ذائقه جنسیتی و اوقات فراغت مجازی (مطالعه ای بر جوانان 15-29 ساله شهر تهران)

سهیلا علیرضانژاد[1]

سکینه سیف جمالی[2]

تاریخ دریافت مقاله: 13/5/1395

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:26/7/1395

بیان مسئله

 اوقات فراغت، یک نهاد اجتماعی است که ارزش‌ها و هنجارها را به افراد انتقال می‌دهد و به شکل دادن و بازسازی جامعه کمک می‌کند. نحوه گذران اوقات فراغت نشان دهنده‌ ارزش‌های موجود در جامعه است و ممکن است به حفظ الگوهای جامعه کمک کند، از تنش‌ها بکاهد و به حس تعلق اجتماعی و کاهش گرایشات و اقدامات بزهکارانه کمک کند(هاشمی،1389: 2). گذران اوقات فراغت، مفهومی مدرن و دارای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در جامعه است. امروزه، اوقات فراغت و برنامه‌ریزی برای آن تبدیل به یکی از معیارهای شناخت توسعه‌یافتگی و ارزیابی کیفیت زندگی شده است (ادریسی و همکاران، 1391: 27)؛ بدین معنی که لازم است که فضای مناسبی برای گذران اوقات فراغت جوانان تعریف شود. به این ترتیب، اینک، اوقات فراغت بدل به نیازی ضروری برای انسان‌ها شده است؛ نیازی که در کنار کارکردهای کلاسیک خود، مبنایی برای هویت‌سازی و هویت یابی افراد فراهم می آورد. اگر فضای واقعی مناسبی برای گذران اوقات فراغت جوانان وجود نداشته باشد، جهان امروز برای پاسخگویی به نیازهای فراغتی آنان راه های جایگزینی طراحی کرده است که معمولا می توانند آنان را به آسانی به سوی خود جلب کنند. امروزه، رشد شتابان فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات، زندگی انسان ها به ویژه نسل جوان را دچار تغییرات و تحولات بسیاری کرده است. این تغییرات و دگرگونی‌ها از طریق آفرینش فضای جدیدی در زندگی واقعی انسان ها رخ می‌دهد که به آن "فضای مجازی" گفته می‌شود. فضای مجازی موجب ظهور شرایطی گردیده که در آن اوقات فراغت از اشکال سنتی خویش جدا و به نوعی رسانه ای و خانگی شده است  .دو فرآیند رسانه‌ای شدن و خانگی شدن، توصیف‌کننده‌ گذران بخش عمده فراغت در فضای مجازی است که جوانان ایرانی بیش از همه در این فضا سردرگرم اند (ذکایی، 1383: 2). این ویژگی می تواند از گذران اوقات فراغت جوانان در فضاهای عمومی کاسته و بر ابعاد پنهان آن بیفزاید. شبکه های اجتماعی مجازی اکنون در شمار تاثیرگذارترین عوامل تغییر در جامعه هستند. نقش متمایز فضای مجازی در ارایه خدمات متنوع برای پرکردن اوقات فراغت، جوانان را بر آن داشته است تا بخش بزرگی از زمان فراغت خود را به این فضا اختصاص دهند. حضور در این فضا می تواند به ازخودبیگانگی آنان ‌بیانجامد. این نوع ازخودبیگانگی بدان معنی است که فرد به درستی نمی‌‌داند که به دنبال چیست، درحالی که به نظر می‌آید در حال گذران اوقات فراغت است. احتمالا جوان در این شرایط، یک گم‌شده در فضای مجازی است. در این شرایط محتملا ویژگی‌‌هایی مانند کاهش سطح تعامل های اجتماعی رو در رو وحتی اعتیاد اینترنتی، در فرد بروز پیدا می‌کند.

بر اساس نتایج سرشماری سال 1390 (مرکز آمار ایران) می‌توان گفت هنوز 5/31 درصد جمعیت کشور را جوانان 15-29ساله تشکیل می‌دهند. شهر تهران مطابق سرشماری سال 95 (مرکز آمار ایران) حدود 11950هزار نفر را در خود جای داده است که بیش از یک سوم آن به این رده سنی تعلق دارد. با توجه به آن که در جامعه مدرن[3] معنای زندگی انسان و فرصت های او دگرگون شده است، فرصت های ویژه ای برای گذران اوقات فراغت در اختیارجوانان قرار می گیرد. ایران امروز دستخوش تغییرات سریع و ریشه‌ای است. پیوندهای سنتی با طبقه و خانواده به تدریج کم اهمیت‌تر می‌شوند و از این رو جوانان، الگوهای فراغت متنوعی را تجربه می‌کنند. افزایش دوره جوانی و نیز تنوع گذران اوقات فراغت در میان نوجوانان و جوانان و تاثیر شیوه‌های گذران اوقات فراغت بر تربیت و شکل‌گیری هویت و شخصیت آن‌ها، حساسیت‌های خاصی را برای برنامه‌ریزی اوقات فراغت جوانان برانگیخته است.  اکنون شبکه های اجتماعی مجازی در شمار تاثیرگذارترین عوامل گذران اوقات فراغت جوانان در فضای مجازی هستند.

بررسی پژوهش های متعدد نشان می دهد که شیوه های گذران اوقات فراغت توسط جوانان در حال تغییر است. گسترش کمی و کیفی فضای مجازی در قالب شبکه های اجتماعی موبایل محور، الگوهای جدیدی از رفتار اجتماعی را در بین جوانان - از قبیل گذران اوقات فراغت در فضای مجازی و با استفاده از تلفن های هوشمند- رقم زده است. این پژوهش در پی یافتن الگوهای رفتاری دختران و پسران در فضای مجازی است. بر این اساس پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از: گذران فراغت مجازی در بین جوانان چگونه است؟  آیا شیوه گذران اوقات فراغت مجازی در بین دو جنس متفاوت است؟

مبانی نظری پژوهش

جو بای (2001) معتقد است که اینترنت و دیگر رسانه‌های نوین، فضاهای فراغتی چندگانه‌ای را برای کاربران فراهم کرده‌اند وفعالیت‌های فراغتی بسیاری را شامل می‏شود. این رسانه‌ها و به ویژه اینترنت، سبب شده است که تجربه فراغت از حالت محلی خارج شده و وجهه جهانی و بین‌المللی به خود بگیرد. بیت­من[4] و وایک­من[5] (2000) دریافتند که الگوی گذران فراغت زنان ناشی از سن و وضعیت تأهل آنهاست. از سوی دیگر، گرین نشان داد که زنان در مطالعات اوقات فراغت نادیده گرفته شده‌اند و اوقات فراغت زنان و مردان یکسان تلقی شده است (شفیعی، 1383: 52).به نظر تورکلیدسن[6] فراغت پیامدهای مهمی برای جامعه  دارد (تورکلیدسن، 1382: 35). مارکس فراغت را "فضای رشد و پیشرفت انسان" تعریف می کند و انگلس معتقد است باید "از ساعات کار کاسته شود تا زمان آزاد برای شرکت در امور عمومی و اجتماعی فراهم آید"(همان). طبق تعریف پارکر اوقات فراغت، به معنی زمان مازاد بر زمان کار و وظایف دیگر فرد است که از این زمان برای استراحت، تفریح، موفقیت و پیشرفت اجتماعی یا فردی (از قبیل افزودن بر دانش و اطلاعات، ارتقای مهارت ها، مشارکت داوطلبانه و ...) استفاده می‌کند (سازمان ملی جوانان، 1381: 39). در اﯾﻦ پژوهش، اوﻗﺎت فراغت ساعاتی را که پس از کسر ساعات ﮐﺎر، ﺗﺤﺼﯿﻞ و ﺧﻮاب، در بیست و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎقی ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ، در برمی گیرد.

