تأثیر استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی (مورد مطالعه: جوانان شهر تهران)

زهرا حضرتی صومعه[1] 

تاریخ دریافت مقاله: 10/8/1396

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:17/9/1396

مقدمه

رسانه های نوین اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت، موجب نوسازی فرایندهای اجتماعی است. این تکنولوژی، تمام جنبه های زندگی مردم را تحت الشعاع قرار داده است (جهانگرد،1384: 3). اینترنت و به ویژه شبکه های اجتماعی، شکل های جدیدی از فضای اجتماعی را به وجود آورده اند که زمان کودکی و نوجوانی والدین امروز وجود نداشته است. از طرفی، این فضاها همان قدر که می تواند بی اندازه خلاقانه باشد، به همان اندازه نیز می تواند کودک و نوجوان را با موقعیت های خطرناکی مواجه کند (قدیانی،1393: 29). براساس تحقیقات لری روزن^[2] (2011) استفاده بیش از حد از شبکه های اجتماعی می تواند به بروز و تقویت حس خودپرستی، بروز نارسایی های روانی از جمله رفتارهای ضداجتماعی، هیجان شدید و پرخاشگری در میان جوانان منجر شود. در تحقیقات روزن ثابت شده است که کاربران شبکه های اجتماعی اعم از جوانان و نوجوانان، مستعد ابتلا به بیماری های روانی هستند (آذربخش،1392: 42). براساس تحقیقات انجام شده در کشور، بیشتر استفاده کنندگان از اینترنت جوانان هستند،  ۵۳ درصد مردم ایران حداقل عضو یک شبکه اجتماعی هستند و ۷۲ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ سال در این شبکه های اجتماعی عضویت دارند. بررسی ها نشان می دهد که به صورت میانگین ایرانی ها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه های اجتماعی حضور دارند و میانگین این حضور در دنیا ۱۶ ساعت در ماه است. (سایت مهر نیوز، 1395)  ارزش های خانوادگی، اگرچه در برابر مدرنیته و دگرگونی های اجتماعیی ـ فرهنگی مقاومت  می­ورزند، اما در عین حال، سست شده اند و به تدریج به نفع هنجارهای تازه به حاشیه رانده شده و کنار گذاشته       می شوند. ارزش هایی از قبیل مهمان نوازی نسبت به بیگانگان، ادب، احترام به بزرگترها و ارج نهادن گاه بیش از حد به مردان و به باروری و نظایر آن، همچنان به دیده احترام نگریسته می شوند- البته با شدتی کمتر از گذشته. مفهوم ناموس خانوادگی که در خواهر، مادر یا همسر تجلی می یابد، در جامعه مسلمان معاصر همه ارزش خود را حفظ می کند، اما در عوض، ارزش های تشکیل دهنده اختلاف جنسی به سرعت دگرگون می شود (بهنام،1384: 197ـ196). خانواده امروز با مجموعه وسیعی از عوامل مانند فناوری ها، جهانی شدن، رسانه ای شدن، شبکه ای شدن، مجازی شدن و... ارتباط  دارد. جامعه ایران نیز مانند جوامع دیگر از فرایندهای مذکور تأثیر پذیرفته است. این تأثیرات در شهر تهران بیش از تمام شهرهای دیگر ایران قابل مشاهده است. شهر تهران به عنوان پایتخت و مادرشهر مدرن ایران در تمام یک قرن گذشته، کانون اصلی گسترش فناوری های امروزی، مرکز نظام اداری، شهر جهانی ایران و الگوی اصلی شهرنشینی مدرن ما بوده است. از این رو می توان گفت، مجموعه عوامل تأثیرگذار بر تغییر ارزش های خانواده در شهر تهران بیش از هر نقطه دیگر ایران توان تغییر را داشته اند و عملاً نیز این اتفاق رخ داده است. این امر مبتنی بر این واقعیت است که توسعه شهرهای مدرن به همراه رشد شبکه های اجتماعی وسیع، تأثیر شایانی بر عادت ها، شیوه های رفتار، الگوهای اندیشه و احساس برجای گذاشته است (گیدنز،1386: 829).

استفاده بیش از حد از اینترنت می تواند مشکلاتی را برای خانواده ها به وجود آورد، از جمله :بی اعتمادی و دروغگویی بین اعضای خانواده، کاهش ارتباط های کلامی و چهره به چهره، کاهش ارتباط بین والدین و فرزندان و کوتاهی در انجام وظایف مربوطه (آذرخش،1382). متأسفانه در ایران در عرصه سیاست گذاری فضای مجازی به ویژه رسانه های جدید توجه چندانی به نیازهای ارتباطی مخاطبان ایرانی در پیوستن به شبکه های اجتماعی نشده است. در حقیقت نگاه منفی به تحولات فناوری در عرصه رسانه­های جدید و  بی توجهی به نیازهای ارتباطی مخاطبان نه تنها ما را از شناخت علمی این گونه نیازها دور می کند، بلکه زمینه را برای تأثیرگذاری این شبکه ها- که در بسیاری از مواقع، همسو با منافع ملی ما نیست- فراهم      می آورد (کیا و نوری مرادآبادی،1391: 183).

براساس یک تقسیم بندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران هستند و بیش از نسل های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه‏های اجتماعی مجازی‌اند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گسترده ای از جوانان به‌وجود آورده و این بحران هویت در زمینه های فردی ناهمگونی های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است. همچنین، شبکه های اجتماعی مجازی باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویت‌ساز شده اند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نموده‌اند(معمار ، عدلی پور و خاکسار،1391).

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن، می‌توان به این موارد اشاره کرد: کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر والدین (سلگی ، 1395).

طبق نتایج مطالعات انجام شده، میزان نفوذ شبکه های اجتماعی مجازی در ایران از متوسط آسیا بالاتر است،  اما در زمینه تأثیر شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانواده ها به ویژه در کلانشهر تهران که بیشترین درصد کاربران را در خود جای داده است، تحقیقات چندانی صورت نپذیرفته است. از این رو، تلاش محقق آن است که به این سوال اصلی پاسخ دهد:  آیا استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی جوانان شهر تهران تأثیرگذار است؟

اهداف پژوهش

 هدف اصلی

 شناخت تأثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی جوانان.

 اهداف فرعی

• شناخت تأثیر مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی؛
• تأثیر نوع استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی؛
• تأثیر نوع محیط (تعاملی و شبه تعاملی)  شبکه های اجتماعی بر ارزش های خانوادگی؛
• تأثیر آگاهی والدین از استفاده شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی؛
• تأثیر وابستگی به شبکه های اجتماعی مجازی" بر ارزش های خانوادگی.

