مقدمه

شادی[4] چگونگی داوری فرد درباره نحوه گذران زندگی و احساس مثبتی است که ویژگی مشترک تمامی انسان­ها می­باشد و تأثیرات عمده­ای بر سالم­سازی و بهسازی جامعه دارد، زیرا به­عنوان نتیجه و پیامد شرایط مطلوب اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه، فعالیت­های مفید انسانی را برمی­انگیزد، خلاقیت را تقویت می­کند، روابط اجتماعی را تسهیل نماید، مشارکت سیاسی ـ اجتماعی را رونق می­بخشد وموجبات حفظ سلامتی عاطفی، روانی، جسمی و امیدواری را فراهم می‌آورد (هزارجریبی،1388: 121, آل­یاسین،1380: 8). علاوه بر این‌، شادی احساس نزدیکی به دیگران (علاقه­مندی)، دوست داشتن و اعتماد را برمی­انگیزد و موجب افزایش تعامل با دیگران می­شود (آرگایل[5]،1383: 328). همچنین، زندگی را خوشایند می‌سازد و اشتیاق برای پرداختن به فعالیت­های اجتماعی را آسان می­کند ودر واقع، انگیزه اصلی انسان­ها در همه­ زمان­ها، چگونگی دستیابی و حفظ و ارتقای آن است (خوشفر، 1392: 284). نقش شادی در زندگی افراد جامعه به­حدی است که متفکر اجتماعی، راسکین[6] معتقد است ثروتمندترین کشورها کشوری است که بیشترین افراد شاداب را زیر بال خود داشته باشد (مظفر،1379: 13). مازلو[7] نیز مؤلفه و شاخصه­ اصلی انسان­هایی را که در راستای خودشکوفایی، کمال و توانمندی­های خویش تلاش می­کنند، احساس شادی آنان می­داند؛ به­طوری­که کمبود و فقدان آن افسردگی، بدبینی و ارزیابی منفی از رویدادها، بی­علاقه­گی به اجتماع و کار، کمرنگ شدن وجدان کاری، ناهنجاری­های اجتماعی، رواج خشونت در روابط اجتماعی و ... را به بار می­آورد (اقلیما،1390: 7).

شادی به­عنوان یکی از مهم­ترین پدیده­های اجتماعی از همه عوامل اجتماعی و طبیعی تأثیر می­پذیرد و بر آن­ها تأثیر می­گذارد. یکی از مهم­ترین عوامل فرهنگی که می­توانند منبع مناسبی برای ایجاد شادی در انسان­ها باشند، نحوه گذران اوقات فراغت است. این عامل، یکی از نیازهای اساسی انسان­ها می­باشد که مانند هر نیاز دیگری بسته به وضعیت شخصیتی، اجتماعی و فرهنگی افراد، حالات و ویژگی­های مختلفی به­خود می­گیرد. جامعه­شناسان فراغت را واقعیتی کاملاً تازه تصور می­کنند که در نتیجه انقلاب صنعتی، توسعه اجتماعی و اقتصادی جهان امروز پدید آمده است (ساروخانی،1390: 2) و به موضوعی مهم در حوزه­ جامعه­شناسی بدل شده و امروزه به­عنوان یک خواست گروهی و یک ارزش اجتماعی در جامعه مطرح است.

اوقات فراغت[8] عرصه‏ خاصی از تجربه‏ انسانی است که امتیاز آن برای افراد، داشتن حق انتخاب، خلاقیت، رضایت­مندی‏ و لذّتی است که خود، لذّت و شادی بیشتر را به دنبال دارد (همان: 2) و فعالیتی است که اعضای جامعه فارغ از اجبارهای محیط کار و الزامات زندگی، از طریق آن استعدادهای خود را توسعه بخشیده، شخصیت خود را گسترش می­دهند (ابراهیمی،1390: 71).  اوقات فراغت به­عنوان یک الگوی منظم رفتاری، خود را به افراد جامعه تحمیل می­کند و در مقیاس یک نهاد اجتماعی، کارکرد متفاوتی دارد. براین اساس به­عنوان یک نهاد اجتماعی، نیازهای اجتماعی افراد جامعه را تأمین می­کند (تندنویس،1378: 151).