نظریه های اوقات فراغت

بوردیو در تحلیل‌های جامعه‌شناختی از فعالیت‌های فراغتی و تعامل  آن با ابعاد خرد و کلان (عاملیت و ساختار) در جوامع یاد می کند. او معتقد است که هم ساختار عینی(زمینه) و هم عاملیت (ساختمان ذهنی) در انتخاب نوع فعالیت برای گذران اوقات فراغت موثرند. نگرش دیالکتیکی بین عاملیت و ساختار و مصرف کالاهای فرهنگی به عنوان عنصر تمایز طبقاتی از شاخص‏های عمده‌ جامعه شناسی اوقات فراغت بوردیو است. بدین ترتیب، بوردیو به تبیین علّی اوقات فراغت در قالب زمینه، عادت‌واره و ذائقه‌های فراغتی دست می‌زند. زمینه یا حوزه عبارت از زیراجتماعی است که یک عادت‌واره یا منش در آن حاکمیت دارد. بوردیو موجبات بیرونی که مارکسیست‌ها از آن به عنوان "بحران اقتصادی، تحولات فنی یا انقلاب سیاسی" یاد می‌کنند، زمینه محسوب می‌نماید (بوردیو، 1380؛ 16). نکته مهم این که زمینه دارای ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است (ریتزر، 1380: 759). شاید بتوان انتطار داشت که فضای اجتماعی عصر اطلاعات، منش و ذائقه خاصی را در باره اوقات فراغت در افراد ایجاد می کند.

از دیگر مفاهیمی که بوردیو در تحلیل فعالیت‌های فراغتی استفاده می‌کند،  مفاهیم موضع و موضع‌گیری است. بوردیو عقیده دارد که هر گونه موضع‌گیری فرهنگی در ارتباط با جایگاه افراد است. مفهوم موضع، بیشتر واجد خصلت عینی و ساختاری و گویای مقام و موقعیت و جایگاه هر یک از عناصر و عوامل متعلق به حوزه‌های گوناگون است. مفهوم موضع‌گیری، بیشتر جنبه ذهنی دارد و بیانگر منش است (بوردیو، 1379: 150)."منش" به مجموعه‌ای نسبتا ثابت از خلق‌ وخوی‌ها گفته می‏شود که محصول تجربه‌های کنشگران در موقعیت‌های خاصی در ساختار اجتماعی است، ساختاری که "کنش‌ها و بازنمودها را تولید می‌کند و به آن‌ها نظم می‌بخشد"(جلایی‌پور و محمدی،1391 : 318به نقل ازBourdieu، 1990: 53). بنابراین منش پایه فهم ما از جهان است. به طورکلی می‌توان گفت فضای موقعیت‌های اجتماعی به واسطه‌ فضای منش‌ها به فضای "موضع‌گیری‌ها" تبدیل می‏شود. هر مجموعه از موقعیت‌ها متناظر است با مجموعه‌ای از منش‌ها یا ذائقه‌ها که محصول شرایط اجتماعی متناسب با آن موقعیت‌هاست. یکی از کارکردهای مفهوم "منش"، نشان دادن "یکدستی سبک" است؛ یعنی نشان دادن چیزی که کنش‌ها و دارایی‌های یک عامل اجتماعی یا مجموعه‌ای از عاملان را وحدت می‌بخشد (همان، 329). بر اساس نظر بوردیو، افراد برای گزینش فعالیت‌های اوقات فراغت با توجه به عواملی مثل سن و جنس محدود می شوند؛  این عوامل باعث محدودیت چیزی می‏شود که بوردیو آن را "حوزه (امکانات)" می‌نامد (هیوود و همکاران، 1380: 356). براین اساس، حوزه در اختیار زنان و مردان می تواند متفاوت باشد. در واقع، تمام گزینه‌های فراغتی بر پایه شالوده منش، بنا نهاده شده و افراد توسط آن به طیفی از شایستگی‌های فرهنگی یا سرمایه‌ی فرهنگی دست می‌یابند که انواع خاصی از فعالیت‌های اوقات فراغت را کم و بیش در اختیارشان قرار می‌دهد یا امکان پذیر می‌سازد (هیوود و همکاران، 1380: 358-356). بوردیو بیان می کند که منش، کنش را در خلا اجتماعی تولید نمی‌کند، بلکه از نظر او کنش در زمینه اجتماعی ساختاریافته‌ای شکل می‌گیرد که "میدان" نامیده می‏شود (هیوود و همکاران، 1380: 200 به نقل از سوآرتز، 2002: 63).

بوردیو معتقد است فعالیت‌های فراغت محور، محل منازعۀ طبقات اجتماعی است و سطحی از مقاومت در قبال تعریف رایج و مسلط از اوقات فراغت و عملکردهای ملازم با آن وجود دارد. تحلیل بوردیو نشانگر این واقعیت است که طبقات اجتماعی متفاوت و  بخش‌های گوناگون طبقات فعالانه پیگیر ذائقه‌های متفاوتی هستند که بازتابنده موضع آنان در گروه، طبقه وجامعه است، اما تباین ذائقه‌ها بازتابنده توانمندی گروه‌های  متفاوت در وابستگی به فعالیت‌های فراغتی حاشیه‌ای یا کم اهمیت نیز خواهد بود. بوردیو بر این باور است که ذائقه‌ها در داخل طبقات با برخوردی طبیعی مواجه شده و به منزله "عقل سلیم" پذیرفته می‌شوند، ولی توسط افراد خارج از یک طبقه با تردید و سوءظن با آن‌ها برخورد می‏شود (ابراهیمی، 1390: 25). نکته مهم آن است که داخل هر طبقه اوقات فراغت برای زنان و مردان متفاوت است و منش جنسیتی متفاوتی ارائه می شود. به بیان بوردیو، افرادی که در منطقه محدودی از فضای اجتماعی قرار دارند، به لحاظ ویژگی ها، منش ها و ذائقه ها به یکدیگر نزدیکترند (جلایی پور و محمدی، 1387: 332). منش ها مبنای شکل گیری کنش های متمایز و مجزا هستند (همان، 330) به این ترتیب،  زنان نیز به مثابه کنشگران از این امر مستثنی نیستند، اما به نظر می رسد زن و مرد در یک فضای اجتماعی یکسان، به واسطه جنسیت شان کنش های متفاوتی داشته باشند. بوردیو در ادامه بر این مطلب نیز تاکید می کند که زیستن در یک فضای اجتماعی و اشغال کردن موقعیت اجتماعی خاصی در این فضا واساسا "فرد بودن در درون فضایی اجتماعی" به معنای متفاوت بودن و فرق داشتن است (همان 331). در تمایز بوردیو، جنسیتی شدن ذائقه[7] و سلطه مردانه به مثابه تفاوت جنسیتی تلقی شده است ( بوردیو، 2010 ؛Skeggs, 2004: 19). بدین ترتیب، با اتکا به نظریه بوردیو می توان انتظار داشت که نوعی تمایز جنسیتی در تفاوت منش و ذائقه جنسیتی در گذران اوقات فراغت مجازی مشاهده شود.