پیشینه پژوهش

در مورد موضوع  این پژوهش در داخل و خارج از کشور مطالعاتی وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

فلاحی در مطالعه "تحلیل کیفی و کمی تأثیر شبکه های اجتماعی مجازی در ساختار خانواده" به این نتیجه رسیده اند که صرف حضور افراد و استفاده آنان از فناوری های مرتبط با شبکه های اجتماعی نمی تواند به آسیب هویتی و پیدایش گسست در نهاد خانواده منجر شود، بلکه با شناخت، رعایت و کنترل جوانب ابعاد حاکم بر این پدیده، افراد می توانند با حضور در این فضا حمایت های نسبی به دست آورند. همچنین، میزان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی با سرمایه اجتماعی پیوندی درون خانواده (درون گروهی) رابطه معناداری ندارد، ولی نوع استفاده کاربران در این فضا با احساس تعلق خانوادگی همبستگی معناداری دارد. به نظر می رسد احساس کاهش تعلق خانوادگی و سرمایه اجتماعی درون خانواده صرفا نظر دیگر افراد خانواده است و خود کاربر به کاهش یافتن سرمایه اجتماعی پیوندی خانوادگی خویش در اثر استفاده از این فضا اعتقادی ندارد(فلاحی ، 1395).  اسلامی در پژوهش "شبکه های اجتماعی مجازی و ارزش های خانواده " به نتایج زیر دست یافت: میزان استفاده از شبکه های اجتماعی در بین خانواده های تهرانی منطقه دو در حد متوسط و در واقع رو به رشد است که از این میزان استفاده، بیشترین استفاده از محیط تلگرام صورت می گیرد و از نظر نوع استفاده، عضویت در شبکه های اجتماعی و گفتگو با اعضای آن بیشترین کاربرد را برای مخاطبان دارد. در مورد نوع محیط مورد استفاده، اینستاگرام بالاترین تأثیر را بر ارزش های خانوادگی می گذارد. یکی دیگر از نتایج تحقیق حاکی از آن است که استفاده از اطلاعات مربوط به روابط زناشویی بر ارزش های خانوادگی جامعه مورد مطالعه تأثیرگذار است (اسلامی ، 1395). خدامرادی و همکاران در بررسی "بررسی میزان تأثیر استفاده از فضای مجازی بر ارزش های خانواده" به این نتایج دست یافتند:

1-  ارزش های خانوادگـی در میـان افـرادی کـه از فضـای مجـازی اسـتفاده می کننـد و افـرادی کـه اسـتفاده نمی کننـد، متفـاوت اسـت؛

2-  ایـن ارزش ها در میـان اسـتفاده کنندگان از فضـای مجـازی، متناسـب بـا طـول زمـان اسـتفاده (روزانـه، هفتگـی، ماهانـه)، متفـاوت اسـت؛

 3- ارزش ِ هـای خانوادگـی افـرادی کـه از فضـای مجـازی اسـتفاده می کننـد، بـا توجـه بـه نـوع اسـتفاده از فضـای مذکـور متفـاوت اسـت (خدامرادی و همکاران ، 1393) احمدزاده کرمانی و قاسمی در پژوهش "بررسی نقش اینترنت بر ارزش های خانواده (مورد مطالعه: جوانان منطقه15 تهران)" به این نتیجه رسیده اند که استفاده از اینترنت دارای اثر مثبت و فزاینده با گرایش بر ارزش های عقلانی و اثر کاهنده بر ارزش های سنتی است (احمدزاده کرمانی و قاسمی،1392). همچنین، معیدی فر و صبوری خسروشاهی در تحقیق خود به بررسی تفاوت سبک زندگی والدین و فرزندان و چگونگی تبدیل آن به تعارض در خانواده پرداخته اند. روابط میان متغیرها حاکی از آن است که تعارض متاثر از عواملی نظیر رشد فردگرایی، گرایش به نوگرایی و رفتار دموکراتیک والدین بوده است. کارکردهای متنوع و متعدد اینترنت، آن را به رسانه ای بسیار تاثیر گذار در عرصه های مختلف همچون آگاهی بخشی و اطلاع رسانی و گذران اوقات فراغت تبدیل کرده است. در حال حاضر، طیف قابل توجهی از رفتارهای فراغتی مانند گوش دادن موسیقی، دانلود و تماشای فیلم، انجام بازی های رایانه ای، معاشرت با دوستان و... از طریق اینترنت انجام شدنی هستند (معیدی فر و صبوری خسروشاهی،1389). زنجانی زاده و محمدجوادی در پژوهش خود  با عنوان "بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش های خانواده در بین دانش آموزان دبیرستانی ناحیه 3 مشهد" به این نتایج دست یافتند: در مجموع میزان استفاده از اینترنت 498 دقیقه در هفته می باشد که بیشترین میزان استفاده از انواع محیط های مختلف اینترنتی برای "چت کردن" است که این میزان استفاده بر ارزش های خانواده تأثیر منفی داشته و سهم استفاده دختران نسبت به پسران بیشتر است. همچنین، میانگین ارزش های خانواده برای کاربران دختر کمتر از غیرکاربران دختر اینترنتی است که نشان دهنده تأثیر بیشتر اینترنت بر ارزش های خانواده برای کاربران دختر می باشد (زنجانی زاده و محمدجوادی،1384).

مانیاندی و مانیاندی در مطالعه ای با عنوان"بررسی تأثیر رسانه های اجتماعی از لحاظ اجتماعی- سیاسی در کشور مالزی" به این نتیجه رسیدند که رسانه های اجتماعی در این کشور تمام جنبه های زندگی مردم را دچار تحول ساخته است. از جمله اینکه جنبه های اجتماعی آن سبب شده تا برقراری روابط مردم با یکدیگر بهتر شود و راحت تر با یکدیگر تعامل داشته باشند (مانیاندی و مانیاندی[3]،2013). نتایج تحقیقات نشان داده است که مادران نسبت به پدران بیشتر از فیس بوک استفاده می کنند و بیشتر دوستان فیس بوکی مادران، اعضای خانواده و خویشاوندان آنها هستند، اما پدران بیشتر با دوستان فیس بوکی خود در خارج از فیس بوک ارتباط برقرار می کنند (بارسولومز و همکاران 2012). همچنین طارق، محبوب، اسفندیار خان و فازی اله در تحقیق خود با عنوان "تأثیر رسانه های اجتماعی و شبکه های اجتماعی بر آموزش دانش آموزان پاکستانی" نشان دادند که استفاده از شبکه های اجتماعی امروزه نوعی اعتیاد در دانش آموزان به وجود آورده است؛ آنها بیشتر زمان خود را در شبکه های اجتماعی می گذرانند و این سبب می شود تا کمتر برای درس و آموزش خود زمان بگذارند. در نتیجه، استفاده زیاد از شبکه های اجتماعی تأثیر منفی بر سطح آموزش دانش آموزان دارد. همچنین، ارتباط کاربرانی که به طور صحیح و درست نام و اطلاعات واقعی شان را ثبت می کنند با کاربران متقلب، اثرات زیانبار بسیاری برایشان به بار می آورد و این زمینه را مهیا می کند تا به راحتی مورد سوء استفاده این دسته افراد متقلب قرارگیرند (طارق، محبوب، اسفندیار خان و فازی اله،2012). چلن بالو در بررسی ارزش های خانواده و بررسی تجربی تأثیر استفاده از اینترنت به این نتیجه دست یافت که بین استفاده از اینترنت در خانواده و ارزش های خانواده رابطه مثبت معنی داری وجود دارد؛ به طوری که ارزش های خانوادگی مردان در خانه بیشتر تحت تأثیر اینترنت است؛ در حالی که زنان، ارزش های خود را مؤثر از آموزش می دانند (چلن بالو^[4]،2011). اوداچی و کالکان در مطالعه خود نشان دادند که کاربران اینترنتی که به طور مداوم از آن استفاده می کنند، نسبت به سایر دانش آموزان تمایل به دوستی و برقراری روابط عاشقانه با جنس مخالف دارند (اوداچی و کالکان^[5]،2010).

