عوامل اجتماعی مرتبط با مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان

(مطالعه موردی دانشجویان 18-27 ساله دانشگاه خوارزمی)

یونس اکبری[1]

سیدحسین سراج زاده[2]

مسعود زمانیمقدم[3]

جمال رشیدی[4]

تاریخ دریافت مقاله: 19/10/1394

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:13/12/1394

مقدمه

مشکل اعتیاد به‌عنوان پدیده­ای مهلک و مخرب که نتایجش می­تواند اثرات بسیار سویی در زمینه­های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه داشته باشد، در هر جامعه­ای مطرح است و معمولاً گروهی که در برابر این پدیده خطرناک بیش از سایر گروه‌ها آسیب­پذیر است، همانا گروه جوانان است (فرجاد، 1374). بر اساس برآوردهای صورت گرفته، روزانه 2000 کیلو از انواع مواد مخدر در کشور ما مصرف می­شود و سالانه 120 تن از این مواد کشف و ضبط می­شود. اینک، ایران تبدیل به معبر ترانزیتی برای مواد مخدر شده و جوانان و نوجوانان به‌طور بالقوه در معرض اعتیاد به مواد مخدر هستند.لذا اعتیاد در میان دانش آموزان و دانشجویان از مسائل روز و مورد توجه در جامعه است (مظفر و همکاران، 1389: 37- 38). پژوهش‌های متعددی در کشور در سال های اخیر در مورد مصرف مواد در بین جوانان به‌خصوص قشر دانشجو صورت گرفته است. در حال حاضر نتایج مطالعات صورت گرفته و اطلاعاتی که از داخل و خارج در دسترس است، نشان‌دهندۀ افزایش مصرف مواد مخدر در بین قشر دانشجو می­باشد (سراج زاده، 1382؛ رحیمی موقر و سهیمی ایزدیان، 1384؛ سیام، 1385؛ رحیمی موقر و همکاران، 1385؛ سراج زاده و فیضی، 1386 الف؛ سراج زاده و فیضی، 1386 ب؛ حیدری، 1388؛ اکبری زرد­خانه و همکاران، 1389؛ اصغری و همکاران، 1392). «به نظر می­رسد که احتمال تمایل به مواد مخدر و درنتیجه اعتیاد، در بین بیکاران، افراد کم‌سواد و حاشیه­نشین که از ناکامی­ها و سرخوردگی­های اجتماعی رنج می­برند، بیشتر است. بنابراین انتظار می­رود که دانشجویان که سرآمدان فکری جامعه هستند و امید دسترسی به امکانات اجتماعی برای آن‌ها بیش از دیگران است، به مصرف مواد تمایلی نداشته باشند.  باوجوداین، گسترش امکانات دسترسی و مصرف مواد مخدر در جامعه و به‌خصوص پایین آمدن سن معتادان در سال های اخیر نگرانی‌هایی درباره شیوع این پدیده در میان دانشجویان ایجاد کرده است» (سراج زاده و فیضی، 1386: 82). در مورد نرخ اعتیاد به مواد مخدر و یا مصرف تفننی مشروبات الکلی و مواد در دانشگاه‌ها و خوابگاه‌ها هیچ برآورد دقیق و مشخصی ارائه نشده است. باوجوداین، نظرات و رویکردهای متفاوتی در مورد این موضوع ابراز می­گردد؛ عده­ای اعتیاد و مصرف مواد را به‌عنوان مسئله­ای اجتماعی در دانشگاه‌ها قلمداد می­کنند و عده­ای آن را اصلا مسئله نمی­دانند. برای رسیدن به تصویری روشن از وضعیت مصرف مواد و مشروبات در دانشگاه‌ها نیاز به مطالعاتی جامع با استفاده روش‌های معتبر در این زمینه احساس می­شود. در مقاله­ حاضر سعی بر آن است که علل و عوامل اجتماعی مرتبط با مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

نتایج تحقیقات نشانگر این مطلب است که اوج سوء مصرف مواد مخدر بین سنین 18 تا 26 سال است. این مرحله از رشد با تغییر شتابان به بافت های اجتماعی جدید که شامل آزادی بیشتر و کنترل اجتماعی کمتر از تجارب دوران نوجوانی، مشخص شده است. همزمان با این استقلال تازه کشف شده، افزایشی نیز در میزان سوء مصرف مواد مخدر رخ می­دهد (استون^[5] و هکاران، 2012: 747). مصرف مواد مخدر در بین جوانان از علل مختلفی سرچشمه می­گیرد و پیامدهای مخربی را نیز به دنبال دارد. در بین جوانان به طور عام مصرف مواد مرتبط با مرگ و آسیب­های جدی و در میان دانشجویان به طور خاص مرتبط با مشکلات تحصیلی، درگیری و زد و خورد و مشکلات جنسی و .... است (یاوری و هکاران، 1394: 146). با توجه به اینکه سن دانشجویان بیشتر در دامنه­ سنی یاد شده است و با در نظر گرفتن این مطلب که الگو بودن دانشجویان نسبت به جوانان نقش مهمی در افزایش یا کاهش مصرف مواد در سطح جامعه دارد، مطالعه عوامل مرتبط با مصرف مواد مخدر اهمیت خود را نشان می­دهد. اهمیت مسئله زمانی دوچندان می­شود که نقش دانشجویان به عنوان نیروی انسانی متخصص در سازندگی کشور و تاثیری که در کیفیت زندگی نسل آینده دارند، مد نظر قرار گیرد. در این راستا هدف مقاله حاضر، بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با مصرف مواد در بین دانشجویان دانشگاه خوارزمی می­باشد و بر آن است که به پرسش های زیر پاسخ گوید:

• چه عوامل اجتماعی با مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان دانشگاه خوارزمی مرتبط هستند؟
• میزان تاثیر این عوامل بر مصرف مواد مخدر دانشجویان چگونه است؟
• چگونه می­توان مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان را کاهش داد؟

پیشینه تحقیق

   پارکینز (1985) نشان داد که مصرف الکل در بین دانشجویان یهودی کمتر از دانشجویان کاتولیک است، ولی اختلاف چندانی در مصرف مواد مخدر در بین این دو گروه وجود نداشت. همچنین، تأثیر محیط دوستی بیش از محیط خانوادگی در گرایش و مصرف مواد و الکل است. تأثیر چشمگیر فرهنگ­پذیری در گروه همالان پیرامون مصرف و گرایش به مواد و الکل در بین کسانی که چهار سال در دانشگاه بودند مشهود است. نتایج تحقیق گرایدون (1996) حاکی از آن است که رابطه معناداری بین استفاده از الکل و مواد مخدر و مجموعه متغیرهای ترکیبی وجود دارد و بعضی از دانش­آموزان دارای خصوصیات و ویژگی‌هایی هستند که آن‌ها را به‌صورت بالقوه به‌عنوان مصرف­کنندگان مواد مخدر درمی‌آورد. نتایج پژوهش دیگری (نیوبری- بریچ و همکاران، 1999) بیانگر این بود که 45 درصد از دانشجویان میزان مصرف بالاتر از حد مجازی در نوشیدن الکل داشتند و سن کسانی که اولین بار الکل مصرف می­کردند،  پایین‌تر از سن قابل پیش­بینی برای مصرف الکل بود. کانابیس^[6] با 45 درصد مصرف، فراوان‌ترین ماده مصرفی در بین داروهای غیرقانونی را داشت. همچنین، وجود رابطه معنی‌داری بین مصرف الکل و تجاربی مثل شکست تحصیلی و درگیرهای جنسی و بحث و درگیری فیزیکی مشاهده شد. بین ویژگی شخصیتیِ، روان­پریشی و مصرف الکل و داروهای غیرقانونی نیز رابطه معنی­داری وجود داشت.

    نیوبری و بریچ  (2001) در مقاله­­ای با عنوان "مشروب و دارو: از دانشجوییِ پزشکی به دکتری" به یک بررسی طولی در مورد مصرف مشروبات الکلی و مواد غیرمجاز در بین دانشجویانی که در سال دوم  و پنجم دوره لیسانس  و یک سال بعد از کسب مدرک خود مورد پیمایش قرار گرفته­ بودند، پرداختند. نتایج تحقیق بیانگر آن بود که میانگین مصرف الکل به‌صورت معنی­داری (p < 0.015)  در هر سه زمان به میزان 2/15- 16- 8/18 واحد در هفته افزایش یافته است. همچنین، بررسی وضعیت مصرف مواد غیرمجاز نیز نشان­دهنده افزایش مصرف از 50 درصد به 63 درصد و سپس به 65 درصد در طول سه پیمایش می­باشد.

      نازنین ­سانی (2010) در تحقیقی با عنوان "اعتیاد به مواد در بین دانشجویان کارشناسی دانشگاه‌های خصوصی در بنگلادش"، دلایل اعتیاد به مواد، انواع داروهایی که آن‌ها مصرف می­کردند و نگرش آن‌ها به درمان را مورد بررسی قرار داد. نتایج نشان داد که 75/38 درصد از پاسخگویان دلایل اعتیاد خود را دوستان معتاد نام بردند. 88/31 درصد از پاسخگویان تنها به دلیل امتحان کردن چیزی جدید، درگیر اعتیاد به مواد شده بودند. بنا بر نتیجه­گیری وی،  اصولاً دانشجویان برای تفریح یا تنها از جهت کنجکاوی مواد مصرف می­کردند، در حالی که نگرش آن‌ها به پذیرش درمان در سطح بسیار پایین است.

جاروینن و استرگارد (2011)در مقاله ای  با عنوان "خطرات و خوشی­ها: تجارب و نگرش‌ها به مواد در بین جوانان" چهار وضعیت به هم مرتبط درباره مصرف مواد غیرقانونی در بین جوانان 17 تا 19 دانمارکی را شناسایی کردند:

1. وضعیت ضد مواد که معمولاً در بین جوانانی را در برمی­گیرد که هم مصرف غیرقانونی مواد ندارند و هم دوستان مصرف‌کننده مواد ندارند؛
2. وضعیت دوسوگرا که دربرگیرنده جوانانی است که مواد مصرف نمی­کنند، ولی دوستان مصرف‌کننده مواد دارند؛
3. وضعیت گذرا شامل جوانانی می­شود که مصرف‌کننده کانابیز هستند و همچنین برخی از آن‌ها اظهار­کننده نگرش مثبت به مصرف مواد غیرقانونی هستند؛
4. وضعیت طرفدار مصرف مواد  که دارای ویژگی درک خطرِ کم و خوشی زیاد نسبت به مواد مصرف مواد مخدر هستند.

