تبیین جامعه­شناختی مدگرایی در بین جوانان شهر یزد

حسین افراسیابی[1]

 حامد سیارخلج[2]

 کاوه شکوهی­فر[3]

تاریخ دریافت مقاله: 6/10/1394

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:7/11/1394

مقدمه

مد و مدگرایی به یکی از مهم­ترین چالش های سبک زندگی در جوامع معاصر تبدیل شده است. اجتماع و فرهنگ انسانی همواره در حال تغییر است و جنبه­های مختلف با سرعت قابل ملاحظه ای تغییر می­کند. انقلاب عظیم فناوری اطلاعاتی و ارتباطی نیز با تحقق بخشی به دهکده­ جهانی، بنیاد مالی و فکری جوامع را دگرگون نمودهاست؛ به گونه ای که هیچ‌گونه انزواگرایی و تأملی برنمی‌تابد.(ادیبی و همکاران، 1387) جهانی‌شدن و رنگ باختن مرزها و تأثیرپذیری از سایر فرهنگ‌ها دامن‌گیر تمام کشورها شده است. یکی از نتایج آن‌ که برای همه بارز است، ظهور پدیده­ای موسوم به "مدگرایی" است. این واژه امروزه این‌قدر در زبان فارسی استعمال شده است که هرکسی به‌راحتی مفهوم آن را درک می­کند. درک رایج از واژه­ "مد" عموماً به طرز لباس پوشیدن افراد محدود می­شود، امّا واقعیت آن است که مد می­تواند شامل موارد گوناگونی از زندگی روزمره باشد؛ موضوعاتی نظیر نحوه­ انتخاب موسیقی، طرز آرایش ظاهر خود، دکوراسیون منزل، اتومبیل، نوع تفریحات و حتی حرفه و کار و مانند آن. (مزینانی،1387) دائره‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، مد را شیوه­های نسبتاً زودگذر کنش در آرایش شخصی یا طرز گفتار و بسیاری دیگر از رفتارها تعریف می‌کند. تفاوت مد با رسم در آن است که برخلاف رسم که  از دوام و دیرپایی برخوردار می­باشد، تازه است و تبعیت از آن بیشتر به­خاطر تازگی آن می­باشد.(شایان­مهر،126:1377)

مد، یکی از شکل­های رفتار جمعی است که بیشتر خاص جوامع مدرن و پست­مدرن می باشد. با وجود این، در جوامع سنتی نیز به علت گسسته شدن مرزهای کشورها به‌واسطه­ تکنولوژی­های ارتباطی چون ماهواره، اینترنت، رسانه­ها و نیز مهاجرت افراد به کشورهای مختلف، رفته‌رفته الگوهای خاصی از رفتار و اندیشه رواج پیدا می­کند که اغلب پرتغییر و در تضاد با ارزش‌های جوامع سنتی هستند و نوعی بحران هویت یا شکاف نسلی و نابرابری­ را در بین افراد دنباله­رو ایجاد می­کند که نتیجه‌ای جز تجمل­گرایی، اسراف و مصرفی کردن جامعه و احساس محرومیت بیشتر برای قشر ضعیف در پی ندارد. (معیدفر و حقیقی،138۷)

یزد از جمله شهر‌های شاخص فرهنگی است که سبک زندگی مردم آن مورد توجه بسیاری از محققان و ساکنان سایر شهرها قرار دارد. پایبندی مردم این استان به سنت‌ها و باورهای اصیل همواره زبانزد بوده است. با این وجود، این شهر از امواج تغییرات فرهنگی در دهه‌های اخیر در امان نمانده و شاهد تحولات جدی در این زمینه بوده است. شواهد مؤید این ادعا را می‌توان با گذری کوتاه به خیابان‌های شهر و مقایسه­ آن با چند سال قبل ملاحظه نمود. ورود مهاجران، رسانه ها و گسترش ارتباط با سایر شهرها و فرهنگ‌ها زمینه­ تغییراتی را فراهم نموده است که در درازمدت می‌تواند هم فرصتی برای تعالی فرهنگ این شهر باشد و هم چالش های جدی در تغییرات فرهنگی را فراهم سازد. برخی از این تغییرات مثبت و سازنده و برخی دیگر  آسیب رسان بوده است؛ چنان که شیوه­ پوشش و آرایش، نوع رفتار جوانان و ارتباطات اجتماعی، تعامل مردم با یکدیگر، سبک مصرف و الگوهای فرهنگی در حال تجربه­ تغییرات جدی است.