بدین ترتیب، می توان گفت که در بیشتر تحقیقات انجام شده نقش شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش ها و کیفیت زندگی انسان ها مورد بررسی قرار گرفته است و اغلب به این نتیجه رسیده اند که تاثیر مثبت استفاده از این شبکه ها بر روی کیفیت و سبک زندگی افراد بیشتر از نکات منفی بوده است.  از نقاط قوت پژوهش­های داخلی و خارجی یاد شده، جمع­آوری اطلاعات موضوعی و ابزارهای اندازه­گیری آنها می­باشد که بستر مناسبی را برای تحقیق مهیا نموده است. این پیشینه ها هم از نظر موضوعی و هم از نظر محتوایی زاویه دید مناسبی را برای اجرای تحقیق فراهم نموده اند؛ به گونه ای که مولفه های ارزش های خانوادگی به کمک این پیشینه ها انتخاب شده اند.

چارچوب نظری پژوهش

در پژوهش حاضر،  نظریه شبکه جورج ریتزر، نظریه وابستگی مخاطبان بال روکیچ و دی فلور، نظریه ساختاریابی آنتونی گیدنز، وسایل ارتباط جمعی مک لوهان، تئوری اثرات ارتباط جمعی والدهال و کلاپر، کلی و ولخارت، ژان کازنو، اینگلهارت، نیل اسملسر، چارلز هورتون کولی به عنوان چارچوب نظری پژوهش برگزیده شد.

از دیدگاه نظریه شبکه، کنشگران می توانند آدم ها باشند، ولی گروه ها، اصناف و جوامع را نیز می توان کنشگر به شمار آورد. از دیگر جنبه های اساسی تحلیل شبکه ای، این است که گرایش به آن دارد تا جامعه شناسان را از بررسی گروه ها و رده های اجتماعی به بررسی پیوندهای میان کنشگران سوق دهد؛ یعنی بررسی پیوندهای میان کنشگرانی که چندان در همبافته و به هم بسته نیستند که بتوان آنها را گروه قلمداد کرد. به طور کلی، اصول نظریه شبکه به قرار زیر است:

1. پیوندهای میان کنشگران (چه از جهت محتوا و چه از جهت شدت) معمولاً تقارن دارند.
2. پیوندهای میان کنشگران را باید در زمینه ساختار شبکه های گسترده تر مورد تحلیل قرار داد.
3. ساختار گرفتن پیوندهای اجتماعی باعث ایجاد انواع شبکه های غیراتفاقی (شاخه های شبکه ای) می شود.
4. احتمال پیوندهای متقاطع میان شاخه های شبکه ای و نیز میان افراد وجود دارد.
5. پیوندهای نامتقارن میان عناصر یک نظام وجود خواهد داشت.
6. در نتیجه، منابع کمیاب به طور نابرابر توزیع خواهد شد.
7. برخی از گروه ها برای دستیابی به منابع کمیاب به همکاری با سایر گروه ها می پردازند.
8. برخی از گروه ها بر سر منابع کمیاب به رقابت با سایر گروه ها می پردازند.
9. در نهایت، ساختار یک نظام بر اثر الگوهای جابجا شونده ائتلاف و کشمکش دگرگون می شود (ریتزر،1390: 571).

براساس نظریه وابستگی مخاطبان، نیازهای مخاطب تداوم دارد و با رفع یک نیاز، نیاز دیگری مطرح        می شود که باید توسط رسانه ها رفع شود. هرچه نیازها بیشتر باشد، میزان وابستگی بیشتر می شود و هرچه میزان وابستگی بیشتر باشد، تأثیر رسانه ها بر رفتار و نگرش مخاطب بیشتر خواهد شد. در این نظریه، پیام بر دانش، نگرش و رفتار افراد موثر است و مخاطبان تنها حس انفعال دارند و بدون عکس العمل خاصی فقط وابسته می شوند و اعتیاد پیدا می کنند (زارعیان،1382: 123).

دی فلور و بال روکیچ در الگوی خویش درباره وابستگی به رسانه ها بر این باورند که شرط مهم برای بروز اثرات، میزان وابستگی به بعضی رسانه های ارتباطی است. مجرایی که مردم برای به دست آوردن اطلاعات مهم نسبت به آن احساس وابستگی می کنند، توان بیشتری برای ایجاد اثرات دارد تا مجرایی که تفاوتی با مجاری دیگر ندارد و اطلاعاتی که فراهم می کند، فاقد اهمیت است (به نقل از احمدزاده کرمانی و قاسمی،1392).

گیدنز^[6] معتقد است که اینترنت قلب تپنده انقلاب ارتباطی است. با گسترش فناوری هایی مثل تشخیص صدا، انتشار روی موج وسیع، پخش شبکه ای و اتصالات کابلی، این امکان وجود دارد که اینترنت تمام تمایزهای سنتی میان رسانه ها را از میان بردارد و به یگانه مجرای ارائه اطلاعات، سرگرمی ها، تبلیغات و تجارت برای مخاطبان رسانه ها تبدیل شود (گیدنز،1393: 652). وی می گوید، رسانه ها یکی از خطوطی هستند که شبکه های اجتماعی را در ساختارهای پهن دامنه امروزی با حذف زمان و مکان ایجاد می کنند و گسترش می دهند. رسانه ها درک فرد از روابطش را تغییر می دهند و اطلاعات و افکاری در جامعه منتشر می کنند که تنها بازتابی از جهان اجتماعی نیست، بلکه یکی از عوامل و نیروهای موثر در شکل دهی به جهان اجتماعی است. این رسانه ها در بازاندیشی مدرن نقش محوری دارند (گیدنز،1384: 27). طبق نظریه ساخت یابی، عامل انسانی و ساخت در ارتباط با یگدیگر قرار می گیرند؛ تکرار رفتارهای افراد، ساختارها را بازتولید می کند و به واسطه همین بازتولید ساختارها از سوی کنش انسانی، ساختارها برای کنش انسان ها محدودیت ایجاد می کنند. ساختار اجتماعی عمدتا ناشی از فعالیت های روزمره افراد و تبعیت از قاعده است و ساختار به آن قواعدی برمی گردد که در چنین کنشی نهفته است (کرایب،1381: 144).

به نظر می رسد که از بین مولفه های نوسازی آنچه تأثیر بیشتری بر دگرگونی نظام های ارزشی، خواه در خانواده و خواه در جامعه باقی می گذارد، گسترش رسانه های جمعی است. این گسترش نخستین بار به طور وسیع در بحث مارشال مک لوهان مورد توجه قرار گرفته است. درون مایه اصلی نظریه مک لوهان در مورد وسایل ارتباط جمعی را می توان در این عبارت از زبان خودش خلاصه کرد: "پیام، همان رسانه ای است که می تواند سبک روابط انسانی را شکل دهد و معیار عملکردهای موجود در این روابط را مشخص کند بی آنکه محتوا یا نحوه ی استفاده از آن تأثیری بر طیف روابط انسانی بگذارد". (مک لوهان،1379: 7)

والدهال[7] از فرار بودن محتوای ارتباطی صحبت می کند؛ عاملی که احتمال تحصیل اثرات را کاهش       می دهد. او معتقد است اثرات درازمدت بیش از اثرات کوتاه مدت مورد توجه قرار می گیرد و یا به نوعی اگر از یک پیام، به طور طولانی مدت استفاده شود، تأثیر آن پیام بیشتر است (به نقل از زنجانی زاده و محمدجوادی،1384: 128). یکی از نظریات تأثیرات رسانه‌ها که معتقد است رسانه‌ها بر مخاطبان در حد محدود می‌توانند اثر بگذارند، الگوی اثرهای محدود ارتباط جمعی است (لتیل جان،1384: 760)

کلی و ولخارت دریافتند افرادی که از انگیزه بالایی برای حفظ عضویت فرد در گروه برخوردارند و بنابراین وابستگی بیشتری به تأیید دارند، بعید به نظر می رسد که ارتباطات و پیام هایی را قبول نمایند که نقطه مقابل هنجارها و ارزش های گروه هستند. فرد باید موافقت و تأیید را به دست آورد. در اینجا می توان به پذیرش توسط گروه تعبیر کرد؛ یعنی این که اعضا هر چه بیشتر مورد پذیرش گروه قرار بگیرند، احتمال تأثیر پیام بر گروه بیشتر است. مناظره گروهی نسبت به سخنرانی ها از اثربخشی درازمدت در تغییر نگرش ها برخوردار است. همچنین، اگر این مناظره گروهی به طور آزادانه برگزار شود، تأثیر بیشتری به وجود    می آورد (کوهن^[8] به نقل از احمدزاده کرمانی و قاسمی،1392: 53).