 بنابراین چگونگی گذران اوقات فراغت، انعکاسی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و به­ویژه فرهنگی هر جامعه است که استفاده­ مطلوب از آن می­تواند تأثیر درخور توجهی در بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی و میزان شادی افراد جامعه داشته باشد، چرا که پویایی و تحرک جامعه تا حد زیادی به افزایش و فراوانی عناصر شادی آفرین و نشاط­آور و کاهش اضطراب، افسردگی و ... در جامعه بستگی دارد. فعالیت­های فراغتی می­تواند با رفع خستگی، صدمات جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار و انجام وظایف اجتماعی را جبران نماید. افراد می‌توانند با تفریح از کسالت ناشی از یکنواختی کار روزمره رهایی یابند و فرصتی برای پرورش استعدادهای ذهنی و روانی، جسمی و عاطفی خود فراهم سازند (آبکار،1388: 10).

بنابراین لزوم پرداختن به مقوله شادی و نشاط و عوامل فرهنگی ایجاد کننده آن از آن­جا ناشی می­شود که به­نظر می­رسد امروزه پیشرفت هر جامعه در گرو استفاده بهینه از نیروی انسانی آن جامعه است و یکی از مهمترین اصول در حوزه مدیریت منابع انسانی، توجه به مقوله شادی و نشاط انسان­هاست، زیرا انسان با نشاط، انسانی کارآ، مبتکر، مولّد و سازنده خواهد بود و همین اعمال مثبت به سلامت فیزیکی، روانی و اجتماعی او نیز کمک شایانی خواهد کرد (ربّانی،1386: 43). با توجه به جوان بودن جامعه­ ما و این­ که جوانان نویدبخش تحول جامعه آتی و نیروی محرکه­ کشور برای دفاع و پیشرفت در زمینه­های مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... هستند، توجه به مسأله­ شادی و راهکارهای فراهم کردن زمینه­های آن در جامعه به­ویژه برای قشر جوان بسیار ضروری به شمار می‌آید. بنابراین، با توجه به اهمیت پژوهشی موضوع مورد مطالعه، مقاله حاضر درصدد بررسی و تحلیل پدیده شادی و  بررسی رابطه شادی و نحوه­ی گذران اوقات فراغت بر میزان شادی در بین جوانان شهر مرند است و به‌ دنبال یافتن پاسخ برای سؤالات زیر خواهد بود:

وضعیت شادی جوانان شهر مرند چگونه است؟

رابطه نحوه­ گذران اوقات فراغت (اوقات فراغت فعال و غیرفعال) و میزان شادی جوانان به چه صورت است؟