در این میان، رواج مدهای جدید و مدام در حال تعویض که آشکار و پنهان چهره­ شهر و مردم را دگرگون می‌کند، بیش از هرچیز به چشم می‌آید. مدگرایی یکی از مهم‌ترین امواج و زمینه‌های تغییر فرهنگی است که پیامدهای بسیاری را به دنبال دارد. مد هم خود زاده­ تحولات فرهنگی و اجتماعی معاصر است و هم می‌تواند زمینه‌ساز و موتور محرکه­ بسیاری از تغییرات فرهنگی باشد؛ مدها، بخشی از الگوهای فرهنگی هستند که در جامعه ایجاد می­شوند و بخشی از جامعه، آن‌ها را در برهه­ا­ی از زمان می­پذیرد و سپس از بین می­روند. مد یکی از پدیده­های رایج اجتماعی معاصر است که کم و بیش در میان همه­ اقشار هر اجتماعی دیده می­شود. امروزه با گسترش وسایل ارتباط جمعی و فن­آوری­های جدید رایانه­ای، ارتباطات گسترده ای میان جوامع و فرهنگ­های گوناگون برقرار شده و موقعیت افراد در شناخت و فهم ارزش­ها، باورها و انتخاب هنجارهای مطلوب، پیچیده­تر و مشکل­تر گشته است- چه‌بسا زمینه­های موجود سبب شده است که افراد به الگوها، رفتارها و هنجارهای متضاد با ارزش­های جامعه­ خویش روی آورند و جوامع به ‌نوعی استحاله­ فرهنگی دچار شوند. از این جهت، بررسی مد به‌عنوان یک  فرآیند اجتماعی که تغییرات و نتایجی را در سطح اجتماع به دنبال دارد، ضرورتی مضاعف می­یابد.(کرباسیان، 1391)

جوانان مهم‌ترین کنشگران اجتماعی در عرصه تولید و انتقال فرهنگ هستند. در این مسیر لازم است برای شناخت عوامل و ریشه‌های تغییرات نگرشی و رفتاری جوانان در زمینه­ مد و آرایش و نیز چالش‌های هویتی آنان پژوهش‌های منظمی صورت بگیرد.(فرهنگی و کیانا، ۱۳۹۱: ۲) جامعه ایران و شهر یزد، جامعه‌ای جوان است که جریان‌های فرهنگی بیش از همه، آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین بخشی از اهمیت این پژوهش پرداختن به قشری اثرگذار و مهم در فرهنگ‌سازی جامعه است. این پژوهش به‌منظور پاسخ­گویی به بخشی از این نیاز، به بررسی پدیده­ مدگرایی در میان جوانان شهر یزد از دیدگاهی      جامعه­شناختی پرداخته است. به‌راستی جوانان به‌عنوان حاملان اصلی فرهنگ نسل آینده تا چه میزان با امواج مدگرایی همراهی می‌کنند؟ چرا افراد به دنبال مد می‌روند؟ چرا و تا چه حد جوانان رفتار و نوع پوشش و حتی گفتار خود را طبق آخرین مدهای رایج تنظیم می­کنند؟ این‌ها پرسش‌های کلیدی است که هرچند مدام در روزنامه‌ها و تریبون‌های مختلف مطرح می‌شود و حتی نگرانی‌های جدی در این زمینه وجود دارد، امّا مطالعات علمی چندانی برای پاسخ به آنها انجام نشده است. این پژوهش به دنبال تبیین جامعه­شناختی مدگرایی و طراحی مدلی برای بررسی آن است.

پیشینه پژوهش

پارک[4] و فورنی[5] (2006) در پژوهش تطبیقی بین دانشجویان کره­ای و آمریکایی به این نتیجه رسیدند که دانشجویان کره­ای، میانگین بیشتری در خرید لذت­گرایانه نسبت به دانشجویان ایالات متحده دارند، در حالی­که میانگین مدگرایی دانشجویان کره­ای پایین­تر بود. در متغیر انگیزه­ خرید، دانشجویان ایالات متحده میانگین بالاتری از دانشجویان کره­ای داشتند. همچنین نتایج نشانگر این بود که مدگرایی و خرید       لذت­گرایانه و مصرف­گرایی، رابطه­ مثبت و معناداری با انگیزه­ خرید داشتند.

هوریگان[6] و بوگور[7] (2012) در مطالعه­ خود به این نتیجه رسیدند که مادی­گرایی تأثیر قابل توجهی بر مدگرایی پوشاک دارد. همچنین، هویت خریداران تفریحی، جستجوی اطلاعات جدید و تصمیم به خرید، رابطه­ مثبت و معنادار با مدگرایی دارند.