در مورد اثرات وسایل ارتباط جمعی، ژان کازنو معتقد است که برای شناخت روش های اعمال نفوذ بر توده ها از طریق رسانه ها، باید سه حالت را از هم تمیز داد: 1) تقویت عقیده ی موجود، 2) ساختن عقیده تازه، و 3) تغییر عقیده. از دیدگاه کازنو، تأثیر رسانه ها، بیشتر تقویت عقیده موجود است (زارعیان،1382: 119).

اینگلهارت در سه دهه گذشته نظریه ای درباره تغییر ارزشی پیشنهاد کرده که براساس آن به تغییر ارزش ها در مراحل مختلف مدرنیزاسیون معتقد است و می گوید که  صنعتی شدن باعث تغییر ارزش های سنتی به ارزش های عقلانی می شود. با افزایش جوامع فراصنعتی، تغییر فرهنگی شروع به حرکت در جهت دیگری می­کند. در این مرحله، تغییر ارزش های سنتی به عقلانی آهسته تر می­شود، در حالی که تغییر از ارزش های بقا به ارزش های خوداظهاری افزایش می یابد. این تغییر به آهستگی در طول انتقال از جوامع پیش از صنعتی به جوامع صنعتی در حال حرکت بود، اما هنگامی که جوامع صنعتی به سمت فراصنعتی حرکت نمودند، به روند مسلط تبدیل گردید (اینگلهارت و ولزل^[9]،2007: 20).

از منظر اسملسر، فرایند نوسازی حاصل برهمکنش چهار فرایند متمایز "پیشرفت فن شناختی"، "تکامل کشاورزی"، "صنعتی شدن" و "تحول بوم شناختی" است.  اسملسر معتقد است که برای تحقق نوسازی باید فرایند تمایز ساختی در قلمرو فعالیت­های اقتصادی، فعالیت­های خانوادگی، نظام های ارزشی و نظام قشربندی محقق گردد. در فعالیت های خانوادگی فرایند تمایز ساختی باید ناظر بر رهایی خانواده از بعضی کارکردهای سابق و تبدیل آن به کارگزاری تخصصی شده تر باشد . همچنین، در نظام های ارزشی فرایند تمایز ساختی باید به سوی عرفی سازی ارزش ها و درهم شکستن الگوهای کهنه جهت گیری شود. این فرایند اساساً ناظر بر گذار ارزش ها از ضمانت اجراهای مذهبی به معقولیتی خودمختار است (زاهدی،1386: 98).

چارلز هورتون کولی  با توجه به تقسیم بندی جامعه به دو شکل (جامعه طبقاتی بسته و جامعه طبقاتی باز) اشاره به ارزش های این دو طبقه می کند. در جامعه طبقاتی بسته که بیشتر ارزش ها و احساسات درون گروهی معنا دارد، می توانیم با ارزش های تعصب برانگیز و پای بندی به آداب و رسوم بسته و جبری روبرو شویم. وی در بحث جامعه، تغییر از ساخت جامعه یا فرهنگ بسته را به ساخت جامعه باز به عنوان یکی از ارزش های مهم پیشرفت و تحولات تاریخی جوامع مورد مطالعه قرار می دهد. وی این تحول را در سه شاخص عمده ارزش مدارانه همگنی یا ناهمگنی، حرکت و آهنگ تغییرات و ارتباطات مورد بحث قرار می دهد. ارتباطات از ارزش های مورد توجه کولی در سطح جامعه برای رشد و آهنگ تغییرات است. کولی به این امر معتقد است که کانال های ارتباطی می تواند شرایط و احساسات روانی را در بین افراد ایجاد کند تا از خلال آن، جامعه به تدریج از حالت بسته به حالت باز حرکت نماید (ابوالحسن تنهایی،1383: 424).

نظریه های استفاده شده نظریه پردازان دربخش چارچوب نظری برای شبکه های اجتماعی مجازی به عنوان متغیر مستقل: متغیر مدت زمان استفاده (والدهال و کلاپر)، متغیر وابستگی (بال روکیچ و دی فلور)، متغیر نوع استفاده (نظریه گیدنز)، متغیر آگاهی والدین (نظریه شبکه ریتزر) و متغیر نوع محیط (کلی و ولخارت) و نظریات استفاده شده در بخش چارچوب نظری برای ارزش های خانوادگی به عنوان متغیر وابسته: متغیر احساس تعلق (کولی)، متغیر انعطاف (نظریه گیدنز)، متغیر برقراری ارتباط مناسب (هیرشی)، برای متغیرهای مسئولیت پذیری، اهمیت قائل شدن به افکار والدین، جلب رضایت والدین، عفو و بخشش، صمیمیت و آداب و سنن( نظریه اینگلهارت) می باشد.

شکل 1: مدل نظری پژوهش

فرضیه های پژوهش

1. مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری دارد.
2.   نوع استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری دارد.
3. نوع محیط (تعاملی و شبه تعاملی)  شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری دارد.
4. آگاهی والدین از استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری دارد.
5. وابستگی به شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری دارد.

روش شناسی پژوهش

تحقیق حاضر، براساس چگونگی به دست آوردن داده های مورد نیاز، پیمایشی^[10] و از نوع توصیفی- تبیینی است. از نظر هدف تحقیق، یک بررسی کاربردی^[11]، از نظر وسعت، پهنانگر^[12]، از نظر قلمروی تحقیق، یک مطالعة خرد^[13]  و از نظر زمانی، مقطعی^[14] است.

جامعه آماری تحقیق، شامل جوانان 15 تا 29 ساله  شهر تهران می باشد که بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1395، 3634761 نفر برآورد شده است(مرکز آمار ایران، 1395) و حجم نمونه  با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه فرمول کوکران  محاسبه و 399 به دست آمد. افراد با استفاده از  روش نمونه گیری  تصادفی طبقه ای نسبتی انتخاب شدند-  این روش، وقتی مورد استفاده قرار می گیرد که جامعه هدف پژوهش، دارای ساخت ناهمگن و نامتجانس باشد. لذا به علت عدم تجانس و ناهمگنی در چنین مواردی، جامعه پژوهشی به "طبقات" مختلف تقسیم می شود، در واقع با بهره گیری از نمونه گیری طبقه ای جامعه به گروه های همگن تقسیم می شود؛ به طوری که افراد در هر طبقه شبیه و همگن باشند.