نتایج تحقیق تستکوا^[7] و آنتانوا^[8] (2013) با عنوان " شیوع مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان دانشگاه  سن پترزبورگ روسیه" نشان می­دهد که مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان هنوز نادر و موردی است. نتایج همچنین حاکی از آن است که دانشجویان از مواد مخدر"کم­خطر" استفاده می­کنند و به همین دلیل هم نرخ اعتیاد و هم نرخ مصرف مواد جایگزین بسیار کم است. درواقع، داروهای مصرفی جوانان با خطرات جدی برای سلامتی فرد همراه نیست. از دیگر نتایج این تحقیق آن است که جامعه پذیری موفق در خرده فرهنگ جوانان روسیه بخوبی صورت گرفته است.

     سراج زاده و فیضی (1386)  در مقاله "عوامل اجتماعی مؤثر بر مصرف تریاک و مشروبات الکلی در بین دانشجویان"  با استفاده از داده­های یک طرح پیمایشی مربوط به مواد مخدر و مشروبات الکلی دریافتند که همه متغیرهای مستقل جنسیت، پایگاه اجتماعی- اقتصادی، احساس آنومی، امیدواری به آینده تحصیلی و شغلی، آلودگی محیط و دین‌داری با هر دو متغیر وابسته مصرف تریاک و مشروبات الکلی ارتباط معنی­دار و قابل‌توجه دارند. باوجوداین، کیفیت رابطه این متغیرها با مصرف تریاک و مشروبات الکلی متفاوت بود. بیشترین تفاوت در رابطه دین‌داری و پایگاه اجتماعی- اقتصادی با مصرف الکل و تریاک دیده شد.

     خوشه مهری و دیگران (1389)   در بررسی با عنوان "آگاهی و نگرش دانشجویان آموزش علمی-کاربردی جهاد دانشگاهی تهران نسبت به اکستازی" دریافتند که بیشتر دانشجویان (6/85 درصد) فاقد آگاهی دیداری بودند. میزان آگاهی شنیداری در بین دانشجویان، 5/88 درصد و میزان نگرش نسبت به اکستازی 7/73 درصد بود. بین میزان آگاهی دیداری و شنیداری پیرامون مصرف اکستازی با وضعیت حضور والدین، سطح تحصیلات پدر و مادر، بعد خانواده و رتبه تولد ارتباط معنی­داری وجود نداشت، اما بین آگاهی شنیداری با وضعیت تأهل و وضعیت اعتقادی ارتباط معنی­دار بود.

چارچوب نظری پژوهش

ازلحاظ تاریخی، اولین تبیین‌هایی که در زمینۀ رفتار­های انحرافی انجام شده است متعلق به رویکرد زیست‌شناختی می­باشد. پیش‌فرض اساسی آن‌ها این است که یک پدیدۀ زیستی مانند یک غده مغزی یا بعضی از انواع عدم تعادل مواد شیمیایی در بدن می­توانند مستقیماً به رفتار انحرافی منتهی شوند (احمدی، 1377: 20). نظریه­های روان‌شناختی، کجروی را عکس‌العمل نسبت به مشکلات شخصیتی می­دانند و اطلاق عناوینی چون: دیوانه، خل، مریض و امثال آن به افراد کجرو حاکی از ارتباط داشتن نابهنجاری با خصوصیات شخصیتی و روان‌شناختی است (سروستانی، 1367: 56). برخلاف رویکردهای فردگرایانه زیست‌شناختی و روان‌شناختی، جامعه شناسان اغلب رفتار انحرافی را خارج از ویژگی‌های فردی دیده و بر زمینه­های گروهی متمرکز شده­اند. جامعه شناسان معتقدند که میزان قابل‌توجهی از جرم و جنایت و رفتار انحرافی که اعتیاد به مواد نیز نمودی از این رفتار می­باشد، ماهیت اجتماعی دارد و به نهادها و سازمان‌های اجتماعی وابسته است و باید با رویکرد جامعه­شناختی تبیین شوند (احمدی، 1377: 33). در این بخش آن دسته از نظریه­های جامعه­شناسی که به صورت عام تبیین­کننده انواع انحرافات و به صورت خاص تبیین­کننده نگرش مثبت و منفی به مواد مخدر در بین دانشجویان می­باشند، مطرح و دلالت­های فرضیه­ای آن‌ها برای مصرف مواد دانشجویان 18 تا 27 ساله مطرح می­شوند.  

نظریه آنومی مرتن

رابرت مرتون از دیدگاه آنومی به تبیین رفتارهای انحرافی دست زده است. به عقیدۀ او تضاد میان اهداف فرهنگی مانند پول، قدرت و مقام و ابزارهای نهادی شده قانونی برای به دست آوردن و رسیدن به اهداف،  منبع اولیه آنومی است. (همان، 51). مرتن برای نشان دادن وضعیت ارتباطی بین اهداف و وسایل، تیپولوژی حالات گوناگون انطباقی و رابطه فرد با «هدف­های زندگی» و «وسایل نهادی شده» را در پنج وضعیت به شرح زیر مطرح نموده است:

1. همنوایی: بدین معنی که براساس آن فرد هم اهداف فرهنگی و هم وسایل نهادی شده را برای دستیابی به هدف ها می پذیرد و منطبق با آن عمل می نماید؛

 2. بدعت و نوآوری: حالتی که فرد اهداف فرهنگی مقبول اجتماعی را می­پذیرد، ولی از وسایل و راه­های نهادی شده و مقبول استفاده نمی­کند؛

3. سنت­گرایی یا عادت­گرایی: در این حالت فرد اهداف فرهنگی و مقبول اجتماعی را نپذیرفته، ولی بنا برعلل و مصالحی، ابزارها و وسایل رسیدن به آنها را پذیرفته است؛