ال دین[8] و ال صحن[9] (2013) در تحقیقی به این نتیجه دست یافتند که خودبینی، مادی­گرایی، سابقه­ خرید و نیاز به منحصربه‌فرد بودن، تصویر از خود، قوم­گرایی، انطباق و درآمد، رابطه­ معناداری با قصد خرید مارک­های مد و لوکس دارند. سان[10] و گو[11] (2013) در پژوهش خود به این نتیجه دست یافتند که مدگرایی تابعی ازکاهش ناهماهنگی شناختی و نفوذ همسالان است. اسفیدانی و همکاران(1393) در پژوهشی به بررسی رفتار خرید اجتماعی مد در بازار پوشاک تهران و در میان افراد بالای  20سال پرداختند. یافته های این پژوهش که با روش پیمایش انجام شده، نشان می دهد رابطه مثبت و معناداری بین میزان درگیری ذهنی با پوشاک مد و ابعاد مختلف رفتار خرید وجود دارد. همچنین،  مادی گرایی و نیاز به منحصربه فرد بودن با درگیری ذهنی با پوشاک مد رابطه مثبت دارد. مزینانی (1387) در مطالعه­ خود نشان داد که بین پایبندی به ارزش­های ملی و دینی و تأثیرپذیری از فرهنگ بیگانه رابطه­ منفی و معنادار وجود دارد؛ با افزایش پایبندی به ارزش­های ملی و دینی، تأثیرپذیری از فرهنگ بیگانه کاهش می­یابد. موسوی و همکاران (1390) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که دو متغیر خانواده و عرف اجتماعی در مرحله تغییر رفتار دختران در استفاده از مدهای ترویجی در شبکه­های ماهواره­ای، اثر بیشتری دارند. نتایج بررسی کرباسیان(1391) نشان داد که خانواده، ازخودبیگانگی در جامعه، رشد وسایل ارتباط جمعی و تغییرات پرشتاب اجتماعی، طولانی شدن دوران آموزش، رشد شهرنشینی، تمایل به گروه و فشار گروه­های همسال، نیازهای ارضا نشده­ فرد در جامعه، وجود گروه­های مروج و خلاء مدسازی در جامعه از مهم‌ترین عوامل مدگرایی هستند.

چارچوب نظری پژوهش

مدگرایی در سطح خرد به‌عنوان یک کنش، نگرش و در سطح کلان به‌عنوان نیروی تغییرات فرهنگی و اجتماعی قابل بحث است. این تحقیق، مدگرایی را نه به‌عنوان یک جریان تاریخی- فرهنگی و نه به‌عنوان یک نگرش، بلکه به‌عنوان یک کنش و منش اجتماعی تعریف می کند. منش، در واقع به معنای ویژگی‌ها و جهت‌گیری شناختی و فردی است که برآمده از موقعیت اجتماعی است و کنش‌های فرد را در زندگی روزمره هدایت می‌کند؛ مانند موتوری درونی است که در ارتباط با میدان‌ها، ساختارها و موقعیت شکل می‌گیرد و رفتارها و ذائقه­ فرد را هدایت می‌کند. منش مدگرا، واسطه‌ای بین موقعیت اجتماعی و کنش‌های فردی است. در این نگاه، مدگرایی به‌عنوان یک کنش اجتماعی معنادار، تحت تأثیر موقعیت اجتماعی قرار دارد.

از دیدگاه تاجفل^[12]و ترنر^[13]، افراد با مدگرایی، به­سمتی حرکت می­کنند که خود را با گروه شبیه کنند و با گروهی که به آن تعلق‌ دارند، احساس همرنگی نمایند. آنها می خواهند از یک سو، در گروه به هویتی جمعی ­دست یابند و احساس اعتمادبه‌نفس کنند و از سوی دیگر، با اعضای خارج از گروه، احساس تمایز داشته باشند. نقش تمایز و هویت در دیدگاه متفکران پست مدرن نیز مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال، از نظریه بودریار هر کالا را باید یک نشانه در نظر گرفت که به انسان­ها هویت می­بخشد. فرآیند مدگرایی هم در واقع همین کار را انجام می­دهد و نشان می­دهد که فرد چه کسی است و چه کسی       می­خواهد باشد. بنابراین فرآیند هویت­­یابی انسان در دوران جدید از طریق مصرف و مدگرایی، برای بودریار اساسی است.(باکاک^[14]، 150:1381)

بلاو در طرح نظریه مبادله خود از 7 اصل یاد می‌کند که عبارت اند از: (ترنر، 1372: 355-358)

اصل اول: هرچه که یک شخص، نفع بیشتری از دیگری در انجام فعالیت ویژه‌ای انتظار داشته باشد، احتمال این‌که آن شخص آن فعالیّت را بروز دهد، بیشتر است.

اصل دوم: هرچه یک شخص، پاداش‌های بیشتری را با دیگری مبادله کند، احتمال این ‌که وظایف دوطرفه‌ای بین آن‌ها به‌وجود آید و مبادلات متعاقب را هدایت کند، بیشتر است.

اصل سوم: هرچه وظایف داد و ستد یک رابطه مبادله بیشتر نقض گردد، طرفین محروم، برای فتوادهی منفی علیه آن‌هایی که هنجار داد و ستد را نقض کرده‌اند، مستعدتر می‌شوند.

اصل چهارم: هرچه پاداش‌های انتظاررفته بیشتری از نشر یک فعالیت ویژه بیرون آید، فعالیت کمتر، با ارزش‌تر می‌شود.

اصل پنجم: هرچه روابط مبادله‌ای بیشتر برقرار شوند، تمایل بیشتری برای اداره مناسب، توسط هنجارهای مبادله وجود دارد.

اصل ششم: هرچه هنجارهای مشروع در یک مبادله، کمتر تحقق یافته باشند، طرفین محروم، برای فتوادهی منفی علیه آن‌هایی که هنجارها را نقض کرده‌اند، مستعدتر می‌شوند.