اطلاعات تحقیق در دو مرحله گردآوری شده است. گردآوری اطلاعات اولیه از طریق مطالعه کتب، مقاله های فارسی و لاتین، پایان نامه ها و جستجو در سایت های اینترنتی بود و در واقع، مطالعات کتابخانه ای و اسنادی صورت گرفت. سپس با توجه به جنبه کمّی تحقیق با تکنیک پرسشنامه محقق ساخته و با حضور مستقیم محقق در مکان تحقیق ، اجرا و اطلاعات جمع آوری شد.

ابزار اصلی گردآوری داده‌ها،  پرسش‌نامه‌ محقق ساخته و ابزار تکمیلی، مصاحبه و مشاهده است. ابزاری که در این پژوهش برای گردآوری اطلاعات انتخاب شده، پرسشنامه محقق ساخته است که به شکل حضوری  و با استفاده از مصاحبه به گردآوری اطلاعات اقدام شد.  برای این منظور پس از تهیه پرسشنامه مقدماتی، آزمون مقدماتی آن و تهیه پرسشنامه نهایی اقدام به جمع‌آوری داده‌ها شده است. بیشتر پرسشنامه نیز ترکیب یک سری از گویه‌ها  به شکل طیف لیکرت است.

اعتبار استفاده شده در این پژوهش، اعتبار صوری^[15] است؛ چنان که پرسش‌نامه تهیه شده به تعدادی از اساتید خبره و برگزیده‌ جامعه‌شناسی داده شد و وفاق آنها در مورد شاخص‌ها، دلیل روشنی بر اعتبار پرسش‌نامه‌ طراحی شده است. در این تحقیق برای سنجش قابلیت اعتماد پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است؛ بدین صورت که پرسش‌نامه‌ اولیه‌ تحقیق در بین نمونه‌ای شامل 40 نفر از شهروندان تهرانی  که کاملاً تصادفی انتخاب شدند، پخش شد (پیش‌آزمون). سپس از طریق نرم‌افزار (SPSS) آلفای کرونباخ بررسی گردید. با توجه به اینکه ضریب آلفای شاخص‌های این پژوهش، بالای70 درصد به دست آمد، لذا گویه‌های طراحی ‌شده، دارای قابلیت اعتماد (پایایی) است.

جدول1: بررسی پایایی متغیرهای مورد مطالعه

تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها         

شبکه های اجتماعی

شبکه اجتماعی، ساختاری اجتماعی است که از گروه هایی که فردی یا سازمانی هستند، تشکیل شده است و توسط یک یا چند نوع خاص از وابستگی به هم متصل هستند. شبکه های اجتماعی آنلاین، فرم خاصی از برقراری ارتباط هستند که در آنها تعاملات و ارتباطات بین عوامل شبکه ای توسط یک پایگاه فنی و زیرساخت اینترنت پشتیبانی می شود. در این شبکه ها، هدف علاقه یا نیاز مشترک می تواند عنصری پیونددهنده باشد که باعث می شود عوامل مرتبط حتی بدون حضور فیزیکی احساس کنند که در یک اجتماع و جمع حقیقی قرار گرفته اند (بصیریان جهرم،1392: 53).

 شبکه های اجتماعی مجازی

شبکه های اجتماعی مجازی محصول فناوری های وب² هستند. وب² به آن دسته از فناوری هایی اطلاق می شود که امکان مشارکت کاربرد در تولید محتوا و به اشتراک گذاری اطلاعات، شامل متن، عکس، فیلم، لینک، فایل و هرگونه داده دیگری را فراهم می آورند (منبع پیشین: 33).

 ارزش

ارزش^[16] در اصطلاح دانش جامعه شناسی، عقایدی است که افراد یا گروه های انسانی درباره آن‌چه مطلوب، مناسب، خوب یا بد است، دارند. ارزش های مختلف نمایانگر جنبه‌های اساسی تنوعات در فرهنگ انسانی است. ارزش ها معمولاً از عادت و  هنجار نشأت می‌گیرند (گیدنز،1388: 787).

 ارزش های خانوادگی

ارزش های سنتی را می توان مجموعه اعتقادات، باورها، نظرات و رفتارهای تکرارپذیر دانست که در بستر زمان ایجاد می شود و مورد حمایت و اهتمام مردم قرار می گیرند. به بیان دیگر، این ها ارزش های پایداری هستند که خانواده آنها را از طریق روش های متعدد از نسلی به نسل دیگر انتقال می دهد تا تداوم و هویت خویش را در طول زمان حفظ نماید. اما ارزش های مدرن، باورها و رفتارهایی هستند که در نقطه مقابل ارزش های سنتی قرار دارند، آنها را کهنه و منسوخ شده می پندارند و ارزش های جدیدی را می آفرینند. یکی از انواع ارزش ها که در جامعه حائز اهمیت فراوان می باشد، ارزش های خانوادگی است و آن مفهومی است که رسالت تداوم خانواده و به تبع آن تداوم نسل ها را در خود دارد و هم اوست که کیفیت و کمیت نسل فردا را رقم می زند (بوربورحسین بیگی،1383: 19).

تعاریف عملیاتی

 شبکه های اجتماعی مجازی

شبکه های اجتماعی مجازی که در این پژوهش مورد استفاده قرار می گیرند، توسط بوید و الی سون^[17]ارائه شده است: شبکه های اجتماعی مجازی خدمات مبتنی بر وب هستند که اجازه می دهند افراد بتوانند:

1. در چارچوب یک سیستم مشخص پروفایل های عمومی و نیمه خصوصی بسازند.
2. با سایر کاربرانی که در آن سیستم حضور دارند به تبادل نظر و اطلاعات بپردازند.
3. لیست پیوندهای خود و دیگرانی را که در آن سیستم هستند، مشاهده کنند.

بنابراین، در این تحقیق آن دسته از شبکه های اجتماعی مجازی مورد مطالعه قرار می گیرند که از ویژگی های فوق برخوردارند از قبیل توییتر، وبلاگ ، مای اسپیس، فیس بوک ، تامبلر، واتس آپ، اینستگرام، وی چت و... و تأثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی با سنجه های میزان دسترسی، مدت زمان استفاده، میزان استفاده، نوع استفاده، مکان استفاده، نوع اطلاعات (محتوای پیام ارتباطی)، آگاهی والدین، وابستگی به شبکه های اجتماعی، بحث و مناظره گروهی در این شبکه ها  و محیط تعاملی اندازه گیری می شود.

 ارزش های خانوادگی

جهت سنجش متغیر ارزش های خانوادگی از مفاهیمی چون: نگرش به خانواده، اهمیت خانواده (خانواده گرایی)، ساختار خانواده، طلاق و ازدواج، آزادی امور جنسی و برابری جنسی استفاده شده و گویه هایی همچون: احساس تعلق، انعطاف (اهمیت قائل شدن به اطاعت از والدین)، برقراری ارتباط مناسب (تعامل با خانواد)، مسئولیت پذیری، وظیفه شناسی، آداب و سنن، احترام، پاکدامنی، پرهیزکاری، ایمان به خدا، سخت کوشی، مهرومحبت، صمیمیت، تک همسری، دست و دل بازی، عفو و بخشش، جلب رضایت والدین در مورد ازدواج، قبول داشتن عقاید و افکار والدین و... در مقیاس 5 گزینه ای طیف لیکرت مورد سنجش قرار گرفته است.