پیشینه­ پژوهش

کوپر و همکاران[9] (1992) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که فعالیت­های اجتماعی (فعالیت­های گروهی) با میزان نشاط افراد رابطه مستقیم دارد و هر چه تعداد فعالیت­ها بیشتر باشد، بر شادی افراد افزوده می­شود. لو و آرگایل[10] (1994) در پژوهش خود دریافتند که فعالیت­های فراغتی و ابعاد اجتماعی آن با شادی رابطه­ معنی­داری دارند. وینهوون و همکاران (1994) پس از بررسی و مرور تحقیقات انجام شده در زمینه­ فعالیت­های اوقات فراغت، همبستگی بین این فعالیت­ها و شادی را 40 درصد برآورد کردند، اما پس از کنترل اثرات متغیرهای دموگرافیک از قبیل استخدام و طبقه اجتماعی، این میزان تا 20 درصد نزول پیدا کرد. البته در مورد برخی اشکال اوقات فراغت از قبیل ورزش، اثرات قوی­تری به­دست آمده است؛ به عنوان مثال، انجام ورزش­های هوازی به مدت 8 تا 10 دقیقه و به میزان 2 تا 4 بار در هفته، افزایش شادی و کاهش افسردگی و اضطراب بالینی را در بر دارد (به نقل از مرادی،1383: 73). لو و هاسین هو[11] (2005) در پژوهشی به بررسی رابطه­ بین شخصیت، فعالیت فراغت، رضایت از اوقات فراغت و شادی در بین دانشجویان دانشگاه چین پرداختند. نتایج نشان­گر آن بود که برون­گرایی به­طور معنی­داری با تمام انواع فعالیت­های فراغت همبستگی دارد، اما روان­رنجورخویی هیچ رابطه­ای با فعالیت­های اوقات فراغت ندارد. برون­گرایی، رابطه­ی معنی­دار مثبتی با رضایت از اوقات فراغت دارد، در حالی­که بین روا­ن­جورخویی و رضایت از اوقات فراغت رابطه منفی برقرار است. همچنین، در حالی­که برون­گرایی و روان­رنجورخویی پیش­بینی کننده­های معنی­دار شادی بودند، رضایت از اوقات فراغت بر آن­هایی­که ویژگی­های شخصیتی­شان و دیگر حوزه­های رضایت را کنترل کردند، اثرات افزایشی دارد. ماهون[12] و همکاران (2010) در تحقیقی با عنوان «شادی از منظر ارتباط با جنسیت و سلامت اوایل رشد» به این نتیجه رسیدند که بین دختران و پسران از نظر شادی تفاوتی وجود ندارد. وانگ و ونگ[13] (2014) در مقاله­ «شادی و اوقات فراغت در سراسر کشور: شواهدی از بررسی داده­ها بین­المللی» به بررسی شادی و اوقات فراغت پرداخته­اند. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که فعالیت­های اوقات فراغت خاص، نقش اوقات فراغت در خود شکوفایی و تعامل اجتماعی، رابطه اوقات فراغت با کار و دیگر حوزه­های زندگی به­طور معنی­داری با شادی افراد در ارتباط است و برخی از فعالیت­های اوقات فراغت، ارتباط منفی با شادی دارند.

 در تحقیقی دیگر، میرشاه جعفری و همکاران (1381) شخصیت، عزت نفس، اعتقادات مذهبی، سرمایه اجتماعی و فعالیت­های اوقات فراغت را از جمله عواملی یافته‌اند، که تأثیر به­سزایی بر شادی دارند. نتایج پژوهش ربّانی و همکاران (1386) نشان می­دهد که میزان سرمایه­ فرهنگی، سبک­های فراغتی فرهنگی و دینداری با احساس شادی سرپرستان خانوار رابطه­ای معنی­دار و مستقیم دارد. نتایج به­دست آمده از پایان‌نامه­ زمانی (1387) بیانگر این است که زنان، شادتر از مردان و افراد طبقه بالای اجتماع، با نشاط­تر از طبقات پایین هستند. به‌علاوه، در حالی که وضعیت تأهل با نشاط رابطه‌ای ندارد، سن دارای رابطه منفی با آن است. همچنین بین الگوهای گذران اوقات فراغت و نشاط اجتماعی رابطه معنی­داری وجود دارد. علوی (1389)، نیز در تحقیق خود به این نتیجه رسیده است که بین جنسیت و شادی رابطه معنی­داری وجود ندارد. نتایج پژوهش قمری (1389) حاکی از این است که میزان شادی دانشجویان برحسب جنسیت و وضعیت تأهل معنی­دار نمی­باشد. نتایج پژوهش فضل­الهی و همکاران (1389) نشان می­دهد که میزان شادی دانشجویان پردیس قم دانشگاه تهران در سطح مطلوب می­باشد. همچنین، بین میزان شادی دانشجویان دختر و پسر تفاوت معنی­داری وجود ندارد. نتایج به­دست آمده از پایان­نامه­ اکبرزاده (1390) گویای این است که میزان شادی پاسخگویان به­طور کلی در حد متوسط است و هیچ­کدام از متغیرهای زمینه­ای و جمعیت­شناختی  با شادی رابطه ندارند ، اما متغیرهای سرمایه اقتصادی، سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی از تبیین‌کننده­های شادی بودند. ربّانی و همکاران (1390) در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که میانگین احساس شادی در بین سرپرستان خانوارها 23/56 درصد و از بین متغیرهای زمینه­ای، احساس شادی سرپرستان خانوار برحسب جنسیت، وضعیت تأهل و شغل متفاوت است. همچنین، متغیرهای سرمایه اجتماعی، سرمایه فرهنگی، رضایت از امکانات منطقه­ای، میزان برخورداری از حقوق شهروندان، میزان منزلت نقشی و درآمد با احساس شادی سرپرستان همبستگی مستقیم دارد. نتایج پژوهش پناهی و دهقانی (1391) نشان می­دهد که میزان شادی دانشجویان 2/37 درصد و در حد متوسط می­باشد. بین متغیرهای مشارکت اجتماعی و مشارکت غیررسمی، اعتماد به دیگران، ارضای نیازهای مادی، تحصیلات، دانشگاه محل تحصیل و پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی با شادی رابطه معنی­داری وجود دارد، اما بین جنسیت و مشارکت رسمی با شادی رابطه معنی­داری برقرار نیست. نتایج به­دست آمده از پایان­نامه کرده­کار (1390) نیز نشان داد که بین اوقات فراغت ورزشی و شادکامی معلمان رابطه مثبت و معنی­داری وجود دارد.