علاوه بر بوردیو، تورستن وبلن (1899) نیز به اهمیت شیوه مصرف و فراغت و تحلیل چند و چون آن، توجه کرده است. او به ارتباط دوسویه شیوه‌ مصرف و فراغت با موقعیت اجتماعی توجه کرده و کوشش مصرف کننده به مصرف کالاها را تلاشی برای نشان دادن منزلت و موقعیت اجتماعی ارزیابی می‌کند. به زعم وبلن، موقعیت اجتماعی از طریق اوقات فراغت تظاهری[8] به نمایش گذاشته می‏شود (وبلن، 1383: 116-110؛ روجک، 1388: 218؛ دیلینی،1381: 313). اوقات فراغت تظاهری، پدیده‌ای عرفی یا نهادی است و رابطه نزدیکی با مصرف متظاهرانه دارد. به نظر وبلن، در جوامع مدرن، مصرف چشمگیر (متظاهرانه) و سبک زندگی مبتنی بر رفاه و فراغت، سراسر ساختار اجتماعی را فرا گرفته است (کوزر1380: 362 به نقل از وبلن 1383: 111) و طبقه مرفه برای این که در رقابت‌ها میزان ارزش و منزلت خود را بالا ببرد، همواره مشغول خودنمایی تظاهری، آسایش تظاهری و مصرف تظاهری است  (وبلن، 1386: 63). مشاهدات نشان می دهد که شبکه های اجتماعی می تواند فضایی را برای تظاهر به مصرف در اختیار جوانان قرار دهد. در خلال پژوهش دیده شده است که تصاویر در اینستاگرام در این باره مورد استفاده قرار می گیرد. تصاویر   می تواند بیانگر پیام های مصرف متظاهرانه در سطحی وسیع باشد و همچنین می تواند گروه های فرودست تر را به نمایش شرایط گروه های فرادست وادارد. اما نکته آن است که آیا نمایش مصرف دختران و پسران به گونه ای مشابه ظاهر می شود یا تفاوت هایی در آن ها دیده می شود؟

فضای مجازی

فضای مجازی، اصطلاحی جدید و زاده دوران معاصر است که با شیوه زندگی و تفکر دوران معاصر مبتنی بر فناوری نوین مرتبط است.  فضای مجازی، جهان ذهنی اطلاعات و شبکه‌های الکترونیکی است که با اینترنت قابل دسترس است و اغلب با حیطه ناشناخته مقایسه می‌شود که مرز‌های نامحدودی دارد. امروزه برای بسیاری از مردم، فضای مجازی بخشی از زندگی روزمره شده است. فراغت مجازی (موبایل محور) عبارت است از کاربرد موبایل و اینترنت برای مقاصد فراغتی.

گسترش فزاینده فناوری اطلاعات و ارتباطات که مانوئل کاستلز از آن به عنوان "جامعه شبکه ای" یاد     می کند، منجر به بروز دگرگونی های بسیار در جوامع شده است. ویژگی های جامعه شبکه ای همچون: اقتصاد اطلاعاتی و کاهش اهمیت زمان و مکان در تعاملات اجتماعی، ویژگی متمایزی به هزاره سوم بخشیده است که اصل بنیادین آن اهمیت محوری فرد در عرصه فعالیت های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی با بهره گیری از ابزارهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی است. در چنین فضایی، مجموعه هایی از ارتباطات درونی انسان ها از طریق کامپیوتر و مسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی شکل می گیرد. سیستم "لاین" نمونه ای از فضای سایبر است که کاربران آن می توانند از طرق مختلف از قبیل ایمیل با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. در فضای سایبر نیاز به جابجایی های فیزیکی نیست و اعمال فقط از طریق فشردن کلیدها یا حرکات "ماوس" صورت می گیرد (کاستلز،1380: 15). مانوئل کاستلز برای توصیف صورت‌بندی ارتباطی در زیست بوم جدید رسانه‌ای از مفهوم جامع‌تری به نام "ارتباطات خودگزین"[9] سخن می‌گوید؛ ارتباطاتی که در محتوا خود- تولید، در پخش خود- گردان و در دریافت خود- انتخاب است. ارتباطات خود گزین از آن ‌جایی که با استفاده از شبکه‌های اینترنتی پیام خود را به انبوه مخاطبان می‌رساند، در واقع نوعی از ارتباطات جمعی است.  این نوع ارتباط، امکان دسترسی آسان و رایگان مطالب و آرایش مجدد آن‌ها را فراهم می‌کند. این شکل جدید رسانه، تنوع نامحدود و خودگردانی عظیمی را در ساخت و تولید محتوا در اذهان عمومی ایجاد می کند که هر لحظه در سطحی محلی و جهانی در جریان است(Castells, 2007: 246-248). این ساخت رسانه ای، فرصت های ویژه ای را برای کنشگری اجتماعی به ویژه در زمینه اوقات فراغت فراهم می کند.

با رجوع به واقعیت از طریق مصاحبه‌های کیفی و بررسی مبانی نظری، می‏توان برای پاسخ به پرسش آغازین پرسش های زیر را مطرح کرد:

-       جوانان شهر تهران در زمان فراغت خود چه فعالیت‌هایی را در فضای مجازی انجام می‌دهند؟

-       بین نحوه گذران اوقات فراغت دختران و پسران در فضای مجازی چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ 

-       آیا با افزایش امکانات و دسترسی به منابع، تفاوت بین اوقات فراغت دختران و پسران کاهش می‌یابد و مرزهای جنسیتی کم رنگ ‌می‏شود؟

تعریف مفاهیم[10]

لازم به ذکر است که تعریف مفاهیمی که برای بخش کمی انجام شده است، بیشتر با توجه به مشاهدات کیفی و با رجوع ثانویه به نظریات انجام شده و لزوما از منابع نظری خاصی استخراج نشده است.

اوقات فراغت

 اوﻗﺎت ﻓﺮاغت، ﺳﺎﻋﺎﺗﯽ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺪون اﺟﺒﺎر، ﺻﺮف اﻣﻮری ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دور از اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی ﯾﺎ وﻇﺎﯾﻒ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ و ﻓﺮاﻫﻢ آوردن اﻣﮑﺎﻧﺎت رﺷﺪ ﻓﮑﺮی و ﺟﺴﻤﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن‌ها ﺗﻤﺎﯾﻞ دارد (سازمان ملی جوانان، 1384). در اﯾﻦ تحقیق، اوﻗﺎت فراغت ساعاتی است که پس از کسر ساعات ﮐﺎر، ﺗﺤﺼﯿﻞ و ﺧﻮاب، در بیست و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺎقی ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ.

فراغت مجازی

فراغت مجازی عبارت است از کاربرد موبایل و اینترنت برای مقاصد فراغتی که  شاخص های سنجش آن عبارت اند از: استفاده از کتابخانه‌های مجازی، حضور در شبکه‌های اجتماعی، لایک پُست‌های دیگران، استفاده از بازی‏های کامپیوتری و موبایلی، دانلود موسیقی و فیلم، وب‌گردی و سرگرمی، سایت‌های اینترنتی و شرکت در تالارهای گفتگو(چت)، دوست‌یابی در شبکه‌های اجتماعی، پلی‌استیشن و ایکس باکس.

روش شناسی پژوهش

در این پژوهش از روش ترکیبی متوالی استقرایی کیفی و کمی استفاده ‏شد که شامل روش میدانی[11] و پیمایش است. بخش کیفی از نظر زمانی بر بخش کمی تقدم دارد. انتخاب روش میدانی به دلیل تناسب آن برای کشف و تفسیر تجربه‌های زیسته‌ جوانان بود و ابزار گردآوری اطلاعات، مصاحبه نیمه ساخت یافته و بحث گروهی متمرکز است.  روش نمونه گیری در بخش کیفی، نمونه‌گیری هدفمند[12] است(نچمیاس و فرانکفورد، 1390: 264). شایان ذکر است که استفاده از این روش اجازه چند سویه بینی را به پژوهشگر می دهد. بدین ترتیب، یافته های پژوهش با اتکای به این ویژگی ارائه خواهد شد. به عبارت دیگر، یافته ها براساس روش ارائه نخواهد شد، بلکه با کنار هم گذاشتن اطلاعات متفاوت کیفی و کمی، تلاش می شود تا ابعاد مختلف مساله روشن شود.