تجزیه­و­تحلیل داده­های پژوهش

سیمای پاسخگویان

در بررسی حاضر از بین 399 نفر پاسخگوی مورد مطالعه 167 نفر (85/41 درصد) مرد و 232 نفر (15/58 درصد) زن هستند که بیشتر این پاسخگویان (35 درصد) در رده سنی 18 – 21 سالگی قرار داشتند. 88 درصد ترکیب جامعۀ نمونه را مجردان و 12درصد را افراد متاهل تشکیل می دادند. همچنین، درآمد ماهیانه خانوارهای جوانان کمتر از 000/650/3 تومان است و بیشتر پاسخگویان- 166نفر- (50/44 درصد) لیسانس هستند. در مورد وضع فعالیت پاسخگویان، 24 درصد از افراد مورد بررسی در بخش های دولتی یا خصوصی شاغل بوده اند، 6 درصد در بخش دولتی و 18 درصد نیز در بخش خصوصی فعالیت داشته اند و 35.8 درصد خود را در حال تحصیل(دانش آموز یا دانشجو) معرفی کرده اند و 2/20 درصد نیز در سایر موارد جای گرفته اند(خانه دار، سرباز و بیکار و غیره).

یافته های توصیفی

میانگین مدت زمان استفاده پاسخگویان از شبکه های اجتماعی مجازی برابر با 4ساعت و 9 دقیقه، حداقل مدت زمان استفاده، نیم ساعت و حداکثر مدت زمان استفاده 19 ساعت است.  بیشترین تعداد پاسخگویان- 351نفر- (54/89 درصد) روزانه، به شبکه های اجتماعی مجازی دسترسی دارند. بیشترین نوع استفاده پاسخگویان از شبکه های اجتماعی مجازی، عضویت در شبکه های مجازی و گفتگو با اعضای آن با 4/50 درصد و کمترین نوع استفاده مربوط به استفاده کاری با 8/0 درصد می باشد. بیشترین مکان استفاده پاسخگویان از شبکه های اجتماعی مجازی منزل با 93 درصد و کمترین مکان استفاده دانشگاه با 8/0 درصد می باشد. اولویت های اول تا سوم انواع اطلاعات شبکه های اجتماعی مجازی برای استفاده پاسخگویان به ترتیب: اجتماعی با میانگین رتبه 12/9، عمومی با میانگین رتبه 15/8 و آموزشی با میانگین رتبه 03/8 است.  اولویت های اول تا سوم محیط های شبکه های اجتماعی مجازی برای استفاده پاسخگویان به ترتیب: تلگرام با میانگین رتبه 39/10، اینستاگرام با میانگین رتبه 54/8  و وب سایت با میانگین رتبه 49/7 است. میانگین آگاهی والدین پاسخگویان از استفاده آنها از شبکه های اجتماعی مجازی برابر با 55/17 (5/58 درصد) و میانگین وابستگی پاسخگویان به استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی برابر با 49/17 (3/58 درصد) است.

یافته های استنباطی

در بخش یافته‌های تحلیلی، همه‌فرضیه‌های پژوهش به ترتیب آزموده شد و از آزمون‌هایی چون مقایسه میانگین‌ها، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیره استفاده شد.

فرضیه اول: مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیرمعناداری  دارد.

جدول 2: آزمون تفاوت میانگین ارزش های خانوادگی پاسخگویان براساس مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی

جدول 3: آزمون تعقیبی LSD جهت تعیین تفاوت میانگین تأثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی پاسخگویان بر ارزش های خانوادگی آنها در درون گروه ها

مطابق با آزمون تحلیل واریانس یکطرفه، مقدار آزمون برابر 60/8=F با سطح معناداری 000/0=sig به دست آمده است. در نتیجه می توان گفت مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی جوانان تهرانی به طور معناداری موثر است. همچنین، با توجه به اینکه میانگین های مورد مطالعه با هم برابر نیست و از تفاوت معناداری برخوردار هستند، از آزمون تعقیبی به نام LSD استفاده می کنیم که در مجموع، تفاوت میانگین تأثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی بین پاسخگویانی که 5/0تا5/4ساعت استفاده می کنند با پاسخگویانی که 10تا19ساعت از این شبکه ها استفاده می کنند، بالاتر است. نتیجه این فرضیه همسو با دیدگاه والدهال (به نقل از زنجانی زاده و محمدجوادی،1384) و نیز همسو با تحقیقات اوداچی و کالکان (2010) و کراوت (به نقل از اسلوین،1380) می باشد.

والدهال معتقد است اگر از یک پیام به طور طولانی مدت استفاده شود، تأثیر آن پیام بیشتر است (به نقل از زنجانی زاده و محمدجوادی،1384: 128). اوداچی و کالکان (2010) نشان دادند که کاربران اینترنتی که به طور مداوم از آن استفاده می کنند، نسبت به سایر دانش آموزان تمایل به دوستی و برقراری روابط عاشقانه با جنس مخالف دارند. کراوت (به نقل از اسلوین،1380) به این نتیجه رسید که استفاده بیشتر از اینترنت با پیامد کاهش ارتباطات خانوادگی همراه بود. همچنین، گزارش شده است افرادی که از اینترنت بیشتر استفاده کرده اند، تنهایی آنها افزایش بیشتری یافته است. براساس مطالعات محققان و نیز با توجه به نتیجه این فرضیه مبنی بر تأثیر مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی بر ارزش های خانوادگی می توان چنین گفت که حضور افراد به مدت زمان طولانی در شبکه های اجتماعی باعث می شود آنها ناخودآگاه از محتوا، شدت و حتی جهت آن تأثیر پذیرفته و آموخته های حاصل را به مرور در ابعاد مختلف زندگی شخصی خود بکار گیرند.

فرضیه دوم: نوع استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری  دارد.

جدول 4:  نتایج آزمون مقایسه میانگین ها برای ارزش های خانوادگی پاسخگویان براساس نوع استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی

براساس نتایج آزمون t-test انجام شده، استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی از نوع دانلود مطالب علمی، مطالعه و تحقیق، بررسی و خواندن اخبار مختلف و ایمیل و جی میل بر ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه از لحاظ آماری معنادار بوده و در نتیجه تأثیرگذار است؛ اما استفاده از این شبکه ها از نوع دانلود فیلم، موسیقی و نظایر اینها، عضویت در شبکه های مجازی و گفتگو با اعضای آنها، سرگرمی، و خرید اینترنتی بر ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه از لحاظ آماری معنادار و موثر نیست. نتیجه این فرضیه به طور آشکار غیرهمسو با تحقیق زنجانی زاده و محمدجوادی (1384) می باشد.  زنجانی زاده و محمدجوادی (1384) به این نتیجه دست یافتند که بیشترین میزان استفاده از انواع محیط های مختلف اینترنتی، میزان استفاده از چت است که این میزان استفاده بر ارزش های خانواده تأثیر منفی داشته است. نتیجه این فرضیه حاکی از آن است که استفاده از ارسال یا دریافت پیام ایمیل یا جی میل و نیز دانلود مطالب علمی و مطالعات مختلف بر ارزش های خانوادگی تأثیرگذار است. این امر را می توان مرتبط با قدرت علمی و تخصصی شبکه های اجتماعی دانست.

فرضیه سوم: نوع محیط (تعاملی و شبه تعاملی)  شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری  دارد.