بررسی و جمع­بندی تحقیقات پیشین نشان می­دهد که پژوهش­های انجام گرفته در خارج از کشور پیرامون رابطه­ فعالیت­های فراغتی با شادی، در فضای اجتماعی و فرهنگی متفاوتی با ایران شکل گرفته و از نتایج این تحقیقات نمی­توان به­طور کامل در کشور استفاده کرد، اما می­تواند به­فهم ما درباره­ کمیّت و کیفیت و اهمیت چنین رابطه­ای کمک کند. در داخل کشور هم پژوهشی که به‌طور مستقیم به بررسی رابطه بین این دو متغیر پرداخته باشد، یافت نشد؛ اما در برخی تحقیقات انجام شده، بر اهمیت و تأثیر گذران اوقات فراغت و فعالیت­های فراغتی به­عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر شادی تأکید گردیده است.

مبانی نظری پژوهش

شادی

واژه «شادی» در فرهنگ معین به­معنای "شادمانی، سرور، وجد، سرخوشی، مسرت و خوشحالی" است (معین،1376: 1995). در زبان انگلیسی نیز واژه Happy (شاد و خوشحال) به­عنوان صفت به­معنای خوشبخت و خوش­شانس، خوش­یمن، خوشایند، رضایت، خشنودی، خوش و باصفا تعبیر می­شود (لو،2001: 407).

وینهون[14] (1998) معتقد است: "شادی به درجه یا میزانی اطلاق می­گردد که شخص درباره­ مطلوبیت کل زندگی خود قضاوت می­کند". به­عبارت دیگر، فرد به چه میزان زندگی خود را دوست دارد (وینهون،1998: 1). از نظر آرگایل (2001)، احساس شادکامی با عواطف و احساسات مثبت فرد و آسایش‌خاطر او از زندگی ارتباط دارد (آرگایل،2001 : 8). در نظر سینگلمن[15] (2002)، شادکامی، چگونگی داوری فرد درباره نحوه گذران زندگی است. او مفهوم شادکامی را در سه مؤلفه هیجان­های مثبت (زندگی با نشاط)، تعهد (زندگی درگیرانه یا زندگی خوب) و معنی­داری جای داده است (سینگلمن،2002: 80؛ به نقل از هزارجریبی،1388: 125, سینگلمن، 2006؛ به نقل از علی­محمدی،1388: 8). از نظر رجاس[16]  (2007)، نیز شادکامی مجموعه­ای از عواطف، ارزیابی شناختی زندگی و درجه­ای از زندگی افراد است که به­طور کلی مثبت ارزیابی گردد.

بنابراین می­توان گفت؛ شادی هدف مشترک تمامی افراد و ارزیابی مثبت آنان از کلیت زندگی و بخش­های متعدد آن است که برای دست­یابی بدان تلاش می­کنند. شادی، عامل اصلی بروز صفات و عواطف خوشایند روانی- همچون: خوشحالی، امیدواری، دلگرمی، لذت، ارزشمندی، راحتی و آرامش ذهنی، خوش­بینی و ...- و ظهور علایق و علایم مثبت اجتماعی در جامعه است.