اصل هفتم: هرچه روابط مبادله‌ای بین واحدهای اجتماعی باثبات و متعادل‌تر باشند، احتمال این‌که سایر روابط مبادله‌ای نامتعادل و بی‌ثبات‌تر شوند، بیشتر می‌شود.

با توجه به نظریات بلاو[15]، مدگرایی می‌تواند برای به­دست آوردن نفع فردی باشد. مدگرایی می­تواند برانگیزاننده­ احترام گروه و جامعه باشد، زیرا فرد بدین­وسیله خود را مطابق با انتظاراتی که جامعه از او دارد، تطبیق می­دهد. نکته­­ دیگر این است که افراد برای این­که خاص بودن خود را اثبات کنند، رو به مدگرایی می­آورند. در واقع، آن­ها با مدگرایی بیشتر، نفع خاص بودن را می­برند.

گیدنز[16] معتقد است دوران مدرن پیامدهایی برای زندگی خصوصی انسان‌ها داشته که انسان مدرن را از ماقبل آن جدا کرده است. هویت انسان مدرن تحت تأثیر بازاندیشی^[17] مدام دستخوش تغییر است و  هسته واقعی هویت افراد ساخت و تجدید ساخت می‌شود. گیدنز می‌گوید: «رشد و توسعه زندگی شخصی از نخستین دوره‌های عصر تجدد آغاز می‌شود و تاریخ‌نگاران به‌طور مستند به توصیف این پدیده پرداخته‌اند». (گیدنز، 1378: 137) از نظر گیدنز، پوشاک علاوه بر آنکه وسیله ­مهمی برای پنهان‌سازی یا آشکارسازی وجوه مختلف زندگی شخصی است، نوعی وسیله­ خودنمایی نیز محسوب می‌شود، زیرا لباس آداب و اصول رایج را به هویت شخصی پیوند می­زند. حالات چهره و دیگر حرکات بدن نیز فراهم­آورنده ­شواهد و نشانه‌هایی است که ارتباطات روزمره ما مشروط به آن‌هاست. به‌عبارت‌دیگر، برای این که بتوانیم به‌طور مساوی با دیگران در تولید و بازنمایی روابط اجتماعی شریک شویم، باید قادر باشیم نظارتی مداوم و موفقیت‌آمیز بر چهره و بدن خویش اعمال کنیم. از نگاه وی در دنیای معاصر "ما بیش ‌از پیش مسئول طراحی بدن خویش می ‌شویم و هر چه محیط فعالیت‌های اجتماعی ما از جامعه­ سنتی بیشتر فاصله گرفته باشد، فشار این مسئولیت را بیشتر احساس می‌کنیم.  امروزه نمای ظاهری و کردارهای بدنی هم وجهی از هویت اجتماعی است و هم وسیله ابراز هویت فردی شده که به‌وسیله ­نیروها و عناصر اجتماعی تقویت شده است". مد و لباس د رروزگار ما تحت تأثیر گروه‌های فشار، آگهی‌های تجاری، امکانات اجتماعی، اقتصادی و دیگر عواملی است که بیشتر مروج استانداردهای اجباری هستند تا تفاوت‌های فردی.(گیدنز، 1382: 86-87) در عصر مدرن، پیکر ما به‌طور فزاینده‌ای اجتماعی می‌شوند و بعضی از انواع نماهای ظاهری و کردارهای بدنی انسان عصر مدرن اهمیت ویژه می‌یابد؛ بدین معنی که درست برعکس عصر ماقبل مدرنیته، نمای ظاهری افراد قبل از آنکه نشان‌دهنده­ هویت شخصی آن‌ها باشد، بیانگر هویت اجتماعی آن‌ها بوده است. بنابراین مدگرایی و توجه به مد هم می­تواند یکی از عناصر تشخص و حضور در اجتماع باشد، زیرا این امر بیانگر هویت اجتماعی آن‌هاست. از طرف دیگر به­ گفته گیدنز، در عصر مدرنیته نمای ظاهر و کردارهای ما قابل پیش­بینی نیست. بنابراین هرکسی می­کوشد به­گونه­ای متفاوت با سایر افراد جامعه رفتار کند تا با آن‌ها تفاوت داشته باشد.

بوردیو[18] لذت­جویی را یکی از ویژگی­های اصلی فرهنگ طبقه­ متوسط جدید می دانست؛ به طوری که اخلاق پیشین کار و ریاضت جای خود را به لذت­جویی داده است. بوردیو "اخلاق تفریح" را اساساً بخشی از بازی تمایزگذاری می­داند. با اتخاذ سبک زندگی مبتنی بر لذت­جویی، این طبقه­ جدید می­تواند خود را از رقبای اجتماعی­اش متمایز کند و با ابزار مخالفت مستقیم اخلاقی و زیبایی­شناختی با طبقه­ حاکم می­تواند سلیقه­ مشروع غالب را به چالش بکشد.(گرونو، 36:1392) بوردیو می­خواست که مفهوم منزلت اجتماعی و استفاده‌ای که گروه‌های منزلتی از الگوهای خاص مصرف به‌مثابه‌ راهی برای مجزا کردن روش زندگی یکی از دیگری کنند را با این ایده ترکیب کند که مصرف متضمن نشانه‌ها، نمادها، ایده‌ها و ارزش‌هاست. بوردیو معتقد است که مصرف را نباید به‌عنوان ارضای یک دسته از نیازهای زیستی ریشه‌دار تحلیل کرد. (باکاک، 97:1381)