 4. طغیان: حالتی است که در آن فرد، ضمن رد کامل اهداف و وسایل، به جانشین سازی اهداف و وسایل جدید دست می­زند؛

 5. عقب‌نشینی- انزواطلبی: آخرین وضعیت چگونگی تطابق فرد با اهداف و وسایل است که در آن فرد هم اهداف و ارزش‌های فرهنگی و هم وسایل و راه­های نهادی شده و مقبول رسیدن به آن‌ها را طرد می­نماید. این حالت که فرد به یک نوع کناره­جویی از نظام اجتماعی دست می­زند، معمولاً در بین معتادان به مواد مخدر، الکلی­ها، روان­پریش­ها، درخودمانده‌ها، مطرودین، ولگردان و غیره مشاهده می­گردد. این افراد به دلیل عدم توانایی در برخورد با مسائل و مشکلات، از جامعه جدا می شوند و خود را شکست‌خورده می­پندارند و به انزوا کشیده می­شوند (محسنی تبریزی، 1383: 66).

نظریه فرصت‌های افتراقی

نظریه فرصت‌های متفاوت که به‌وسیلۀ کلووارد و اهلین مطرح شده است، در مورد انواع متفاوت رفتار بزهکارانه و فرصت‌های نامشروعی که در دسترس طبقات پایین است بحث می­کند (سی­گل، 1381: 209). درواقع، کلووارد و اهلین مدعی اند که  فرض مرتن در مورد کمتر بودن فرصت­های مشروع طبقات محروم برای دستیابی به اهداف مقبول اجتماعی درست است، اما اینکه مرتن فرض کرده است که این افراد در مواجهه با نبود فرصت­های مشروع به طور خودکار و موفقت آمیزی کج رفتاری می­کنند، درست نیست، چون اعضای طبقات فرودست پس از مواجهه با فرصت­های مشروع افتراقی با فرصت­های نامشروع افتراقی هم مواجه می­شوند (سروستانی، 1387: 41). به نظر کلووارد برخلاف تصور رایج، امکان اجرای همه  نقش­های بزهکارانه به‌آسانی برای همه فراهم نیست. تنها در مناطقی که جرم و جنایت ریشه دوانده و نهادی شده است، شرایط یادگیری نقش بزهکارانه فراهم است. به نظر این دو جامعه­شناس انواع متفاوت فرصت‌ها می­تواند مجموعه انطباق­های فرهنگی متفاوت را به وجود آورد که سه نوع از این انطباق­ها برجسته هستند: 1. خرده‌فرهنگ جنایی؛ 2. خرده‌فرهنگ ستیزه‌جو؛  3. خرده‌فرهنگ انزواطلب.

در مورد سوم از طبقه­بندی سه­گانه کلووارد و اهلین، برخی از نوجوانان که قادر به کسب موفقیت از راه مشروع و نامشروع نیستند، به شکستی دچار می­شوند که زاییده عدم دستیابی به اهداف و عدم موفقیت است و از آن برای تبیین مصرف و گرایش به مواد مخدر استفاده می کنند. به‌عنوان ‌مثال، معتادان به مواد مخدر یا بسیاری از رفتارهای نابهنجار جوانان در رقابت گروه‌ها و دسته­های خیابانی و منحرفان جنسی و اخلاقی در این گروه قرار می­گیرند (امین صارمی، 1380: 119).

نظریه پیوند افتراقی سادرلند

   ادوین. اچ. سادرلند از اعضای مکتب شیکاگو، جرم را به آنچه تفاوت ارتباط نامیده است، مربوط        می داند.  مفهوم تفاوت ارتباط بسیار ساده است. هر جامعه ای دارای خرده فرهنگ های گوناگون و متعدد است؛ برخی محیط­های اجتماعی معمولا مشوق فعالیت های غیر قانونی هستند، در صورتی که محیط­های دیگر چنین نیستند. افراد از طریق ارتباط با دیگران که حامل هنجارهای تبهکارانه هستند، بزهکار یا تبهکار می­شوند. به نظر سادرلند، بزهکاری در درون گروه های نخستین به ویژه گروه های همالان فرا گرفته    می­شود (گیدنز، 1374: 140). سادرلند اصطلاح پیوند افتراقی را به‌عنوان تبیینی از رفتار انحرافی به کار برد. پیوند افتراقی بر این پیش‌فرض بنا شده است که رفتار انحرافی، موروثی و ذاتی نیست و به همان روش یاد گرفته می‌شود که هر رفتار دیگری آموخته می­شود. در فرایند یادگیری، معاشران فرد قواعد حقوقی را به‌عنوان امور مناسب یا نامناسب تعریف می­کنند و فرد این تعاریف را از آنان فرا می‌گیرد. شخص به دلیل اینکه در معرض تعاریفی قرار می­گیرد که قانون‌شکنی را بر احترام به قانون ترجیح می­دهند، بزهکار یا جنایتکار می­شوند. بدیهی است که همه مردم با این‌گونه تعاریف برخورد دارند، اما مسئله اساس میزان برخورد است.

   سادرلند به میزان معاشرت با بزهکاران یا جنایتکاران یا درست‌کرداران توجه ندارد، بلکه تأکید وی به در معرض تعریف‌های مناسب و نامناسب قواعد حقوقی قرار گرفتن است (احمدی، 1377: 95). می­توان از نظریه ساترلند درباره نگرش به مواد به‌وسیله‌ دانشجویان 18 تا 27 ساله این‌گونه نتیجه­گیری کرد که مصرف  مواد مخدر نتیجه ارتباط با افراد و دوستان مصرف‌کننده مواد می­باشد.