برای دسترسی به اطلاعات صحیح، تلاش شد تا در انتخاب افراد به مشخصاتی از قبیل سن، جنس، منطقه محل سکونت، وضعیت پوشش ظاهری، میزان دسترسی به منابع مالی و امکانات رفاهی و.... توجه شود. در مجموع با سی نفر شامل 15 پسر و 15 دختر جوان در محل‌های متفاوتی همچون: پارک دانشجو، پارک ملت، بوستان ولایت، سالن زیبایی، باشگاه ورزشی، کتابخانه عمومی، مسجد، سینما، مرکزخرید، کوچه و خانه های آنان مصاحبه شد. خروجی داده‌های کیفی، تحلیل شد و مبنایی برای  بخش کمی و تهیه پرسشنامه گردید. در مرحله دوم که با روش پیمایش اجرا شد، بر اساس یافته های بخش کیفی، پرسشنامه ای به عنوان ابزار پژوهش فراهم گردید. در پیمایش برای افزایش اعتبار درونی و دسترسی به داده های صحیح از روش نمونه‌گیری سهمیه‌ای استفاده شد[13] (سرایی، 1393). در نتایج سرشماری 1390(مرکز آمار ایران، 1391) تعداد جوانان شهر تهران اعم از زن و مرد در گروه سنی 15-29سال معادل 612/377/ 2نفر است. با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه در این بخش  9/195 نفر برآورد شد که عملا 200 پرسشنامه^[14]تکمیل شد.

 از بین مناطق تهران چهار منطقه یک، دو، شانزده و نوزده به طور قضاوتی انتخاب شد که در هر منطقه پنجاه پرسشنامه تکمیل شد.  پرسشنامه ها بین هر دو جنس به طور مساوی تکمیل شد.

شایان ذکر است که یک مرحله مصاحبه های تکمیلی برای پاسخگویی به پرسش داور مقاله، به این پژوهش اضافه شد؛ بدین معنی که با 6 مصاحبه شونده پیشین که به آنان دسترسی بود، تماس مجدد گرفته شد و در عین حال با 6 فرد جدید هم گفتگو شد. یافته های مصاحبه های تکمیلی به بخش های مربوطه اضافه شد.

سیمای پاسخگویان در گروه های سنی  15 تا 19 سال 5/40 درصد ، گروه سنی 20 تا 24 سال 30 درصد و 25 تا 29 سال 5/29 درصد را شامل می شد. 25 درصد پاسخگویان زیردیپلم، 37 درصد دیپلم، 4 درصد فوق دیپلم، 24 درصد کارشناس و 5/7 درصد کارشناس ارشد بودند. در مجموع، بیش از 80 درصد پاسخگویان مجرد بودند. 76 درصد دختران پاسخگو و 4/85 درصد پاسخگویان پسر، مجرد و بقیه متاهل بودند.

یافته‌های پژوهش

عمومیت استفاده از اوقات فراغت مجازی

یافته‌های حاصل از مصاحبه‌ها نشان می‌دهد که در انتخاب ‌اولویت‌های فراغتی جوانان، استفاده از شبکه‌های اجتماعی به ویژه شبکه‌های مبتنی بر موبایل از نظر تنوع مصرف جایگاه‌ ویژه‌ای دارد. این پدیده به عنوان یک الگوی گذران اوقات فراغت تاثیرات ویژه‌ای بر روابط دو جنس، الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان بر جای ‌گذاشته و مرزبندی‌های رایج جنسیتی و اجتماعی را در نزد جوانان کمرنگ ساخته است. پسر 24ساله دانشجو در این باره اظهار داشت:

 "...  99 درصد بچه‌ها بیشتر وقتشون را تو سایت هستن، گروه لاین، بیتاک، اکثرا دنبال دوستی جنس مخالف،... فقط دوستی مهمه، بیست تا سیزده؛ ساعت‌ها وقت اونجا می‌گذرونن ...".

دختری22ساله:

 "تلگرام و اینستا... واتس آپ... .تبادل پست‌ها... سرگرمی خوندنی متن‌های خنده دار هجو کگروه‌های دوستی، کارکرد دوست یابی زیاده.... »

دختر 30 ساله دانشجو:

"... باور نمی کردم که دوستم توی شبکه های اجتماعی دنبال دیته (date)... او منو ترک کرد و از این طریق دنبال دوست تازه بود...".

 دختر 29 ساله:

"... من از طریق بی تاک با دوست فعلی ام آشنا شدم...".

 خانم 27 ساله:

"فیس بوک باعث جدایی من و همسرم شد. صبح تا شب سر کار بود. وقتی هم می آمد سرش تو فیس بوک و شبکه های اجتماعی بود... به من توجه نداشت...".

 دختر 25 ساله:

"... می خواهی بروی سینما، تئاتر، دنبال یک پایه می گردی؟ تنهایی؟ از شبکه اجتماعی.... می تونی دوستی پیدا کنی که سینما تنها نروی...".

بیشتر مصاحبه‌شوندگان به فضای مجازی دسترسی دارند و بخش عمده‌ای از اوقات فراغت خود را به شیوه‌های گوناگون در این فضا سپری می‌کنند. بیش از 90 درصد مصاحبه شوندگان اظهار کردند که موبایلشان همواره به اینترنت متصل و فضای مجازی آن‌ها همواره باز است. پسری 20ساله درباره این موضوع می‌گوید:

 "روزی دو سه ساعت وقت می‌زارم که پست‌های دوستام را چک کنم".

پسر 17ساله دیگر:

"سرکلاس هم گوشی می‌برم یواشکی پست‌هامو چک می‌کنم، قرارهای آخر هفته را تو اینستا می‌زاریم ... روزی سه بار گوشی را میزنم شارژ..".

دختری 22ساله:

"گوشی کنار دست منه. مدام چک می‌کنم ببینم دوستام پست جدید گذاشتن یا نه.» پسر 17ساله گفت: "اینستاگرام رو هر پنج ثانیه چک می‌کنم".

نکته مهم آن که داده های حاصل از پیمایش و انجام آزمون کای اسکوئر حاکی از یکسان بودن رفتار دو جنس در باره مراجعه به فضای مجازی دارد؛ به عبارت دیگر، این رفتار در هر دو جنس عمومیت دارد.

نکته مهم در باره فضای مجازی آن است که دسترسی به این فضا موجب می شود تا جوانان بیش از پیش در خلوت اتاق خود و البته در هیاهوی فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به گذران اوقات فراغت بپردازند. ازاین رو، آنان برای سرگرم شدن به طور فزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند.

پسر 17ساله:

"... تفریح دیگری نداریم ...  بیشتر اینستاگرام هستم.»

دختر دانشجوی 20ساله:

" تلگرام، لاین و اینستا...تبادل پست‌ها ... سرگرمی خوندنی و متن‌های خنده دار، جوک و گروه‌های دوستی.»

 پسر21ساله:

"... اینطوری مجبور نیستم از خونه برم بیرون..".

 دختر 22ساله:

"... در حین انجام همه کارهام گوشی با من است ... ".

 پسر 28ساله:

 "... من معتاد فضای مجازی هستم ....".

 پسر 17ساله:

"اینستا... رو هر پنج ثانیه چک می‌کنم ... پاتوق‌ها .... یک سری دوستی شکل می‌گیره .....".

عمومیت بدان معنی نیست که همه شرکت کنندگان در پژوهش با حضور در فضای اجتماعی موافق اند، بلکه گروهی از آنان با حضور در این فضا و شبکه های اجتماعی موافقت کمتری دارند و آن را ابزار اتلاف وقت می‌دانند. کاستلز بر این باور است که رسانه‌های ارتباطی یکی از منابع ارائه معنا در جهان نوین هستند (کاستلز،1385). پس نقش رسانه‌های ارتباطی در فرآیند سوژه بودگی و هویت‌یابی فراغتی دارای اهمیت است. اما همه افرادی که از این رسانه ها بهره می برند، مواضع یکسانی در برابر آن ندارند. در خلال مصاحبه‌ها مشاهده شد که گروهی از جوانان نگاهی متفاوت به شبکه‌های اجتماعی داشتند.

 پسر 23ساله:

" ... مغز جوان‌ها را خراب می‌کنه. هیچی نفهمن، هیچی یاد نگیرن، به جای یادگیری ... یک چیز را سوژه کنن، بخندند... یارو دانشجو مغزش همش تو تلگرامه. از درس چیزی نمی‌فهمه.»

دختر 28ساله:

".... استفاده بد می‌کنن ... بطالت وقت، خراب شدن زندگی ... ".