تبیین فرضیه­های پژوهش

پژوهش حاضر در پی پاسخ به دو سؤال اصلی بوده است:

• بر روی مقیاس مدگرایی، موقعیت جوانان شهر یزد در کجا قرار دارد؟
• از بین متغیرهای دینداری، دلبستگی به خانواده، مدگرایی خانواده، منش و همنوایی اجتماعی، کدام­یک با مدگرایی رابطه­ معنادار دارند و شدت رابطه ­کدام ­یک بیشتر است؟

فرضیه­های پژوهش مبتنی بر یک فرضیه­ ترکیبی و چند متغیره در قالب مدل معادله­ ساختاری است. در این مدل به­جای ارائه­ فرضیات به­صورت جداگانه، فرضیات در قالب یک مدل ارائه می­شود.(شوماخر و لوکس، 1388) بر این مبنا انتظار می­رود که مدگرایی تابعی از دینداری، دلبستگی به خانواده، مدگرایی خانواده، منش و همنوایی اجتماعی باشد. همچنین، اثر دینداری، دلبستگی به خانواده، مدگرایی خانواده و همنوایی اجتماعی به­صورت غیرمستقیم و منش به­صورت مستقیم می­باشد. بر این اساس، فرضیه­ پژوهش در قالب مدل زیر مطرح شده است:

نمودار1: عوامل مرتبط با مدگرایی

روش شناسی پژوهش

این پژوهش از نوع کمّی می­باشد که با روش پیمایشی انجام شده است. جامعه­ آماری پژوهش را جوانان 15 تا 29 ساله­ شهر یزد تشکیل دادند که تعداد آن­ها براساس سرشماری سال 1390،151927 نفر است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران^[19]، 384 نفر برآورد شد که برای کاهش خطای نمونه­گیری و جبران پرسشنامه­های مخدوش، تعداد 400 نفر در نظر گرفته شد. به­منظور رعایت شرط تصادفی بودن آن­ها، از نمونه­گیری خوشه­ای چندمرحله­ای استفاده گردید.  همچنین، داده­ها با استفاده ازنرم­افزار SPSS نسخه­ 20 و AMOS نسخه­22، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

در پژوهش حاضر برای جمع­آوری داده­ها از پرسشنامه­ محقق­ساخته استفاده شده است. مقیاس های موجود در پرسشنامه از نوع لیکرت طراحی شد و بر همین اساس، سطح سنجش متغیرها به­منظور انجام آزمون­های آماری، فاصله­ای در نظر گرفته شده است. خرده­مقیاس­های پرسشنامه دارای روایی صوری   بوده­اند. همچنین روایی سازه متغیر وابسته با استفاده از روش تحلیل عامل مورد بررسی قرار گرفت و ضرایب پایایی متغیرهای مستقل با استفاده از آلفای کرونباخ به­دست آمده است که نتایج آن را در جداول زیر می­بینیم:

جدول 1: سطح سنجش و ضریب آلفای کرونباخ گویه­های مربوطه به متغیرهای مستقل

بر اساس جدول 2، مقدار KMO برابر با 922/0 می­باشد که بیانگر کفایت نمونه تحقیق است. به­علاوه معناداری آزمون بارتلت (­001/0­P <­) نشان می­دهد بین متغیرها همبستگی وجود دارد. تحلیل عاملی تأییدی با چرخش واریماکس در نهایت با حذف 1 آیتم از گویه­های مدگرایی، 3 عامل مدگرایی اعتراضی، فراغتی و هویتی را تأیید کرد که قادر است 25/51 درصد از واریانس سازه­ مدگرایی را تبیین کند.

جدول2: تعیین روایی و پایایی مقیاس مدگرایی

جدول 3: تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق

یافته­های پژوهش

از مجموع 400 پاسخگو، 53 درصد از پاسخگویان مرد و 47 درصد زن بودند. 5/79 درصد از پاسخگویان مجرد و 5/20 درصد متأهل بودند. بیشتر افراد نمونه­ مورد مطالعه دارای تحصیلات لیسانس هستند که 5/31 درصد حجم نمونه را تشکیل می­دهند- 3/9 درصد دارای تحصیلات فوق دیپلم  و 3/23 درصد از افراد نمونه را پاسخگویانی تشکیل می­دهند که دارای تحصیلات دیپلم می­باشند. 35 درصد (بیشتر) پاسخگویان درآمد بین 500 هزار تا یک میلیون تومان را گزارش کرده اند. همچنین، 3/4 درصد از پاسخگویان دارای درآمد بین 0 تا 500 هزار تومان، 3/15 درصد درآمد بین یک میلیون تا یک میلیون و پانصد هزار تومان، 8/21 درصد بین یک میلیون و پانصد هزار تا دو میلیون تومان، 3/6 درصد دو میلیون تا دو میلیون و پانصد هزار تومان و 6 درصد دارای درآمد دو میلیون تومان به بالا می­باشند.