نظریه کنترل اجتماعی

     تئوری کنترل اجتماعی در اصل توسط تراویس هیرشی در کتاب تأثیرگذارش به نام "علل بزهکاری" در سال 1969 صورت­بندی شد و به‌عنوان تئوری مسلط در نظریه‌های کنترل اجتماعی جایگزین شد. فرض اصلی این نظریه، ارضا نشدنی بودن ماهیت انسان است و از این نظر، به دیدگاه هابز و دورکیم بازمی‌گردد (ممتاز، 1381: 119). نظریه کنترل بر این اندیشه دورکیم که میزان انحرافات به بستگی­های فرد به اجتماع استوار است، بر می گردد. نظریه کنترل بیان می­کند کسانی که به اجتماع خود همبستگی دارند تمایل به تبعیت از مقررات آن دارند، در حالی که کسانی که از اجتماع خود بریده­اند ممکن است تمایل به نقض آن مقررات داشته باشند (رابرتسون، 1374: 175)

    نظریه کنترل اجتماعی، همنوایی را حاصل وجود پیوندهای اجتماعی بین افراد جامعه و اعمال کنترل از طرف جامعه بر افراد و ناهمنوایی را ناشی از گسستن پیوند­های شخص با نظم قراردادی جامعه می­داند (صدیق، 1387: 60). هیرشی معتقد است که اجزای تعلق و وابستگی به جامعه شامل وابستگی، التزام، مشغولیت و اعتقاد  می­باشد(هیرشی، 1969: 16، به نقل از ممتاز، 1381: 123-120،  رابینگتن و واینبرگ ، 1383: 21). در این پژوهش از دو بعد از چهار بعد نظریه هیرشی که التزام و مشغولیت می­باشند به علت ارتباط بیشتر با علت مصرف مواد در بین دانشجویان 18 تا 28 ساله استفاده شده است.

1. التزام:  افراد جامعه در دستیابی به هدف­هایی مانند تحصیل، کار، خانه و دوستان که برای آن‌ها  سرمایه­گذاری کرده­اند و وقت و انرژی خود را در راه آن صرف کرده­اند، بیشتر به فعالیت‌های متداول زندگی تعهد دارند. ازاین‌رو، به‌منظور حفظ موقعیت و پایگاه اجتماعی که با تلاش به دست آورده­اند، کج‌رفتاری نمی­کنند.
2. مشغولیت: معمولاً کسانی که درگیر کار، زندگی خانوادگی یا سرگرمی ، مشارکت اجتماعی و ... هستند، کمتر فرصت پیدا می­کنند که هنجارشکنی کنند. برعکس، کسی که بیکار است بیشتر به کج‌رفتاری روی می­آورد. به همین دلیل آسیب­شناسان اجتماعی معتقدند که افزایش سال های تحصیل، انجام خدمت وظیفه و فراهم بودن امکانات ورزشی باعث کاهش کج‌رفتاری و بزهکاری در میان جوانان می­شود (احمدی، 1377: 91). بر اساس نظریه هیرشی، متغیرهایی که وارد تحقیق شده این است که هر چه پیوند و ارتباط با خانواده و میزان شرکت در فعالیت‌های مختلف فوق‌برنامه و علمی بیشتر باشد، میزان مصرف مواد مخدر کمتر است.

فرضیات پژوهش

در اینجا با توجه به دلالت‌های نظریه­های مطرح شده، فرضیات تحقیق حاضر در ارتباط با متغیرهای موردنظر مطرح می­شوند:

• آنومی: دانشجویانی که میزان احساس آنومی بیشتری دارند، میزان مصرف مواد مخدر آن‌ها بیشتر است.
• پیوند افتراقی: دانشجویانی که در بین دوستانشان مصرف­کننده مواد وجود دارد، میزان مصرف مواد مخدر بیشتری دارند.
• فرصت افتراقی: دانشجویانی که به مواد مخدر در دانشگاه و شهر دسترسی بیشتری دارند، مواد مخدر  بیشتری مصرف می­کنند.
• مشغولیت: دانشجویانی که در فعالیت‌های عادی دانشجویی شرکت فعالانه­تر و بیشتری دارند،  میزان کمتری مواد مخدر مصرف می­کنند.
• دانشجویانی که  پیوند و ارتباطشان با خانواده در طول دوران تحصیل بیشتر است، مواد مخدر کمتری مصرف می­کنند.
• دانشجویانی که به امکانات عادی گذران اوقات فراغت در دانشگاه دسترسی بیشتری دارند،  مواد مخدر کمتری مصرف می­کنند.
• دانشجویانی که در برنامه­های پیشگیری از مصرف مواد در دانشگاه شرکت می­کنند، میزان مصرف مواد کمتری دارند.
• التزام: دانشجویانی که به آینده امید بیشتری دارند (اشتغال و ازدواج ) مصرف مواد مخدر کمتری دارند.
• ناکامی: دانشجویانی که در طول دوران تحصیل تجربه ناکامی (تحصیلی) بیشتری دارند، مواد مخدر بیشتری مصرف می­کنند.
• دانشجویانی که در طول دوران تحصیل تجربه ناکامی (عشقی) دارند، میزان بیشتری مواد مخدر مصرف می­کنند.