جدول5:  آزمون تفاوت میانگین ارزش های خانوادگی پاسخگویان براساس محیط های شبکه های اجتماعی مجازی

طبق نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه، در استفاده از محیط وب سایت مقدار آزمون برابر 472/3=F با سطح معناداری 016/0=sig به دست آمده است. بنابراین، استفاده از محیط وب سایت بر ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه از لحاظ آماری تأثیر دارد. برای اینستاگرام مقدار آزمون برابر 443/4=F با سطح معناداری 004/0=sig به دست آمده است. بنابراین، تأثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی خانواده های پاسخگویان مورد مطالعه براساس استفاده از اینستاگرام متفاوت بوده و از لحاظ آماری تأثیر دارد. برای ایمو نیز مقدار آزمون برابر 297/3=F با سطح معناداری 038/0=sig به دست آمده است. بنابراین، تأثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه براساس استفاده از ایمو متفاوت بوده و از لحاظ آماری تأثیر دارد؛ اما استفاده از محیط های وب لاگ، سایت های شخصی، وی چت، اسکایپ، فیس بوک، تلگرام، واتس آپ، توییتر و لاین، بر ارزش های خانوادگی جوانان تهرانی تأثیر معناداری ندارد. نتایج این فرضیه همسو با دیدگاه های برلسون و جانویتس (به نقل از دادگران،1385)، پارکر (2004)، کلی و ولخارت (کوهن به نقل از احمدزاده کرمانی و قاسمی،1392)، هابرماس (به نقل از آذربخش،1392) و خواجه نوری (1385) و غیرهمسو با تحقیق زنجانی زاده و محمدجوادی (1384) می باشد.

فرضیه چهارم: آگاهی والدین از استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری  دارد.

جدول 6:  ضریب همبستگی برای پیش بینی ارزش های خانوادگی پاسخگویان

جدول 7:  تحلیل واریانس برای آزمون معنی‌داری شکل رگرسیونی

جدول 8:  ضرایب متغیر مستقل در شکل رگرسیونی

به منظور بررسی تأثیر آگاهی والدین از استفاده فرزندان از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه، از رگرسیون خطی استفاده شد که ضریب تبیین خالص برابر      066/0= به دست آمده است، در واقع، از روی آگاهی والدین به میزان 6 درصد می توان ارزش های خانوادگی خانواده های پاسخگویان مورد مطالعه را پیش بینی نمود. در مجموع، با توجه به ضریب بتای استاندارد شده، آگاهی والدین با بتای 262/0=β  در پیش بینی ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه تأثیر دارد. نتیجه این فرضیه همسو با پژوهش خواجه نوری (1385) و غیرهمسو با پژوهش زنجانی زاده و محمدجوادی (1384) می باشد. خواجه نوری (1385) نشان داد که رابطه معنادار و معکوسی بین میزان اطلاع خانواده در استفاده فرزندان از محیط های اینترنتی با متغیر ارزش های خانواده وجود دارد. زنجانی زاده و محمدجوادی (1384) به این نتیجه دست یافتند که آگاهی والدین دانش آموزان در استفاده فرزندان از اینترنت بر ارزش های خانواده تأثیر نداشته است.

فرضیه پنجم: وابستگی به شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی تأثیر معناداری  دارد.

جدول 9:  ضریب همبستگی برای پیش بینی ارزش های خانوادگی پاسخگویان

جدول 10:  تحلیل واریانس برای آزمون معنی‌داری شکل رگرسیونی

جدول 11:  ضرایب متغیر مستقل در شکل رگرسیونی

به منظور بررسی تأثیر وابستگی به شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی خانواده های پاسخگویان مورد مطالعه، از رگرسیون خطی استفاده شد که ضریب تبیین خالص برابر 176/0= به دست آمده است، در واقع، از روی وابستگی به شبکه های اجتماعی مجازی به میزان 17 درصد می توان ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه را پیش بینی نمود. در مجموع، با توجه به ضریب بتای استاندارد شده وابستگی به شبکه های اجتماعی مجازی با بتای 422/0=β ، در پیش بینی ارزش های خانوادگی پاسخگویان مورد مطالعه تأثیر دارد. نتیجه این فرضیه همسو با نظریه وابستگی مخاطبان (1976) می باشد. براساس نظریه وابستگی مخاطبان (1976) نیازهای مخاطب تداوم دارد و با رفع یک نیاز، نیاز دیگری مطرح می شود که باید توسط رسانه ها رفع شود. هرچه نیازها بیشتر باشد، میزان وابستگی بیشتر می شود و هرچه میزان وابستگی بیشتر باشد، تأثیر رسانه ها بر رفتار و نگرش مخاطب بیشتر خواهد شد. در این نظریه، پیام بر دانش، نگرش و رفتار افراد موثر است و مخاطبان تنها حس انفعال دارند و بدون عکس العمل خاصی فقط وابسته می شوند و اعتیاد پیدا می کنند. با کمک این نظریه می توان وابستگی به اینترنت را مطرح کرد؛ بدین صورت که کاربر اینترنتی با وابسته شدن به اینترنت فرصت کمتری برای پرداختن به خانواده دارد و این ممکن است باعث کم اهمیت شدن خانواده نزد کاربر اینترنتی و در نتیجه کاهش ارزش های خانواده شود (زنجانی زاده و محمدجوادی،1384: 125).

همچنین، از تکنیک تحلیل مسیر به منظور بررسی اثرات مستقیم و غیر مستقیم برخی متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته (ارزش های خانوادگی) بهره گرفته شد.

بنابر نتایج به دست آمده در پژوهش حاضر، متغیر آگاهی والدین با میزان 262/0 به صورت مستقیم و141/0 به صورت غیر مستقیم و در مجموع با میزان   403/0  درصد، بالاترین میزان واریانس متغیر وابسته (ارزش های خانوادگی) را تبیین می کند. متغیر وابستگی به شبکه های اجتماعی با میزان 422/0 به صورت مستقیم و  007/0 به صورت غیر مستقیم ودر مجموع با میزان 429/0 درصد بر متغیر ارزش های خانوادگی تأثیر گذار است.