اوقات فراغت

افراد مختلف، تعابیر و درک متفاوتی از اوقات فراغت دارند: عده­ای آن­را وقت آزادی می­دانند برای استراحت کردن و به آن به­صورت منفعل نگاه می­کنند؛ برخی نیز فراغت را معادل تفریح در نظر می­گیرند؛ در این بین افرادی هم هستند که به اوقات فراغت به­صورت فعالانه نگاه می­کنند و آن ­را زمانی برای شکوفایی استعدادشان به­شمار می­آورند، ژوفر دومازیه[17] فراغت را مجموعه­ای از مشغولیت­ها می­داند که فرد بعد از آزاد شدن از ضرورت­های شغلی، خانوادگی و اجتماعی، برای رضایت خاطر خود برمی­گزیند و شامل استراحت، تفریح و یا توسعه دانش و توانایی­های فرد می­شود (رفعت­جاه،1390: 152). به اعتقاد دومازیه، فراغت دارای سه کارکرد اصلی است: تفریح و سرگرمی، توسعه­ آزادی فردی و تجدید قوا. فعالیت­های اوقات فراغت این امکان را در اختیار افراد قرار می­دهد که وضعیت اجتماعی دلخواه خود را انتخاب کنند. این فعالیت­ها، افزون بر جبران ناشی از ناراحتی­ها، جنبه­های ملال­آور زندگی را برطرف می‌کنند و فرد را از خستگی ناشی از آن خارج می­سازند (همان: 158). از نظر پارکر[18] (1976) اوقات فراغت، زمانی است که فرد مازاد بر زمان کار یا وظایف دیگرشدر اختیار دارد و از این زمان برای استراحت، تفریح، موفقیت و پیشرفت اجتماعی یا فردی استفاده می­نماید یا به دانش و اطلاعات خود می­افزاید، مهارت­های خود را ارتقا می­بخشد و یا میزان مشارکت داوطلبانه خود را در زندگی و در عرصه­ای حرفه­ای، خانوادگی و اجتماعی افزایش می­دهد (پارکر،1976: 39) تورکلیدسن[19] (1997) فراغت را مجموعه­ای از مشغولیت­ها می­داند که افراد آن ­را پس از انجام وظایف کاری، خانوادگی و اجتماعی به اختیار خود برای استراحت، تفریح، افزودن به دانش و یا مهارت­های خود به­کار می­برند و متضمن رضایت و خشنودی است (تورکلیدسن،1382: 110). گیدنز[20] فراغت را حوزه­ای از زندگی می­داند که در کار، سفر برای کار یا خواب اشغال نشده است (گیدنز،1991). بوردیو[21] نیز اوقات فراغت را در قالب دو مفهوم دارایی (کالاهای تجملی یا فرهنگی هم­چون قایق­های تفریحی و کتاب) و فعالیت­هایی که فرد با انجام آن خود را متمایز نشان دهد هم­چون: ورزش­ها، بازی­ها و تفریحات جزو مؤلفه­های سبک زندگی می­داند (مهدوی کنی، 1386).

بنابراین براساس مجموعه­ تعاریف اندیشمندان، اوقات فراغت، وقت (زمان) آزادی است که فرد مشغول مجموعه­ای از فعالیت­های غیرکاری از قبیل تفریح و سرگرمی، مسافرت و گردش، توسعه دانش و ...  است. به­عبارت دیگر، اوقات فراغت، مجموعه فعالیت­هایی است که در آن فرد حق انتخاب دارد و با انجام دادن آن­ها احساس شادی و نشاط می­کند.