روش شناسی پژوهش

جمعیت آماری و حجم نمونه

 جمعیت این تحقیق شامل دانشجویان 18-27 ساله سال سوم و چهارم مشغول به تحصیل در دورۀ کارشناسی و همچنین دانشجویان کارشناسی ارشد که عموماً در دانشگاه خوارزمی در سال تحصیلی      92-1391 مشغول به تحصیل بودند می­باشد. حجم نمونه 299 نفر بوده است. روش نمونه­گیری در این پژوهش از نوع نمونه­گیری غیراحتمالی بوده است. از میان انواع مختلف نمونه­گیری غیراحتمالی، از    نمونه­گیری سهمیه­ای متناسب با حجم بهره گرفته شد و نمونه­ها بر اساس تعداد دانشجویان مشغول به تحصیل در هر دانشکده انتخاب شده­اند. تکنیک مورد استفاده برای جمع­آوری داده­ها، پرسشنامه می­باشد که به‌وسیله خود گزارشگری،  داده­ها از دانشجویان گردآوری شد. واحد تحلیل و واحد مشاهده در این تحقیق فرد می­باشد.

 متغیرها

متغیر  وابسته

منظور از مصرف مواد مخدر در تحقیق حاضر این است که از دانشجویان 18 تا 27 ساله پرسیده شد: "آیا تجربه استفاده از مواد مخدر را داشته­اند؟" به‌منظور عملیاتی کردن متغیر از سنجه سراج زاده (1382) به این شکل استفاده شد که از آن‌ها درباره تعداد دفعات تجربه مصرف آن‌ها (با استفاده از گزینه­های هرگز، 1تا 2 بار، 3 تا 9 بار، 10 تا 20 بار و بیش از20 بار) از بین مواد معرفی‌شده در پرسشنامه سؤال شد.

 متغیرهای مستقل

التزام: بیانگر میزان پذیرش هدف‌های مرسوم جامعه و احساس دینی است که فرد نسبت به جامعه بر دوش خود احساس می­کند که با استفاده از 6 سؤال 5 گویه­ای از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم مورد سنجش قرار گرفت.

مشغولیت:  این بعد بیانگر میزان درگیری و مشارکت در نقش‌ها و فعالیت‌های اجتماعی است که با استفاده از سنجه سراج­زاده (1382) که شامل 6 سؤال که به‌صورت سؤال‌های بسته پاسخ با  طیف جواب‌های خیلی زیاد تا خیلی کم  مورد سنجش قرار گرفت.

پیوند افتراقی: یعنی اینکه میزان و شدت ارتباط فرد با افرادی که تعاریف موافق بزهکاری دارند بیشتر از افرادی باشد که تعاریف مخالف بزهکاری دارند(سلیمی و دلاوری، 1380: 513). برای سنجش این متغیر از سنجه سراج زاده (1382) که شامل 5 سؤال با طیف پاسخ­های خیلی زیاد تا خیلی­کم بهره گرفته شد.

فرصت افتراقی: منظور از فرصت افتراقی این است که افراد برای کجروی به فرصت‌های نامشروع دسترسی داشته باشند. این متغیر با بهره گرفتن از سنجه سراج زاده (1382) با 4 سؤال موردسنجش قرار گرفت.

احساس آنومی: بنا به تعریف دورکیم، آنومی به‌نوعی حالت اختلال، اغتشاش، گسستگی و بی­هنجاری در نظام اجتماعی اشاره دارد که به‌تدریج موجب اضمحلال اقتدار اخلاقی می­شود و جامعه مدیریت اخلاقی مؤثر و کنترل اجتماعی لازم بر فرد را از دست می­دهد و فرد نیز به‌طور متقابل نسبت به سیستم هنجاری جامعه بی­اعتنا می­شود (مرجایی، 1382: 26). برای عملیاتی کردن این متغیر از سنجه شرافت (1386) که به‌صورت 5  سؤال با پاسخ­های بسته از کاملاً موافق تا کاملاً مخالف بود استفاده شد.

ناکامی عشقی: منظور از این متغیر این است که آیا دانشجو در طول دوران تحصیل خود با ناکامی و شکست عشقی مواجه شده است یا نه.

ناکامی تحصیلی: منظور از این متغیر این است که آیا دانشجو در طول دوران تحصیل در دانشگاه دچار افت تحصیلی یا مشروط شده است یا خیر که با ترکیب سه سؤال مورد سنجش قرار گرفت.

اعتبار و پایایی: در ابتدا پرسشنامه مقدماتی تهیه شد و با مشورت و استفاده از نظر صاحب‌نظران  اعتبار صوری و محتوایی سنجه­ها  مورد تائید قرار گرفت. سپس به‌منظور به دست آوردن اعتبار معیار از     سنجه­های جا افتاده در زمینه متغیرهای تحقیق استفاده شد و در نهایت، با تطبیق فرضیه­ها با انتظارات نظری اعتبار سازه پرسشنامه نیز میسر شد. جهت سنجش پایایی پرسشنامه، بعد از تکمیل 21 پرسشنامه به‌عنوان پیش‌آزمون (پری تست) از ضریب آلفای کرونباخ برای به دست آوردن میزان پایایی شاخص­های تحقیق استفاده شد و گویه یا گویه­هایی که همبستگی کمتری با سایر گویه­ها داشتند، اصلاح شده و یا گویه­های متناسب دیگری جایگزین آن‌ها شد. آلفاهای به‌دست‌آمده بدین شرح می­باشد: التزام670/0، آنومی683/0، مشغولیت743/0، فرصت افتراقی790/0، نگرش768/0.