میانگین شاخص کلی مدگرایی 6/4 درصد از پاسخگویان بالا، 3/18 درصد متوسط و 1/77 درصد پایین بوده است. همچنین وضعیت ابعاد آن بدین شرح است: میانگین مدگرایی اعتراضی 5 درصد از پاسخگویان بالا، 8/9 درصد متوسط و 3/85 درصد پایین بوده است. میانگین مدگرایی فراغتی 8/8 درصد از پاسخگویان بالا، 19 درصد متوسط و 3/72 درصد پایین بوده است. همچنین میانگین مدگرایی هویتی 5/11 درصد از پاسخگویان بالا، 31 درصد متوسط و 6/62 درصد پایین بوده است. در مجموع می­توان گفت که جوانان شهر یزد، دارای مدگرایی پایینی هستند.

تحلیل مدل و آزمون فرضیه

تحلیل مدل تدوین­شده به­عنوان فرضیه­ تحقیق را می­توان بر مبنای دو معیار به انجام رساند: شاخص­های کلی و جزئی. بدین ترتیب مهم­ترین نتایج حاصل به شرح زیر است:

1. شاخص‌های برازش مدل نشان می‌دهد که مدل از برازش نسبتاً خوبی برخوردار است. به‌منظور بررسی برازش مدل پیشنهادی چند شاخص مورد توجه قرار گرفت. از آنجا که مربع‌کای تحت تأثیر حجم نمونه قرار می‌گیرد، از شاخص مربع‌کای نسبی- که از تقسیم مربع‌کای بر درجه­ آزادی به­­دست می‌آید- استفاده شده است. شاخص مربع‌کای نسبی برابر 19/3 شده که مطلوب به­حساب می‌آید. شاخص دیگری با عنوان شاخص نیکویی برازش نیز محاسبه شده است. دامنه تغییرات شاخص مذکور بین صفر و یک است- هر چه مقدار محاسبه‌شده به یک نزدیک‌تر باشد، بیانگر برازش بهتر مدل است. در مدل حاضر، GFI معادل 95/0 به دست آمده است. همچنین، ریشه­ خطای میانگین مجذورات تقریب باید کمتر از 1/0 (در برخی منابع کمتر از 8/0) باشد که در مدل ارائه‌شده برابر 07/0 است. میزان مؤلفه‌هایCFI، NFI، NNFIوIFI نیز باید بیشتر از 9/0 باشد که در مدل تحت بررسی به ترتیب برابر 93/0، 90/0، 90/0 و 93/0 است. با توجه به شاخص‌ها و خروجی‌های نرم‌افزار آموس می‌توان گفت که مدل از برازش مطلوبی برخوردار است.
2. در مدل ساختاری تدوین­شده بر مبنای پیشینه­ نظری و تجربی موجود، مهم­ترین نتایج نشان می­دهد که سازه­های مدگرایی خانواده، منش و همنوایی اجتماعی به­ترتیب بیشترین تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم را بر روی مدگرایی دارند، در حالی­که اثر دینداری و دلبستگی به خانواده ضعیف­تر از سایر سازه­هاست- هرچند که اثر این دو متغیر هم همانند سایر متغیرهای دیگر تفاوتشان با صفر معنادار است.
3. مدل­های اندازه­گیری برای سازه­های مدگرایی و منش مورد تأیید قرار گرفتند و تفاوتشان با صفر معنادار بود و این نشان می­دهد که اعتبار مدل­های تدوین­شده به­وسیله داده­ها مورد تأیید قرار گرفت.

جدول3: شاخص­های برازش برای مدل ساختاری مدگرایی

نتایج جدول پایین نشان می­دهد که متغیر مدگرایی خانواده با 52 درصد اثرگذاری کل، دارای بیشترین تأثیر بر مدگرایی می­باشد؛ به­طوری که این متغیر دارای 36 درصد اثر مستقیم و 16 درصد اثر غیرمستقیم است. متغیر منش با 47 درصد اثرگذاری کل، رتبه دوم را دارد؛ چنان که این متغیر دارای 47 درصد اثر مستقیم و بدون اثر غیرمستقیم می­باشد. متغیر همنوایی اجتماعی با 26 درصد اثرگذاری کل، سومین متغیر در این تحلیل مسیر می­باشد- این متغیر دارای 13 درصد اثر مستقیم و 13 درصد اثر غیرمستقیم می­باشد. متغیر دینداری با 19 درصد اثرگذاری کل، چهارمین متغیر می­باشد- این متغیر دارای 10 درصد اثر مستقیم و 9 درصد غیرمستقیم به­صورت منفی می­باشد. آخرین متغیر در این تحلیل مسیر، دلبستگی به خانواده است. این متغیر دارای 14 درصد اثر مستقیم و بدون اثر غیرمستقیم می­باشد- تأثیرگذاری این متغیر به­صورت منفی می­باشد.