فعالیت­های اوقات فراغت می­توانند منبع مناسبی برای ایجاد شادی باشند و شادی­آفرینی این فعالیت­ها با استفاده از تئوری گزینش عقلانی یا تئوری انتخاب­گر بودن انسان[22] و تئوری انگیزش اجتماعی[23] قابل تبیین است.  بنابر نظریه گزینش عقلانی، جامعه مجموعه­ای از افراد است که کنش عقلانی دارند. این افراد آگاه، مختار و هدف­مند در هر شرایطی به­دنبال بیشینه کردن سود خود هستند (جوادی یگانه،1387: 35). برمبنای این نظریه، انسان­ها موجوداتی حسابگر هستند که هزینه­ها و منافع خود را در اشکال مادی و غیرمادی محاسبه می­نمایند و سپس دست به اقدام و کنش می­زنند (غفاری،1389: 41) - و کنشی را انتخاب می­کنند که بیشترین فایده را نصیب آنها می­سازد.  براساس این نظریه، فعالیت­های اوقات فراغت، فعالیت‌هایی هستند که فرد با توجه به علاقه و خواست خود آن­ها را انتخاب و با آزادی عمل در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت خود تصمیم می­گیرد. این­گونه فعالیت­ها حتی زمانی­که فرد را از نظر جسمی خسته می­کند نیز موجب شادی او می­شوند (ربّانی،1386: 62-61).

 همچنین، بر‌اساس تئوری انگیزش اجتماعی، فعالیت­های اوقات فراغت با وجود تنوع و تفاوت­هایی که با هم دارند، به­نحوی نیازهای اجتماعی را برآورده می­سازند. بندورا[24] (1977) علاوه بر حمایت اجتماعی، شادی­بخش بودن فعالیت­های اوقات فراغت را این­گونه تفسیر می­کند که وقتی افراد به این­گونه فعالیت­ها می­پردازند در حال انجام کاری هستند که می­توانند آن­را به خوبی انجام دهند یا لااقل تصور می­کنند که توانایی انجام آن را دارند. بنابراین سعی می­کنند هر چه بیشتر به این فعالیت­ها بپردازند و در نهایت، این امر موجب شادی بیشتر آن­ها می­گردد (ربّانی،1386: 62-61).

زاکرمن[25] (1979) معتقد است فعالیت­های اوقات فراغت در شادی افراد نقش به­سزایی دارند. او این گونه فعالیت­ها را به  دو دسته تقسیم می­کند: 1- فعالیت­هایی که در عین آرامش و بدون تحرک جسمانی انجام می­گیرند و سطح برانگیختگی و نشاط­انگیزی آن­ها کمتر است. 2- فعالیت­هایی که ضمن فعال‌سازی جسم، با افزایش شور و هیجان همراه هستند و سطح برانگیختگی و نشاط­آفرینی آن­ها بیشتر است (میرشاه جعفری،1381 :54). بنابراین، اوقات فراغت برای تلطیف عواطف و تخلیه­‌ هیجانات کاربردی مؤثر دارد و انتخاب الگوی مناسب در گذران اوقات فراغت، این امکان را فراهم می‌سازد که فرد متعادل و متوازن شود و بتواند هیجانات خود را تنظیم کند و بدون آن­که از نظر هیجانی خسته شود، با موقعیت­های گوناگون سروکار داشته باشد (میرشاه جعفری،1383: 43). بنابراین، می­توان گفت نحوه­ گذران اوقات فراغت و افزایش توجه بدان، باعث ایحاد و افزایش شادی و نشاط افراد می­شود.

مدل تحلیلی تحقیق

فرضیه های پژوهش

• بین نحوه گذران اوقات فراغت جوانان (فعال و غیرفعال) با میزان شادی رابطه معنی­داری وجود دارد.
• میزان شادی جوانان برحسب جنسیت آنان متفاوت است.
• میزان شادی جوانان برحسب وضعیت تأهل آنان متفاوت است.
• میزان شادی جوانان برحسب پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی آنان متفاوت است.
• بین سن پاسخگویان با میزان شادی رابطه معنی­داری وجود دارد.