یافته­های پزوهش

ویژگی‌های پاسخگویان

ازنظر جنسیت، 39 درصد نمونه ها را زنان و 61 درصد را مردان تشکیل دادند. 85 درصد از کل نمونه، افراد مجرد، 12 درصد متأهل، 1 درصد افراد مطلقه و 1 درصد نیز کسانی بودند که همسرانشان فوت کرده بودند. 5/64 درصد پاسخگویان دانشجوی رشته­های علوم انسانی، 7/20 درصد دانشجوی علوم پایه و 7/14 درصد دانشجوی رشته­های ریاضی و فنی بودند. ازنظر نوع سکونت در دوران دانشجویی، 6/79 درصد خوابگاهی، 7/16 درصد بیرون از خوابگاه با خانواده و 7/3 درصد بیرون از خوابگاه بدون خانواده سکونت داشتند. 52 درصد نمونه را افرادی تشکیل می­دادند که هیچ شغلی در دوران دانشجویی نداشتند، 4/27 درصد کارهای موردی انجام می­دادند، 12 درصد دارای یک شغل پاره‌وقت بودند و 8 درصد نمونه را افرادی تشکیل می­دادند که دارای یک شغل تمام‌وقت بودند. از نظر پایگاه اجتماعی- اقتصادی، 62 درصد نمونه دارای پایگاه اجتماعی پایین، 32 درصد متوسط و 7 درصد طبقه بالا بودند. حجم نمونه در این تحقیق 299 نفر از دانشجویان 18 تا 27 ساله دختر و پسر دانشگاه خوارزمی می­باشد.

رابطه بین متغیرهای مستقل و متغیرهای وابسته

نتایج به‌دست‌آمده از آزمون پیرسون بیانگر این امر است که بین متغیر مستقل مشغولیت و فرصت افتراقی و متغیر وابسته مصرف مواد مخدر رابطه­ معناداری وجود ندارد، این در حالی است که بین متغیرهای آنومی، پیوند افتراقی و شکست تحصیلی و متغیر مصرف مواد مخدر رابطه­ مثبت و مستقیم و معنی­داری وجود دارد؛ به‌طوری‌که هر چه میزان این سه متغیر افزایش یابد، میزان مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان 18 تا 27 ساله دانشگاه خوارزمی نیز افزایش می­یابد. همچنین داده­های جدول بیانگر این است که بین دو متغیر التزام و پایگاه اجتماعی و متغیر مصرف مواد مخدر رابطه معنی­داری وجود دارد، ولی این رابطه منفی و معکوس است؛ یعنی هر چه میزان التزام و پایگاه اجتماعی بیشتر باشد، میزان مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان 18 تا 27 ساله کاهش می­یابد و برعکس.

جدول 1: ماتریس ضریب همبستگی  پیرسون بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته پژوهش

جهت بررسی رابطه­ بین دو متغیر شکست عشقی و مصرف مواد مخدر به دلیل سطح سنجش متغیرها از آزمون خی دو بهره گرفته شد که نتایج حاکی از رابطه­ معنی­دار بین این دو متغیر می‌باشد که در سطح خطای کمتر از 01/0 معنی‌دار شده است. همچنین، میزان آماره  وی کرامر بیانگر رابطه تقریباً متوسطی بین این دو متغیر می­باشد.

جدول 2: جدول تقاطعی بین متغیر شکست عشقی و متغیر وابسته پژوهش

       **احتمال خطا در سطح کمتر از 01/0

       *احتمال خطا در سطح  کمتر از 05/0

نتایج به‌دست‌آمده از آزمون رگرسیون چندگانه حاکی از آن است که میزان همبستگی چندگانه بین متغیرهای مستقل تحقیق و متغیر وابسته برابر 589/0 می­باشد. همچنین، نتایج بیانگر این مطلب است که میزان ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر 347/0 می­باشد؛ بدین معنا که مجموع متغیرهای مستقل قادر به تبیین 34 درصد از تغییرات متغیر وابسته هستند. از بین متغیرهای واردشده به معادله­ رگرسیونی، پیوند افتراقی با بتای 379/0 بیشترین میزان تأثیر بر متغیر وابسته را به خود اختصاص داده است؛ بدان معنا که با هر واحد افزایش در متغیر پیوند افتراقی، میزان 379/0 به مصرف مواد مخدر دانشجویان 18 تا 27 ساله دانشگاه خوارزمی اضافه می­گردد.  متغیرهای شکست عشقی با بتای 250/0، التزام با بتای 213/0- پس از متغیر پیوند افتراقی به ترتیب دارای بیشترین ضریب تأثیر بر متغیر وابسته پژوهش هستند. گفتنی است که علامت منفی بتای التزام نشانگر این امر است که با هر واحد افزایش در متغیر التزام میزان 213/0- از مصرف مواد مخدر دانشجویان 18 تا 27 ساله کاسته می­شود.

