‌های بین‌المللی که در این مهم مداخله نموده‌اند و تلاش داشته‌اند تا شرایط را برای توجه کشورهای جهان به مسئله جوانان تسهیل و مساعد نمایند نیز اقدام به ارائه تعریف نموده‌اند. قطعاً بدون ارائه تعریف و مشخص شدن چارچوب مفهومی نمی‌توان چارچوب‌های سیاستی، برنامه‌ای، اجرایی و بالاخص نظارتی را مشخص نمود. برای این که بتوان در فرایند ساماندهی امور جوانان مراحل مختلف پیشرفت کار را ارزشیابی و نظارت کرد در مرحله اول نیاز به ارائه تعریف از گروه هدف؛ یعنی جوانان، داریم. این مسئله به طور خاص در نزد نهادهای بوروکراتیک اعم از نهادهای سیاستگذار و برنامه‌ریز و اجرایی لازم و ضروری است. تنها مباحث انتزاعی و نظری است که می‌توان بدون پشتوانه‌های برنامه‌ای و آماری مورد توجه قرار داد، اما مباحث سیاستگذاری و برنامه­ریزی نیازمند آمار و ارقام و روش‌های ملموس عملیاتی دارند.

در این مقاله، پاسخ سؤالات مطروحه در مقدمه داده شد و دریچه‌ای روشن از مفهوم جوان و جوانی برای هم محققان علاقه‌مند به حوزه جوانان و هم مسئولان و دست‌اندرکاران ساماندهی امور جوانان در نهادهای مختلف حاکمیتی و غیرحاکمیتی باز گردید. همچنین، از خلال تطبیق تعاریف ارائه شده در کشورهای مختلف می‌توان چنین نتیجه گرفت که اولاً ارائه تعریف از مفهوم جوان و جوانی در نزد نهادهای متولی امور جوانان امری لازم و ضروری است و ثانیاً این تعریف باید بر اساس نیازها، چالش‌ها، زیرساخت‌ها و مشخصه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی هر کشور و با توجه به ترکیب جمعیتی صورت گیرد. چه بسا برخی از نیازها و به تعبیری مشکلات جوانان در یک کشور برای جوانان همسال در کشورهای دیگر مشکل تلقی نشود، زیرا فرهنگ متفاوت نیازهای متفاوتی را مطالبه می‌کند. و یا ممکن است زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی در کشوری به گونه‌ای طراحی و پی‌ریزی شده باشد که برخی از مشکلات فرد جوان، نه به عنوان جوان و بلکه به عنوان یک شهروند بزرگسال و یا یک کودک زیر 18 سال،به طور معمول در قالب نظام‌های خاص پی‌گیری و رفع ‌شود.

بنابراین، نتیجه اصلی و عملی این تحقیق همانا لزوم بازاندیشی و بازنگری در تعریف ملی از مفهوم جوان و جوانی بر اساس ویژگی‌ها، زیرساخت‌ها و مشخصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور و با ملاحظة نیازهای حال و آیندة جوانان است. به نظر می‌رسد بسیاری از مشکلات گروه سنی 15 تا 29 سال هنوز پس از گذشت 20 سال تلاش نهادینه[46] برای ساماندهی امور جوانان به قوت خود باقی است و دولت و جامعة ایرانی موفق به حل آن نشده است. مشکلاتی همچون اشتغال، ازدواج، و مسکن از جمله مشکلاتی است که بسیاری از جوانان ایرانی را حتی تا مرز 35 سالگی همراهی می‌کند. در چنین شرایطی اگر ازدواج و اشتغال و داشتن یک سرپناه مستقل را از ویژگی‌های ورود به دوران بزرگسالی بدانیم باید بپذیریم که بخش عظیمی از جمعیت کشور که شش سال پیش (1385) 15 تا 29 ساله‌ها بودند و امروزه (1391) در گروه سنی 20 تا 35 ساله قرار دارند، هنوز جوان هستند و هنوز نیازمند برنامه‌های حمایتی از سوی دولت و جامعه هستند. قصد نداریم با اتکای بر یافته­های این مقاله مختصر تعریف ملی جدیدی را برای مفهوم جوان پیشنهاد دهیم، اما با جرأت پیشنهاد می­کنیم که نهاد متولی ساماندهی امور جوانان در کشور باید یک کار مطالعاتی جامع برای بازاندیشی در مفهوم جوان و جوانی را در دستور کار قرار دهد و اگر واقعیات موجود اقتضاء نمود نسبت به تغییر در این مفاهیم - که قطعاً بر سیاستگذاری و برنامه-ریزی در حوزه جوانان نیز اثر می­گذارد- تردیدی نداشته باشد.