 دختر 17ساله: "من کل تابستانم از اول تیر تا پایان شهریور گرفتار شبکه‌های اجتماعی بودم. وقتی به خودم اومدم، دیدم هم وزنم رفته بالا ...  هم وقتم را تلف کردم ... وابسته می‌کنه ....".

  دختر 19ساله:

"... تو ایران شده وسیله پز دادن".

 پسر 29ساله:

"واتس آپ را از اولش که اومد، داشتم و استفاده می‌کردم، ولی بعدا تکراری و روتین شد ... ".

بدین ترتیب، می توان رویکردهای متفاوتی در باره بهره برداری از فضای مجازی و میزان و چگونگی آن در نزد جوانان مشارکت کننده در این پژوهش مشاهده کرد.

نیازمندان لایک

از لابلای گفتگوی مصاحبه‌شوندگان مشخص شد که بیش از 90 درصد  آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی صفحه‌ای دارند و حداقل یک بار هم که شده گرفتار وسوسه لایک کردن شده‌اند. آنان برای لایک گرفتن، کارهای متفاوتی انجام می دهند. از آن جمله می توان به عکس رستوران رفتن، صفحه برای کودک گم شده، صفحه بچه پولدارهای تهران و غیره اشاره کرد. آن‌ها چنان گرفتارلایک شده‌اند که هرجا غذا می‌خورند، فورا عکسش را در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند و توقع دارند دیگران آن را لایک کنند. در آغاز فعالیت خیلی راحت است، لایک می‌دهند و لایک می‌گیرند؛ ولی بعد از مدتی که عادت شد خیلی برایشان سنگین است که کمتر مورد توجه واقع شوند و لایک نخورند- این عملا یک بازی است که انتها ندارد. رقابت شروع می‏شود؛ فرد به دنبال چیزهای عجیب و غریب و لایک خور می‌گردد. حتی صفحاتی که لایک خور زیاد دارند خرید و فروش می‏شود. اینجاست که برخلاف تفکر آزادی بیشتر در شبکه‌های اجتماعی، اسارت بیشتر می‏شود، چرا که فرد به دریافت مداوم قضاوت مثبت نیازمند است. دختران و پسران همچنین لایک های یکدیگر را تعقیب می کنند و روابط احتمالی را حدس می زنند. روابط پیچیده ای پیرامون لایک ها وجود دارد.

پسر 19ساله آهنگساز:

"برام اند(end) ماجراجویی این است که یک موسیقی  و آهنگ جدید بسازم و بزارم تو سایت. ببینم چقدر لایک می‌خوره،  چند نفر دانلود می‌کنن".

 دختر 19ساله:

"طرف تو مهمونی عکس از خودش می‌زاره، یک متن فلسفی هم پایینش می‌نویسه ... یا با ماشین شاسی بلندش عکس یکهویی می‌گیره «من و ماشینم یکهویی» خیلی‌ها ... لایک و فالو می‌خرن ... ".

دختر 24ساله:

" ... چشم و هم‌چشمی بین دختران مخصوصا زیاد است...".

دختر 23ساله:

".... وقتی من یک پُست می‌زارم، انتظار دارم همه بیان لایک کنن. همش می‌رم صفحه را چک می‌کنم ... به نظر من این خودش یک جور گدایی کردن توجه است...".

پسر 29ساله:

"لایک یه نوع تایید شدن، تمجید شدن و تشویقه. وقتی لایک می‌خوری، خوشاینده، ولی اینکه من بخوام تلاش کنم لایک جمع کنم نه،  عکسم را آپدیت می‌کنم ... تا بازخورد بقیه را ببینم. هرچی لایک بیشتر باشه احساس بهتری دارم... ".

پسر 29ساله:

 «ارتباط‌ها به هم می‌خورن برای لایک شدن یا لایک نشدن ...  همدیگر را مورد بازخواست قرار می‌دن و  خیلی‌ وقت ها به زد و خورد کشیده می‌شه".

 دختر 30 ساله:

 "... از روی لایک ها می فهمم که او دنبال کدام دخترهاست. یک لحظه فرصت لایک کردن را از دست نمی دهد...".

جنسیت در فضای مجازی

برخی صاحبنظران اوقات فراغت معتقدند فضای مجازی باعث پدیدار شدن شرایطی شده که در آن اوقات فراغت از اشکال سنتی خویش جدا گردیده و به نوعی رسانه‌ای و خانگی شده است. دو فرآیند رسانه‌ای شدن و خانگی شدن، توصیف‌کننده‌ گذران بخش عمده فراغت جوانان است (ذکایی، 1391: 54). در فضای مجازی نیز مانند زندگی واقعی، نگاه جنسیتی به دختران وجود دارد و دخترانی که با هویت واقعی خود در تعاملات مجازی وارد می‌شوند، ازسوی پسران در معرض مزاحمت بیشتری قرار می‌گیرند. در مورد تعداد لایک خور نیز نگاه جنسیتی حاکم است؛ به طوری که اگر تعداد لایک صفحه پسری بالا باشد، نشان از برتری او دارد و موجب جذب بیشتر و رقابت شدیدتر دختران برای ایجاد ارتباط خواهد بود،  ولی اگر صفحه دختری لایک بالا داشته باشد، نتیجه معکوس است.

 پسر  28ساله:

 "پسرهایی هستن که فیس (face) خوب دارن، هیکل خوب دارن، پولدار هستن، عکس خوش استایل تو پروفایلشون می‌ذارن، دخترها پیج و مطالبشون را دنبال می‌کنن، ...صفحه لایک یک میاره.....".

 پسر 28ساله درباره لایک بالای صفحه دخترها می‌گوید:

 "دختر اگر پیجش لایک زیاد داشته باشه اثر عکس داره، مگر این که بازیگر باشه یا آدم معروفی باشه.» ازسوی دیگر، داشتن عکس زیبا و جذاب هم یکی از معیارهای توجه به دختران جوان است.

 پسر 29ساله:

 "دختری که عکس داره (پروفایل یا پیجش) پیگیری پسر (برای دوستی) بیشتر می‌شه  ... اونم برای یک رابطه گذری ...".

پسر 24ساله:

 ".... همان دختر زیبا که آن همه مورد توجه بود، بعد از انتشار خبر مزدوج شدنش، یکهو به‌صورت خودجوش تحریم می‌شه و دیگر کسی او را در فضای نت تحویل نمی‌گیره". 

جالب آن است که در باره موقعیت دو جنس در فضای مجازی، داده های کمی به گونه ای متفاوت شرایطی مشابه را به نمایش می گذارند. اجرای آزمون کای اسکوئر بر داده های پرسشنامه نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در میزان لایک کردن پست دیگران با هم تفاوتی ندارد. به عبارت دیگر، هر دو جنس به شیوه مشابهی به لایک کردن علاقمند هستند و توجه نشان می دهند؛ اما دور از انتظار نیست که ایجاد پست توسط دختران با پسران متفاوت باشد، زیرا در این جا فرد بیشتر به بیان خود می پردازد.

جدول 1:  جدول دوبعدی رابطه جنس با ایجاد پست در شبکه‌های اجتماعی

داده‌های فوق نشان می‌دهد که پسران به طور معنا‌داری بیش از دختران اعلام کرده‌اند که "خیلی زیاد" در شبکه‌های اجتماعی پُست‌ ایجاد می‌کنند، در حالی که تعداد دختران در ایجاد پست "خیلی کم" و "اصلا" بر پسران فزونی دارند. اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار 170/10 درجه آزادی 4 و 038/0Sig= نیز نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در ایجاد پست شبکه‌های اجتماعی با هم متفاوت است.