جدول 4: نتایج محاسبه­ اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای مستقل تحقیق بر مدگرایی

** معنادار در سطح 99 درصد  * معنادار در سطح 95 درصد

نمودار2: مدل ساختاری عوامل مرتبط با مدگرایی

بحث و نتیجه­گیری

این تحقیق با هدف بررسی متغیرهای جامعه شناختی مرتبط با مدگرایی در میان جوانان انجام شد. بر اساس نتایج آزمون فرضیه ها و مدل، مدگرایی خانواده، مهم ترین متغیر اجتماعی مرتبط با مدگرایی جوانان مورد مطالعه است. به عبارت دیگر، هرچه خانواده­ شخص مدگراتر باشند، به‌تبع آن میزان مدگرایی در فرد بیشتر خواهد شد. این نتایج با یافته­های موسوی و همکاران(1390) و کرباسیان(1391)که بر نقش خانواده در مدگرایی تأکید کرده اند، همخوانی دارد. جوان ایرانی با وجود حضور نهادها و عوامل محیطی مختلف، همچنان بخش قابل ملاحظه ای از کنش های خودرا تحت تأثیر خانواده تنظیم می کند. خانواده هم تأمین کننده نیازهای مادی و عاطفی و هم تعیین کننده بسیاری از الگوهای کنش فرد به شمار می آید. هرچه خانواده بویژه والدین، از مد دنباله روی بیشتری داشته باشند، فرد با الگوبرداری از خانواده مدگرایی بیشتری از خود نشان می دهد. به بیان دیگر، چنانچه والدین و خانواده نگرشی مدگرایانه داشته باشند، زمینه مدگرایی فرزند خانواده نیز تقویت می شود. از سوی دیگر، رابطه­ ای منفی بین دلبستگی به خانواده و مدگرایی مشاهده شد؛ به طوری که هرچه فرد دلبستگی بیشتری به خانواده­ خود داشته باشد، مدگرایی کمتری دارد. این یافته با نتایج تحقیق موسوی و همکاران (1390) و کرباسیان (1391) همخوانی داشت. این محققان هم در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که خانواده، نقش مهمی در مدگرایی شخص دارد و دلبستگی به خانواده می­تواند عاملی در مدگرایی کمتر باشد- شاید یکی از عوامل آن، ارزش­های خانواده باشد که باعث جلوگیری از مصرف و مدگرایی بیشتر می شود. علاوه بر این، به نظر می رسد افرادی که موضوعات مهمی برای دل بستن و تعلق خاطر دارند، نیاز کمتری به هویت یابی از طریق مد احساس     می کنند. در واقع، دلبستگی به خانواده، نشان دهنده اهمیت این نهاد در هویت یابی فرد است. کنشگرانی که در فضای سالم خانواده هویت خود را می یابند، نیاز چندانی به مدگرایی برای کسب هویت ندارند. ضمن اینکه بخشی از ابعاد مدگرایی به اعتراض و فراغت مرتبط می شود که خانواده در کاهش این نیازها نقش محوری دارد.

الگوی مدگرایی در خانواده در کنار مصرف گرایی تبلور می یابد. مصرف­گرایی در واقع، بیش از حد نیاز مصرف کردن است. امروزه، مصرف­گرایی با نمادها و علائم خاص خود بیان­کننده­ سبک زندگی، تمایلات، تفکرات و ایده­آل­ها و به‌مثابه‌ بازنمایی­کننده هویت عاملان آن است. در عصر حاضر افراد تمایل دارند هویت خود را با کالاها و خدماتی که مصرف می­کنند یا با گوناگونی و تنوع مصرف به­خصوص مصرف کالاها یا خدماتی که نام و مارک مشهور دارند، معرفی کنند.(موسوی و احمدی، 1391) در این تحقیق، رابطه مثبتی بین مصرف­گرایی و مدگرایی مشاهده شد. هرچه فرد بیشتر مصرف کند و این مصرف برای هویت­یابی باشد، شخص رو به مدگرایی بیشتری می­آورد. این یافته با نتیجه تحقیق پارک و فورنی (2006) همخوانی داشت. علاوه بر مصرف گرایی، منزلت جویی نیز رابطه معناداری با مدگرایی نشان داد. منظور از منزلت­جویی، گرایش فرد برای به­دست آوردن منزلت بالا در جامعه است. این متغیر رابطه مثبت و معناداری با مدگرایی دارد. یکی از راه­هایی که فرد برای به­دست آوردن منزلت بالا در جامعه انتخاب می­کند، مدگرایی بیشتر است. این یافته با نتیجه­ تحقیق ال دین و ال صحن(2013) همخوانی دارد. این محققان به این نتیجه رسیدند که نیاز به منحصربه‌فرد بودن، عاملی در مدگرایی است. مصرف گرایی و منزلت جویی به عنوان ابعادی از منش تعریف شدند. علاوه بر آن، جهت گیری اخلاقی نیز از اهمیت برخوردار است. جهت­گیری اخلاقی فرد می­تواند به­سمت کار یا تفریح باشد؛ یعنی، هرچه فرد جهت­گیری اخلاقی فراغت­مدارانه بیشتری داشته باشد، مدگرایی در او بیشتر است، زیرا محور زندگی چنین شخصی فراغت و تفریح است. این یافته با نتیجه­ تحقیق هوریگان و بوگور (2012) هماهنگ بود. به­نظر این محققان، هویت خریداران تفریحی باعث مدگرایی بیشتر خواهد شد. مصرف گرایی، منزلت جویی و جهت گیری اخلاقی، در کنار یکدیگر، منش اجتماعی کنشگران را شکل می دهد. به­نظر بوردیو، منش یا عادتواره در واقع به معنای ویژگی‌ها و جهت‌گیری شناختی و فردی است که کنش‌های فرد را در زندگی روزمره هدایت می‌کند، مانند موتوری درونی است که در ارتباط با میدان‌ها، ساختارها و موقعیت شکل می‌گیرد و رفتارها و ذائقه­ فرد را هدایت می‌کند. گافمن[20] اعتقاد دارد که «منش»، به حضار یادآور می­شود که چه نوع نقشی را باید از یک نمایشگر در یک موقعیت معین انتظار داشته باشند-برای مثال، سبک و طرز رفتار پزشک‌مأبانه. (ریتزر، 1389: 292-293) افراد مدگرا نوعی از منش را درونی کرده اند که به پیروی از رفتارهای نو ومتفاوت دامن می زند.