روش شناسی پژوهش

با توجه به ماهیت موضوع پژوهش، روش مورد استفاده در تحقیق حاضر پیمایشی و نوع پژوهش نیز کاربردی می­باشد. واحد تحلیل تحقیق نیز فرد (جوانان) است. جامعه آماری پژوهش حاضر را کلیه­ دختران و پسران (15- 29سال) شهر مرند تشکیل می­دهند که بر اساس آمار سال 1390، تعداد آنان برابر با 43457 نفر گزارش گردیده است. در این پژوهش با استفاده از فرمول کوکران[26] تعداد 381 نفر به­عنوان حجم نمونه انتخاب شد. شیوه نمونه­گیری خوشه‌ای و پاسخگویان به­صورت تصادفی از میان کل جامعه‌ آماری انتخاب شده‌اند. ابزار مورد استفاده جهت گردآوری داده­ها، پرسشنامه می­باشد که برای پژوهش حاضر از دو پرسشنامه استفاده شد: پرسشنامه شادی آکسفورد و دیگری پرسشنامه محقق ساخته درباره اوقات فراغت. برای تعیین اعتبار پرسشنامه، از ­روش صوری که نوعی اعتبار محتوایی است، استفاده گردید. برای تعیین پایایی گویه­های متغیر اصلی تحقیق نیز از ضریب آلفای کرونباخ[27] استفاده گردیده؛ به طوری که در مرحله­ پیش آزمون، پرسشنامه مذکور بین 30 نفر از جوانان شهر مرند توزیع شد. سپس با بررسی ضریب آلفای گویه­های مربوط به هر یک از متغیرها و محاسبه ضریب آلفای نسبتاً بالای آن­ها انسجام درونی گویه­ها تأیید گردید. جدول زیر مقادیر ضریب آلفای کرونباخ را برای متغیرهای اصلی تحقیق نشان می­دهد.

جدول 1: ضریب آلفای کرونباخ برای متغیرهای اصلی تحقیق

تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق

شادی

شادی را می­توان رضایت­مندی اجتماعی، روانی و جسمانی و یا رضایت­مندی از جریان­های زندگی تعریف کرد (لو،2001؛ به نقل از ربّانی،1386 :52). در پژوهش حاضر به­منظور سنجش شادی از پرسشنامه شادی آکسفورد استفاده گردید که شامل 29 گویه است. از جمع­زدن نمرات مربوط به هر گویه، نمره­ کلی شادی به­دست آمده است. مقدار حداقل و حداکثر نمرات این مقیاس 29 (مخالفت کامل با تمامی گویه­ها) و 145 (موافقت کامل با تمامی گویه­ها) است.

اوقات فراغت

فراغت، مجموعه­ای از اشتغالاتی است که فرد کاملاً به رضایت خود برای استراحت، تفریح، توسعه و آموزش غیرانتفاعی و یا مشارکت اجتماعی دواطلبانه، بعد از آزاد شدن از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن می­پردازد (سعیدی رضوانی،1386).

در پژوهش حاضر، اوقات فراغت شامل دو بعد اوقات فراغت فعال و غیرفعال است.

اوقات فراغت فعال: اوقات فراغت فعال شامل فعالیت­هایی هستند که صرف انرژی فیزیکی و ذهنی می­شوند (نیولنگر،1981). فعالیت­های فیزیکی با مصرف انرژی کم شامل پیاده­روی و ... می­باشد که رقابت و تماس کمی وجود دارد. فعالیت­های فیزیکی با مصرف انرژی زیاد مثل فوتبال می­باشد که رقابتی هستند. بعضی از فعالیت­های فعال اوقات فراغت شامل فعالیت­های می­شوند که هیچ فعالیت فیزیکی در آن صورت نمی­گیرد، اما به تلاش ذهنی اساسی نیاز دارد، مثل نقاشی کردن  (همان).

اوقات فراغت غیرفعال: اوقات فراغت غیرفعال شامل فعالیت‌هایی هستند که فرد هیچ انرژی ذهنی یا فیزیکی اعمال نمی­کند (همان) مانند رفتن به سینما (همان). تدوین شاخص­های متغیر اوقات فراغت و عملیاتی کردن این متغیر در دو بعد فعال و غیرفعال، بر مبنای مشاهدات محقق و پژوهش­های بوردیو (1984)، فکوهی (1382) و ابراهیمی (1390) بوده است.