جدول 2: جدول دو بعدی رابطه جنس با دوست یابی در شبکه‌های اجتماعی

داده‌های جدول نشان می‌دهد که پسران به طور معنا‌داری بیش از دختران در فضای مجازی به دنبال دوست‌یابی هستند، در حالی که تعداد دختران در گزینه "اصلا" بر پسران فزونی قابل توجهی دارد. اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار 188/27 و درجه آزادی 4 و000/0Sig= نیز نشان می دهد که فعالیت دوست یابی در شبکه‌های اجتماعی رفتار دو جنس با هم متفاوت است. این امر بیانگر تداوم فضای جنسیتی جامعه واقعی در فضای مجازی است؛ به طوری که دختران به طور معمول دقت عمل بیشتری در برقراری ارتباط اعمال می کنند- در یافته های کیفی از احساس ترس و نگرانی آنان در این فضا یاد شد. به عبارت دیگر، منش و ذائقه دو جنس در فضای مجازی یکسان نیست. دسترسی به فضای مجازی در هر دو جنس وجود دارد اما هر دو جنس به شکل یکسانی از آن بهره نمی برند.

جدول 3: جدول دوبعدی رابطه جنس با شرکت در تالارهای گفتگو

جدول فوق نشان می‌دهد که پسران به طور معنا‌داری بیش از دختران در تالارهای گفتگو حضور دارند. تعداد دختران در استفاده "کم" و "اصلا" بر پسران فزونی دارد. اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار 446/22 و درجه آزادی 4 و 000/0  Sig=نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در این زمینه متفاوت است.  چنان که پیش از این اشاره شد، ذائقه دو جنس متفاوت است و داده ها نشان دهنده تمایز جنسیتی در فضای مجازی است.

جدول 4 : جدول دو بعدی رابطه جنس با میزان استفاده از بازی های کامپیوتری

داده‌های جدول فوق نشان می‌دهد که تفاوت معناداری بین دختران و پسران در میزان استفاده از بازی‏های کامپیوتری وجود دارد؛ به طوری که پسران با میزان "خیلی زیاد" و "زیاد" در مقابل گزینه‌های "کم" و "اصلا" دختران این تفاوت را نشان می‌دهند. همچنین، اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار 654/19 و درجه آزادی 4و 001/0Sig=  نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در استفاده از بازی‏های کامپیوتری با هم متفاوت است. به این ترتیب، نوعی ذائقه زنانه در مقابل ذائقه مردانه در نحوه گذران اوقات فراغت مجازی به چشم می خورد.

جدول 5: جدول دو بعدی رابطه جنس با میزان استفاده از بازی‏های پلی استیشن

داده‌های جدول فوق نشان از تجمع پسران در گزینه های "خیلی زیاد"، "زیاد" و متوسط دارد که در مقابل تعداد گزینه "اصلا" در دختران، تفاوت قابل توجهی را نشان می‌دهد. همچنین، اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار 134/46 و با درجه آزادی 4 و 000/0=  Sigنیز نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در استفاده از بازی‏های پلی استیشن با هم متفاوت است.

جدول 6: جدول دو بعدی رابطه جنس با استفاده و دانلود موسیقی و فیلم

داده‌های جدول فوق تفاوت معناداری بین میزان دانلود موسیقی و فیلم توسط دختران و پسران نشان ‌می‌دهد؛ به طوری که پسران با میزان "خیلی زیاد"، "زیاد" و متوسط، تفاوت آشکاری با تعداد "کم" و "اصلا" دختران دارد. اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار 839/9 و درجه آزادی 4 و  043/0= Sig نیز نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در میزان دانلود موسیقی و فیلم با هم متفاوت است. در این جا، دوباره داده های گردآوری شده از پرسشنامه در هماهنگی با داده های حاصل از مصاحبه، نشان دهنده تفاوت ذائقه و منش دختران و پسران است. به عبارت دیگر، تفاوت ذائقه جنسیتی نوعی تمایز در نحوه گذران اوقات فراغت دو جنس را نشان می دهد. همانگونه که در مصاحبه‌ها آمده است دختران با محدودیت‏های عرفی بیشتری برای ایجاد پست در شبکه‌های اجتماعی، حضور در تالارهای گفتگو، شرکت در بازی های مختلف و غیره رو به رو هستند- این امر به معنای تکرار شرایط فضای واقعی نیست. نکته مهم، تفاوت منش زنانه و مردانه است که درباره گروه مشارکت کننده در پژوهش مشاهده شد. تمایز بین دو جنس در فضای مجازی نیز مشهود است.

کاهش محدودیت‏های اجتماعی برای دختران

به طور معمول فضای واقعی در تهران، نوعی فاصله اجتماعی را برای زن و مرد تعریف می کند که به طور نسبی حفظ می شود، اما شبکه‌های اجتماعی به دور از قید و بندهای اجتماعی، امکان ارتباط با جنس دیگر و افراد دور از دسترس را برای دختران فراهم می‌کند. آنان در فضای مجازی، رهایی و آزادی را تجربه می‌کنند که نظارت‌ها و کنترل های معمول در آن کمتر دیده می شود. صفحه جلوی آن‌ها، به مثابه یک فضای اجتماعی، امکان ارتباطات گسترده را برای آن‌ها فراهم می‌کند؛ نوعی  حوزه خصوصی که کمتر زیر نظر قرار دارد.

پسر 29ساله:

"تو جامعه ما، خواهان همیشه پسرها بودن ... الان تو شبکه‌های اجتماعی خیلی راحت شده ارتباط دختر و پسر....".

دختر 22ساله:

"فضای مجازی اولین اولویت منه ... ".

دختر 28ساله:

 "فضای مجازی بسیار عالی است، اما بعضی جوان‌ها ... این فضا را تبدیل به جایی برای بی‌ادبی و  بی‌شرم و حیا بودن کردن".

 دختر 23ساله: "گاهی اوقات زیر پُست‌هایی که گذاشتم تو اینستاگرام، آنقدر بدو بیراه می‌نویسند که دلم می‌خواد یک مشت بزنم تو صفحه موبایلم".

دختر 22ساله:

"بچه‌های دوره راهنمایی و دبیرستان تو این شبکه‌ها دنبال دوست‌یابی هستن...".

 همان طور که پیش از این تذکر داده شد، برخی از این دوست یابی ها به منظور برقراری روابط بلند مدت تر و برخی دیگر کاملا کوتاه مدت است  مثل شرکت در یک مهمانی یا دیدن یک فیلم.

مقایسه داده های حاصل از پرسشنامه و مصاحبه در این باره شایان توجه است. داده های پرسشنامه، نشانی از تفاوت رفتار بین دختران و پسران در ایجاد پست نشان نمی دهد و داده‌های حاصل از مصاحبه، کاهش محدودیت‏های دختران در فضای مجازی را تایید می‌کند. به عبارت دیگر، علیرغم تفاوت ذائقه ها، این تفاوت کمتر از فضای واقعی است و فرصتی برای نوعی برابری نسبی در فضای مجازی فراهم می شود. اما از سوی دیگر، حضور در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای دختران جوان علاوه بر ستایش و هیجان و شور، با نوعی ترس و تنفر و عدم اعتماد نیز همراه است، زیرا در حالی که دختران در این فضا آزادی و احساس توانمندی را تجربه می کنند، در عین حال با نوعی ناکامی و عدم اطمینان نیز روبه‌رو می‌شوند که موجب دلزدگی آنان می گردد.

دختر 23ساله:

"من وقتی با کسی که نمی‌شناسمش دارم چت می‌کنم یا بیوگرافیش را تو پروفایلش می‌خونم، حس می‌کنم که دروغه ... ".

پسر 29ساله:

"خیلی از رابطه‌های عمیق به خاطر بی اعتمادی به هم می‌خوره. دوست دختر، دوست پسرها پسورد فیس‌بوک همدیگر را می‌گیرن چک می‌کنن ...".

 اهمیت حضور در این فضا در زندگی دختران جوان از آن جا مشخص می شود که علیرغم این نگرانی ها، دختران  همچنان از فضای مجازی به مثابه جایگزین ارتباطی  بهره می برند و آن را ترک نمی کنند.