دینداری، رابطه­ ای منفی با مدگرایی داشت؛ یعنی، هرچه شخص دیندارتر باشد، میزان مدگرایی در او کمتر خواهد بود. ارزش­های دینی که تشویق به عدم اسراف، مصرف کمتر، قناعت و غیره می­کنند، می­توانند عاملی در کاهش مدگرایی شخص باشند. از طرف دیگر، از آنجا که استفاده از برخی مدهای آرایشی و پوششی مغایر با دستورات دینی است، با افزایش دینداری، مدگرایی افراد کاهش می­یابد.

همنوایی یا همرنگی، فرآیندی است که طی آن، شخص احساس فشار خیالی یا واقعی از سوی گروه نسبت به خودش می کند و در نتیجه، رفتار خویش را تغییر می‌دهد.(بیرو، 62:1380) نتایج حاکی از آن بود که رابطه­ معنادار و مثبتی بین همنوایی اجتماعی و مدگرایی وجود دارد؛ به طوری که هرچه افراد همنوایی بیشتری با اطرافیان و جامعه­ خود داشته باشند، میزان مدگرایی در آن­ها بیشتر خواهد بود. این نتیجه با  یافته­های تحقیق سان و گو(2013) و کرباسیان(1391) همخوانی دارد. سان و گو (2013) به این نکته دست یافته بودند که نفوذ همسالان عاملی در مدگرایی است و کرباسیان (1391)، نیز فشار گروه­های همسال را عاملی در مدگرایی دریافته بود.

نتایج تحقیق نشان داد میزان مدگرایی جوانان یزد در سطح بالایی قرار ندارد، میزان دینداری آنان بالاست و میزان مدگرایی خانواده آنان بسیار نزدیک و هماهنگ با میزان مدگرایی جوانان است. این امر نشان می دهد با آن که شهر یزد در وضعیت گذار به سر می برد، اما ارزش­های سنتی در این شهر همچنان از قدرت بسیار بالایی برخوردارند و میزان پایبندی افراد به هنجارها بالاست.

پیشنهادها

در پایان با توجه به نتایج تحقیق، پیشنهادهای زیر ارائه می­گردد:

1. با توجه به اینکه دلبستگی به خانواده در میان جوانان شهر یزد در سطح مطلوبی قرار دارد و مدگرایی جوانان یزد نیز با مدگرایی خانواده هماهنگی دارد، لازم است آگاهی والدین از مدگرایی و اثرات آن بر فرزندان، بیش از پیش مورد تأکید قرار گیرد. براساس نتایج این تحقیق شاید بتوان ادعا کرد که عمده گرایش به مد در میان جوانان در ارتباط با "خانواده مدگرا" شکل می گیرد. بنابراین چنانچه خانواده ها در این موضوع نگاهی آگاهانه داشته باشند و رفتار خرید و مصرف خود را به درستی تنظیم کنند، می توانند در زمینه مصرف و کاهش مدگرایی جوانان نقش مناسبی ایفا نمایند.

4. تقویت منش متعادل در مصرف و خرید و جلوگیری از تجمل­گرایی می­تواند عامل مهمی در کاهش مدگرایی جوانان باشد. پرهیز از بزرگ­نمایی کالاها و عدم تبلیغ اسراف و غیره در جامعه می­تواند عاملی مهم در تقویت این منش در جامعه به شمار آید.

3- توجه به باورهای دینی در جهت اصلاح رفتارهای مصرفانه و مدگرایانه باید مد نظر قرار گیرد.

4- مطالعه و برجسته سازی جهت گیری اخلاقی کارمدار و قناعت مدار در شهر یزد صورت پذیرد.

5- پیشگیری از گسترش فرهنگ تفاخر(فخرفروشی) در بستر مدگرایی با جدیت دنبال گردد.