جدول 3: رگرسیون چند متغیره بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته پژوهش

برای محاسبه میزان تاثیر مستقیم، غیر مستقیم و اثر کل متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته مصرف مواد مخدر از تحلیل مسیر بهره­ گرفته شد. نتایج حاصله بیانگر این مطلب است که از بین متغیرهای مستقل، سه متغیر پیوند افتراقی، التزام و شکست عشقی به صورت مستقیم بر مصرف مواد مخدر اثر می­گذارند. با این حال، تنها متغیر مستقلی که اثر غیر مستقیم بر متغیر وابسته پژوهش ندارند، متغیر پیوند افترافی است که این متغیر با بتای 0/379 بیشترین تاثیر مستقیم را نیز بر متغیر وابسته پژوهش دارا می­باشد. اثر این متغیر به صورت مثبت و مستقیم است؛ به این معنا که هر چه میزان پیوند افتراقی دانشجویان بیشتر باشد، میزان مصرف مواد مخدر آنها نیز افزایش می­یابد. نتایج همچنین نشان می­دهد که متغیر آنومی با بتای 187/0 بیشترین میزان اثر غیرمستقیم مثبت را بر مصرف مواد مخدر دارد. از بین متغیرهای مستقل پژوهش پس از پیوند افتراقی، متغیر شکست عشقی با بتای 284/0 در مجموع بیشترین اثر کل را بر متغیر مصرف مواد مخدر دارد، به طوری که هر چه میزان شکست عشقی دانشجویان افزایش پیدا کند، میزان مصرف مواد مخدر آنها نیز افزایش می­یابد. گفتنی که متغیر مستقل فرصت افتراقی کمترین میزان تاثیر را بر مصرف مواد مخدر دانشجویان 18 تا 27 ساله دانشجویان دانشگاه خوارزمی دارد.

جدول 4: میزان تاثیر مستقیم، غیر مستقیم و اثر کل متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته مصرف مواد مخدر

بحث و نتیجه­گیری

با توجه به نتایج حاصل‌شده از این پژوهش می­توان چنین نتیجه­گیری کرد عوامل اجتماعی­ متنوعی بر گرایش به مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان دانشگاه خوارزمی اثرگذار هستند. از جمل این عوامل  می­توان به ارتباط با دوستان مصرف‌کننده مواد اشاره کرد که در قالب متغیر پیوند افتراقی نمود پیدا می­کند و همان گونه که از نتایج آزمون ها مشخص شد، بیشترین تاثیر را بر گرایش دانشجویان دانشگاه خوارزمی به مصرف مواد مخدر دارد. از عوامل دیگری که در تحقیق حاضر به‌عنوان عامل علی مؤثر بر مصرف مواد مخدر شناخته شد، التزام دانشجویان رده سنی 18 تا 27 سال به هنجارهای و ارزش‌های مورد پذیرش خانواده و جامعه است؛ به‌طوری‌که هر چه دانشجو به این هنجارهای متعارف التزام بیشتری داشته باشد، میزان مصرف مواد مخدر وی کاهش می­یابد. از جمله این عناصر التزام بخش می­توان به ارتباط موثر با خانواده در قالب داشتن صمیمت با اعضای خانواده و درمیان گذاشتن مشکلات با آنها و همچنین امید داشتن به یافتن شغل و همچنین ازدواج مناسب در دوران بعد از تحصیل اشاره کرد که به وسیله این عناصر می­توان میزان التزام دانشجویان به هنجارهای متعارف جامعه را افزایش داد- خود این افزایش التزام به عرف عام جامعه سبب کاهش مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان خواهد شد. شکست عشقی در طول دوران تحصیل، عامل علی مؤثر دیگری است که بر مصرف مواد مخدر دانشجویان تأثیر مستقیم و غیر مستقیم معنی­داری دارد. بحران­های عاطفی­ که در طول دوران تحصیل برای دانشجویان اتفاق می­افتد در کنار دوری از خانواده و کاهش دریافت حمایت عاطفی از آن، عامل مؤثری در افزایش مصرف مواد مخدر دانشجویان می­باشد. به نظر می­رسد ایجاد مکانیسم موثر ارتباطی بین دو نهاد خانواده و دانشگاه، از یک سو سبب افزایش میزان التزام دانشجو و از سوی دیگر، باعث کاهش میزان اثرات منفی بحران­های عاطفی دوران تحصیل برای دانشجو می­شود که در نهایت، کاهش مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان را در پی دارد. از بین متغیرهای مستقل به کار گرفته در تحقیق حاضر، فرصت افتراقی که در قالب دسترسی به مواد مخدر نمود عملی پیدا می­کند دارای کمترین میزان تاثیر بر مصرف مواد است. با توجه به قرار گرفتن دانشگاه خوارزمی در محیطی که دسترسی به مواد مخدر در خارج از محدوده دانشگاه با سهولت همراه است،    می­توان چنین نتیجه­گیری کرد که این متغیر تاثیر چندانی بر مصرف مواد مخدر دانشجویان ندارد و با تقویت سایر متغیرهایی که نقش سپر محافظتی در برابر مصرف مواد مخدر برای دانشجو را دارند، اثر این متغیر را می توان به کمترین میزان خود رساند. از نتایج دیگر این تحقیق این است که سطح معنی­داری متغیرهای آنومی، پایگاه اجتماعی و شکست تحصیلی در معادله­ رگرسیونی نشان­دهنده این است که این متغیرها تأثیر علی معنی­داری بر مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان  18 تا 27 ساله ندارند و این در حالی است که متغیرهای مذکور در آزمون ضریب همبستگی پیرسون، همبستگی معنی­داری را با مصرف مواد مخدر نشان می­دهند. این تناقض حاکی از آن است که این متغیرها تحت تأثیر سایر متغیرهای واردشده به تحقیق، تأثیر خود را بر متغیر وابسته پژوهش می­گذارند و درواقع، تأثیر علی غیرمستقیمی بر مصرف مواد مخدر در بین این دانشجویان دارند.