فاصله اجتماعی از خود در فضای مجازی

فاصله اجتماعی بین دو جنس و بین طبقات در فضای واقعی وجود دارد. بسیاری از جوانان فضای مجازی را به عنوان فرصتی برای فاصله گرفتن از موقعیت خود و گذر از فاصله های اجتماعی باز          می شناسند.

 پسر 29 ساله:

" ... کافیه یکی را که لایک خور زیاد داره، بری جزو دوستاش تو صفحه‌اش لایک بزاری تو هم می‌تونی با دوستای اون طرف دوست بشی".

پسر 28 ساله:

 "ارتباطات گسترده است، چون ناخواسته عضو خیلی از گروه‌ها می‌شم، چون شماره ها را دارن اد می‌کنن نیاز به تایید نداره...".

 بدین ترتیب، شبکه های اجتماعی فرد را با موجی سنگین و قوی از روابط اجتماعی متعدد، مواجه      می کند. این موج روابط می تواند فرد را با خود به هر کجا ببرد.

شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، عرصه جدیدی را برای گذران فراغت طیف رو به افزایشی از جوانان و شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌های مختلف با زمینه‌ها و علائق متنوع فراهم ساخته است. مفاهیم جدیدی در زندگی جوانان با اتکای به این شبکه ها شکل می گیرد. اگر چه این "میدان" جدید و بهره‌مندی از آن عموما محدود به آشنایی‌ها، ایجاد پست و لایک کردن پست‌های دیگران است، اما این فضا برای جوانان مجالی برای ابراز وجود نیز فراهم می کند. این افراد از پتانسیل‌های فضای مجازی برای تقویت سرمایه‌های سمبلیک و فرهنگی خود در برقراری ارتباط و تنظیم روابط جدید استفاده می‌کنند .فرد به طور مقطعی از خود فاصله می گیرد و تبدیل به شخصیتی که دوست دارد باشد، می‏شود. به عبارت دیگر، فضای مجازی فرصتی برای برقراری فاصله اجتماعی با خود فراهم می کند.

پسر 28ساله:

"...  راحت می‌تونی با بالاشهری‌ها دوست بشی و رابطه بگیری ..".

 پسر 27ساله:

"خوب وقتی خودشو بچه مایه‌دار جا می‌زنه، میتونه مخ ... بزنه از امکاناتش استفاده کنه ... تو مهمونی بره ...".

 پسر 29ساله:

"... تو صفحه خودش ظاهرسازی می‌کنه تا بتونه با آدم‌های سطح بالاتری رابطه بگیره ....". 

جوانان به طور معمول تظاهر به رفتار و منش ثروتمندان را با استفاده از اصطلاح «یهویی» انجام می دهند، اما جوانان کم برخورداری که به لحاظ مالی امکان دسترسی به امکانات ثروتمندان را ندارند، اصطلاح "الکی" را رایج کردند. اینان به طور مثال کنار ماشین مازاراتی که در خیابان پارک شده عکس سلفی می‌گیرند و می‌نویسند: "من و ماشینم الکی". این رفتار، نوعی الگوگیری از طبقات بالاتر و هم ذات پنداری است که به آنان اجازه می دهد تا از شرایط واقعی خود فاصله بگیرند.

در مسیری مشابه، داده‌های حاصل از پرسشنامه نیز نشان می دهد که 2/30 درصد از پاسخگویان خیلی زیاد تمایل به حضور در شبکه‌های اجتماعی دارند که نشان از تسلط این مقوله فراغتی در زندگی جوانان دارد. اجرای آزمون کای اسکوئر نشان از عدم تفاوت در رفتار دو جنس برای حضور در شبکه‌های اجتماعی دارد. حضور پاسخگویان در شبکه‌های اجتماعی علاوه بر کمیت، در کیفیت حضور هم اثرگذار است؛ همگان در صفحه‌ اجتماعی خود پُست عکس سلفی می‌گذارند، اما تصمیم‌گیری در مورد اینکه چه عکس‌هایی را باید در معرض دید قرار داد، یکی از راه‌های مهمی است که جوانان از طریق آن «خود» را برای دیگران بیان می‌کنند. برای مثال، عکس گرفتن با ماشین پورشه، کنار استخر شخصی، غذای تزئین شده در رستوران گرانقیمت و... درسال‏های اخیر در صفحات اجتماعی رایج شده است. اما بدیهی است که قرار گرفتن در چنین موقعیت‌هایی برای همه ممکن نیست و مختص قشر خاصی از جوانان است که در فضای مجازی و حقیقی به عنوان "بچه‌پول‌دار" مشهورند. در این پژوهش مشاهده شد افراد مرفه که دسترسی بیشتری به امکانات و منابع فراغتی داشته‌اند، بیشتر در فیس بوک حضور داشتند. با همگانی‌ شدن فیس‌بوک بیشتر کاربرانی که به دنبال تمایز بودند، به صفحه اینستاگرام نقل مکان کردند. صفحاتی مانند «صفحه بچه‌ پولدارها»، «صفحه بازیگران» و... در اینستاگرام از این قبیل است. شایان توجه است که بین جوانان ایرانی عمومیت یافتن کاربرد اینترنت باعث شده است که مهارت افراد در گزینش ابزارها و رویه‌ها، منجر به حفظ تمایز شود.

جاذبه‌های فراغت مجازی برای جوانان

با توجه به مباحث مطرح شده می توان دلایل جذب جوانان به فضای مجازی را چنین برشمرد:

1-   ایجاد فضای خصوصی در فضای مجازی

جوانان در این فضا، محدودیت‏های فضای واقعی را ندارند و آزادند تا به هر شکلی که می‌خواهند به کنش بپردازند. آن‌ها خود، کنترل این حوزه را در دست دارند و می‌توانند ورود سایر کاربران را کنترل کنند. می‌توانند در این فضا با هویتی انتخابی دیدگاه‌های خود را ارایه کنند. این احساس اختیار به ویژه درباره دختران از اهمیت زیادی برخوردار است.

دختر 22ساله:

" من توی خیابان یا محیط دانشگاه نمیتونم مستقیم از پسری سوال بپرسم و یا خودم شروع کننده ارتباط باشم، اما با یک لایک کردن پست طرف مقابل میتونم واکنش اون را بسنجم و ... در واکنش به لایکهای صفحه ام میتونم بعضی را بپذیرم و بعضی ها را هم بلاک کنم ...  اختیار با خودمه. یه جور حس کنترل رابطه بهم دست میده؛ این منم که تعیین کننده هستم".

پسر 28 ساله:

"توی اینترنت و شبکه های مجازی، دنیای خودت را داری. کسی نمیتونه بهت دیکته کنه که چطور فکر کن و چی کار بکن چی کار نکن یا ایده اش را تحمیل کنه، خیلی راحت میتونی عقاید دیگران را بپذیری یا نپذیری و واکنش مثبت یا منفی نشون بدی، میتونی صفحه ات را رمزگذاری کنی. فقط دوستاهای خودت مطالبت را بخونن ...".

دختر 26 ساله :

"من خیلی کنجکاو بودم که بدونم دنیای پسرها چطوریه ... یک آیدی با عکس پسرونه ساختم و .... خودتی و خودت و دنیای خودت هر طور میخواهی میتونی باشی ...".

2-  سهولت در قطع ارتباطات

در روابط اجتماعی مبتنی بر الگوی روابط مجازی به همان آسانی که فرد می‌تواند دکمه Disconnect را فشار دهد، می‌تواند از روابطی که دیگر رضایت‌بخش نیست، رهایی یابد. این قابلیت همان عنصری است که باعث سطحی شدن روابط و کمتر شدن احساسات می‏شود و از سوی دیگر، استقلال و لذت را زیاد می‌کند.