جدول 12: مجموع تأثیرات مستقیم وغیرمستقیم برخی متغیرهای مستقل برمتغیر وابسته

نتیجه­گیری

با مرور مطالعات نظری و تجربی تحقیق می توان به این امر اذعان داشت که هر یک از نظریه پردازان و محققان به نوعی به تعبیر و تفسیر گذار جوامع از سنتی به مدرن و به دنبال آن، گسترش وسایل ارتباطی و فضای تعامل در سطوح مختلف کنش پرداخته و در نهایت، تأثیر این تغییر و تحول بر روی جامعه و گروه های مختلف آن را تحلیل نموده اند. در این میان، عده ای همچون کازنو پیام را دارای اثر محدود و مخاطب را پویا و فعال در نظر می گیرند. برخی دیگر، از جمله اسپ به اثر نامحدود پیام و وابستگی مخاطب به رسانه ها تمرکز دارند و بعضی مانند گیدنز به وجود پیوندهایی بین کنشگران در فضای رسانه ها و نیز پیوند بین کنشگر و رسانه تأکید نموده اند. به موازات این تعابیر، محققان به بررسی نقش وسایل ارتباطی مدرن در ایجاد تغییرات اساسی در نگرش ها، دانش، مهارت ها، عقاید و ارزش ها پرداختند که مطالعه تأثیر ابعاد مختلف رسانه ها بر زندگی امروزی، از جمله پژوهش های اخیر حوزه جامعه شناسی محسوب می شود. از سوی دیگر، توجه به نتایج حاصل از آزمون فرضیه ها و پاسخ سوال های تحقیق این موضوع را آشکار   می سازد که میزان استفاده از شبکه های اجتماعی در بین جوانان تهرانی در حد بالا است. بیشترین استفاده از محیط تلگرام صورت می گیرد و از نظر نوع استفاده، عضویت در شبکه های اجتماعی و گفتگو با اعضای آن بیشترین کاربرد را برای مخاطبان دارد. این مخاطبان بیشترین استفاده از شبکه های اجتماعی را در منزل و از اطلاعات اجتماعی دارند. اما در مقام تحلیل مشخص شد که دانلود مطالب علمی، مطالعه و تحقیق و خواندن اخبار مختلف، و نیز ایمیل و جی میل بر ارزش های خانوادگی موثر است. این یافته را می توان با تئوری اسپ (1986) چنین تفسیر نمود که پیام دارای اثر نامحدود می باشد و مخاطب به عنوان عنصری منفعل تحت نفوذ پیام قرار می گیرد. در مورد نوع محیط مورد استفاده، اینستاگرام بالاترین تأثیر را بر ارزش های خانوادگی می گذارد. این امر را براساس تئوری مک لوهان می توان بدین شکل تحلیل کرد که وسیله ارتباطی، مهمتر و موثرتر از خود پیام است و بر مخاطب خود تأثیر چشمگیری دارد. آنچه واضح است این که اینستاگرام تفاوت ها و شباهت هایی با کانال های ارتباطی دیگر دارد. به عنوان مثال، در اینستاگرام کاربران می­توانند با ارسال نظر در مطالب بازخورد مناسبی به مدیر صفحه بدهند. این موضوع باعث می­شود که مدیر صفحه بتواند کیفیت ارائه مطالب خود را با توجه به سلیقه کاربران بهبود بخشد و یک ارتباط دو طرفه با کاربران داشته باشد. این امکان به صورت پیش فرض در کانال­های تلگرام وجود ندارد یا استفاده از هشتگ­ها در اینستاگرام باعث می­شود که کاربران علاقمند به موضوع بتوانند شما را پیدا کنند و حساب کاربری شما را دنبال کنند، اما تلگرام چنین امکانی ندارد و هشتگ ها فقط در داخل مطالب کانال قابل دسترس و جستجو هستند. بنابراین، تأثیر اینستاگرام بر ارزش های خانوادگی در مقایسه با تأثیر کم و یا عدم تأثیر سایر کانال های ارتباطی به ماهیت این کانال بستگی دارد. یکی دیگر از نتایج تحقیق حاکی از آن است که استفاده از اطلاعات مربوط به روابط زناشویی بر ارزش های خانوادگی جامعه مورد مطالعه تأثیرگذار است. این یافته را بیش از هر تئوری دیگر مطابق با دیدگاه برلسون و جانویتس که اثرات وسایل ارتباطی را ناشی از عواملی از جمله: ویژگی‌های پیام‌گیر، محیط یا شرایط دریافت پیام بیان می کند، می توان چنین تحلیل نمود که بیشتر پاسخگویان در این تحقیق را گروه سنی بین 18-21 سال تشکیل    می داد که در سنین جوانی واقع هستند. بنابراین، آنچه مسلم است در چنین شرایطی افراد بیش از هر نوع اطلاعاتی، به آگاهی یافتن از روابط زناشویی احساس نیاز پیدا می کنند. از سوی دیگر، در جامعه ای مانند کشور ما همچنانکه مک لوهان می گوید، میان فرهنگ در حال زوال و رسانه های جمعی جدید، نوعی تعارض وجود دارد. این تضاد میان تکنیک های تازه و فرهنگ قدیم تا هنگامی که جامعه شکل زندگی منطبق با آن را ایجاد نکرده است، باقی می ماند و در نتیجه آن، نوعی "بحران فرهنگی" که در هر تغییر و تحول اجتماعی قابل مشاهده است، پدید می آید. لذا، افراد به ویژه جوانان بیشترین تأثیر را از شبکه های اجتماعی می پذیرند تا به راه گریزی از این بحران فرهنگی برسند.

پیشنهادها

پیشنهادهای پژوهش در راستای نتایج به دست آمده، به قرار زیر است:

• با توجه به یافته پژوهش که مدت زمان استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی جوانان تهرانی به طور معناداری موثر است و حضور افراد به مدت زمان طولانی در شبکه های اجتماعی باعث می شود افراد ناخودآگاه از محتوا، شدت و حتی جهت آن تأثیر پذیرفته و آموخته های حاصل را به مرور در ابعاد مختلف زندگی شخصی خود بکار گیرند پیشنهاد می شود که کارگروهی در فضای مجازی تشکیل شود که به تولید اطلاعات جذاب و متنوع  برای جوانان بپردازد.
• از آنجا که استفاده از سایت های علمی و مطالعه اخبار مختلف و نیز ایمیل و جی میل تأثیر معناداری بر ارزش های خانوادگی دارد، لازم است مسئولان و دست اندرکاران به گونه ای شبکه های اجتماعی را مدیریت کنند که دسترسی به این سایت ها و مطالب آن به آسانی میسر باشد.
• براساس این نتیجه که نوع محیط استفاده (محیط های وب سایت، اینستاگرام و ایمو) بر ارزش های خانوادگی موثر است، تقویت جنبه های روانشناسی اخلاق ضروری به نظر می رسد. به این دلیل که این امر حساسیت اخلاقی افراد را که نسبت به ارزش ها بی تفاوت نباشند و به ناهنجاری ها واکنش منفی نشان دهند، تقویت می کند، قدرت تشخیص عمل خوب و بد را بالا می برد و ارزش های اخلاقی را در اولویت قرار می دهد.
• با توجه به این یافته که آگاهی والدین از استفاده فرزندان از شبکه های اجتماعی مجازی بر ارزش های خانوادگی اثرگذار است، پیشنهاد می شود  تا والدین پابه پای جوانانبا شبکه های اجتماعی مجازی آشنا شوند و با بکارگیری روش ای درست، محدودیت های مثبتی را برای فرزندان خود قرار دهند تا به آنان نحوه درست استفاده کردن را یادآور شوند. به این منظور راهکارهای زیر برای والدین مفید و اثربخش خواهد بود:

1-    بالا بردن سطح اطلاعات خود از شبکه های اجتماعی؛

2-    تعیین سن مجاز فرزندان برای عضویت در شبکه های اجتماعی؛

3-     گفتگو با فرزندان در مورد خطرات و نتایج استفاده نادرست از شبکه های اجتماعی؛

4-     انتخاب بهترین مکان خانه برای کامپیوتر؛

5-     تعیین دستورالعمل استفاده از شبکه های اجتماعی؛

6-    بررسی تنظیمات خصوصی پروفایل فرزندان در شبکه های اجتماعی.

در همین راستا و به منظور بالا بردن سطح آگاهی والدین، برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی نتایج مفیدی به دنبال خواهد داشت.

• براساس این یافته تحقیق که وابستگی به شبکه های اجتماعی بر ارزش های خانوادگی تأثیرگذار است و با توجه به اینکه بیشتر استفاده کنندگان از این شبکه ها نوجوانان و جوانان هستند، فرهنگ سازی برای کاهش پیامدهای آن ضروری است. لذا اطلاع رسانی، آموزش نحوه استفاده صحیح از این فناوری می تواند موثر واقع گردد. همچنین، استفاده از ظرفیت هایی همچون: رسانه های دیداری و شنیداری، روزنامه ها، مجلات و نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری اثربخش خواهد شد.
• اجرای درست ارزش های خانوادگی توسط والدین تا فرزندان نیز به تبعیت از آنان،ارزش ها را فرا بگیرند.