جدول 7: شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی (از دیدگاه مصاحبه شوندگان)

شاخص فراغت مجازی

برای به دست آوردن نتیجه کلی از ابعاد مختلف فراغت مجازی در بخش کمی، شاخصی با عنوان "فراغت مجازی" تعریف شد. برای ساختن این شاخص تمامی گویه‌های مرتبط با فعالیت‌های فراغت مجازی همچون: استفاده از کتابخانه‌های مجازی، حضور در شبکه‌های اجتماعی، لایک کردن پُست‌های دیگران، استفاده از بازی‏های کامپیوتری و موبایلی، دانلود موسیقی و فیلم، وب گردی و سرگرمی و سایت‌های اینترنتی و شرکت در تالارهای گفتگو(چت)، دوست‌یابی در شبکه‌های اجتماعی، پلی‌استیشن و ایکس باکس شامل می شود. جدول توزیع فراوانی آن به شرح زیر است.

جدول 8:  توزیع فراوانی شاخص فراغت مجازی

داده‌ها نشان می‌دهد که پسران به طور معناداری بیش از دختران اعلام کرده‌اند که "زیاد" یا "خیلی زیاد" از فراغت مجازی استفاده می‌کنند، در حالی که تعداد دختران در استفاده "متوسط" و "خیلی کم" بر پسران فزونی دارد. در عین حال هیچ پسری اعلام نکرده است که از فراغت مجازی استفاده نمی‌کند، در حالی که دو دختر اعلام کرده‌اند که "اصلا" از فضای مجازی برای گذران اوقات فراغت استفاده نمی‏کنند. اجرای آزمون کای اسکوئر با مقدار (744/15) و درجه آزادی 4 و 003/0Sig= نشان می‌دهد که رفتار دو جنس در میزان استفاده از فراغت مجازی با هم متفاوت است که یافته‌های بخش کیفی مبنی بر نگاه جنسیتی به فضای مجازی و وجود تمایز جنسیتی را تایید می‌کند.

جدول 9: جدول دوبعدی رابطه جنس با فراغت مجازی

فضای مجازی، میدانی است که منش های تازه ای را شکل می دهد. ظهور این منش ها، عادتواره های پیشین را  به چالش می‌کشد و شیوه‌های متنوعی را برای زنان و مردان در استفاده از فضای مجازی سامان می بخشد. مهمترین نکته علاوه بر تفاوت در منش و ذائقه جنسیتی، ارتقای میزان کنترل جوانان بر روابط اجتماعی است.

بحث و نتیجه گیری

این پژوهش نشان می‌دهد که در انتخاب‌ها و اولویت‌های فراغتی جوانان، به‌کارگیری شبکه‌های اجتماعی به ویژه روی موبایل از نظر تنوع مصرف جایگاه‌ ویژه‌ای دارد. این پدیده به عنوان یک الگوی گذران اوقات فراغت، بر روابط بین دو جنس و الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان موثر است و مرزبندی‌های رایج جنسیتی را در رفتار جوانان کمرنگ می سازد. .همچنین ، در خلال پژوهش مشاهده شد که استفاده از شبکه های اجتماعی و فضای مجازی در بین جوانان از عمومیت برخوردار است. به عبارت دیگر، از منظر دسترسی و حضور در فضای مجازی، افزایش امکانات تغییر چندانی رقم نمی زند، اما امکانات در نحوه حضور موثر است. به عنوان مثال، جوانان برخوردارتر با نمایش امکانات خود اوقات فراغت نمایشی ویژه ای در شبکه های اجتماعی را به نمایش می گذارند. نکته مهم آن است که جوانان کمتر برخوردار نیز نسخه هایی مشابه را تولید می کنند، به عنوان نمونه، جوانان کمتر برخوردار که عملا به امکانات رفاهی دسترسی ندارند به جای اصطلاح "یهویی" از اصطلاح "الکی" استفاده می کنند و تصاویری مشابه را از خود به نمایش میگذارند. به عبارت دیگر، فضای مجازی به جوانان اجازه می دهد تا تمایزات طبقاتی را در نحوه گذران اوقات فراغت کاهش دهند، اما نکته آن است که جنسیت کماکان در این باره نقش آفرینی می کند. یافته های این پژوهش حکایت از نقش آفرینی جنسیت در تمایز در گذران اوقات فراغت دارد. حضور در فضای مجازی اختیار بیشتری در حوزه روابط اجتماعی در اختیار دختران قرار می دهد. به عبارت دیگر، آنان همانطور که کاستلز اشاره می کند، به سمت ارتباطات خودگزین حرکت می کنند. همچنین، سهولت در برقراری ارتباط و قطع آن، این فضا را برای دختران، متفاوت از فضای واقعی ساخته است. به عبارت دیگر، دختری که نمی تواند در فضای واقعی با پسران وارد گفتگو شود، در فضای مجازی عملا می تواند در این باره پیشقدم شود. این فضا همچنین به دختران اجازه می دهد تا به نحوی دنیای پسران را تجربه کنند. این یافته ها به نوعی کاهش تفاوت نحوه حضور در فضای مجازی را در بین دو جنس به ذهن متبادر می کند.  اما چنان که گفته شد، این تجارب به معنای یکسان شدن شرایط از منظر جنسیتی نیست. داده های کیفی و کمی هر دو نوعی منش و ذائقه جنسیتی در استفاده از فضای مجازی و نحوه حضور در شبکه های اجتماعی را به نمایش می گذارد. این منش حکایت از بازتولید ساخت جنسیتی در فضای مجازی دارد. ساخت جنسیتی، محدودیت های ویژه ای را برای دختران در حضور و نقش آفرینی در شبکه های اجتماعی رقم  می زند. به عبارت دیگر، فاصله جنسیتی در بین دختران و پسران در این فضا حذف نمی شود.

یافته‌ها نشان می دهد حضور دختران و پسران در شبکه های اجتماعی یکسان است،  اما گزینش ها و رفتارهای آنها متفاوت است؛ به طوری که تفاوت آشکاری بین پسران و دختران در ایجاد پست در شبکه‌های اجتماعی دیده می شود. با اینکه دختران حضورپررنگی در شبکه‌های اجتماعی دارند، اما بیشتر در نقش های منفعل و در قالب مشاهده‌گر در این فضا حاضر می‌شوند؛ آنان ترجیح می‌دهند پُست‌های دیگران را لایک کنند و در ایجاد پُست در شبکه‌های اجتماعی جانب احتیاط را حفظ می‌کنند. نتایج پیمایش نشان می‌دهد که در رفتار دو جنس در باره میزان استفاده از فضای مجازی تفاوت وجود دارد؛ به طوری که پسران نسبت به دختران بیشتر از فضای مجازی استفاده می‌نمایند. تفاوت‌های رفتاری معنا دار بیشتر در ایجاد پُست در شبکه‌های اجتماعی، میزان دانلود موسیقی و فیلم، شرکت در تالارهای گفتگو(چت روم ها)، دوست‌یابی در شبکه‌های اجتماعی، استفاده از بازی‏های کامپیوتری و بازی‏های موبایل، استفاده از بازی‏های پلی‌استیشن و ایکس باکس دیده می شود، اما در مواردی از قبیل سایت‌گردی، استفاده از کتابخانه‌های مجازی، حضور در شبکه‌های اجتماعی، لایک کردن پست‌های دیگران تفاوت معناداری در رفتار دوجنس مشاهده نشد که نشان از غلبه این الگوی فراغتی در بین جوانان هر دو جنس دارد. تفاوت در نحوه گذران اوقات فراغت در فضای مجازی می تواند حکایت از منش و ذائقه متفاوت زنان و مردان داشته باشد. به عبارت دیگر، می توان گفت که تمایز جنسیتی در فضای مجازی به روشنی قابل مشاهده است. فضای مجازی برای دختران فرصتی برای بیان خود را فراهم کرده است، اما شرایط دختران و پسران یکسان نیست. تفاوت در نقش های دختران و پسران در فضای مجازی همچنین نشان می دهد که هر دو گروه به رفتار نمایشی اقدام می کنند. تفاوت رفتارهای نمایشی در ماجراجویی های پسران و دختران قابل رویت است. اما نکته بسیار مهم فاصله اجتماعی دختران از موقعیت جنسیتی خود در فضای مجازی است.