در این پژوهش، از 31 گویه برای سنجش اوقات فراغت استفاده شده که 16 گویه­ آن بعد اوقات فراغت فعال و 15 گویه بعد اوقات فراغت غیرفعال را می­سنجد. از جمع زدن نمرات خام دو بعد اوقات فراغت فعال و غیرفعال، نمره کلی اوقات فراغت به­دست آمده است.

تجزیه و تحلیل داده­های پژوهش

الف) یافته­های توصیفی

آماره­های توصیفی این پژوهش نشان می­دهد که 3/53 درصد پاسخگویان پسر و 7/46 درصد دختر بوده­اند. همچنین، از بین پاسخگویان 5/74درصد پاسخگویان مجرد و 5/25 درصد متأهل بوده­اند. پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی 68 درصد پاسخگویان در حد متوسط، 3/11 درصد در سطح پایین و 20.7 درصد در سطح بالاست. دامنه سنی پاسخگویان نیز از 15 تا 29 سال در نوسان بوده و میانگین سنی آنان برابر با 22 سال می­باشد.

متغیرهای اوقات فراغت و شادی

بنابر یافته­های حاصل از تحقیق، میانگین اوقات فراغت جوانان مورد مطالعه برابر با 58/88 است که با در نظر گرفتن بیشترین (145) و کمترین (36) مقدار، میانگین اوقات فراغت جوانان در سطح بالاست. همچنین، بررسی میانگین­ها نشان می­دهد که متغیر اوقات فراغت فعال (97/46) دارای بیشترین میانگین نسبت به متغیر اوقات فراغت غیرفعال (60/41) می­باشد (جدول 2).

بررسی آماره­های توصیفی مربوط به متغیر شادی نشان داد که میزان شادی 5/31 درصد جوانان در سطح پایین، 5/36 درصد متوسط و میزان شادی 3/32 درصد پاسخگویان نیز در سطح بالا بوده است. همچنین، میانگین شادی جوانان مورد مطالعه 26/72 است که با در نظر گرفتن بیشترین (105) و کمترین (36) مقدار، می‌توان گفت: میانگین شادی جوانان مورد مطالعه در سطح متوسط است (جدول 2).

جدول 2: آماره­های توصیفی متغیرهای شادی و اوقات فراغت

ب)یافته­های تحلیلی

فرضیه اول: بین نحوه گذران اوقات فراغت جوانان با میزان شادی رابطه معنی­داری وجود دارد.

مطابق اطلاعات به­دست­آمده از آزمون همبستگی پیرسون برای دو متغیر اوقات فراغت و انواع آن با شادی می­توان گفت که با اطمینان 99/0درصد و در سطح خطای کوچکتر از 01/0 بین متغیرهای مذکور رابطه مستقیم و معنی­داری وجود دارد؛ یعنی، با افزایش میزان مشارکت جوانان در فعالیت­های فراغتی بر میزان شادی آنان افزوده می­شود و در نتیجه بین نحوه­‌ گذران اوقات فراغت کل با میزان شادی جوانان رابطه مستقیم و معنی­داری وجود دارد. مقایسه ضریب همبستگی نشان می­دهد که قوی­ترین رابطه بین فراغت فعال با میزان شادی برقرار است که مقدار آن برابر با 229/0 می­باشد.

جدول 3: بررسی نحوه گذران اوقات فراغت جوانان با میزان شادی

فرضیه دوم: میانگین شادی جوانان برحسب جنسیت آنان متفاوت است.

اطلاعات موجود در جدول 4 نشان می­دهد که میانگین شادی برای پسران 22/71 است که به میزان 22/2-  از میانگین شادی دختران (44/73) کمتر می­باشد. بررسی سطوح معنی­داری حاصل از آزمون تی‌ مستقل برای بررسی و مقایسه میانگین شادی دختران و پسران، با توجه به این­که سطح معنی­داری به­دست آمده (108/0) بزرگتر از 05/0 می­باشد، از نظر آماری تفاوت معنی­داری نیست. به­عبارتی، می­توان گفت میانگین شادی جوانان برحسب جنسیت پاسخگویان متفاوت نیست.

جدول 4: جنسیت و شادی

فرضیه سوم: میانگین شادی جوانان برحسب وضعیت تأهل آنان متفاوت است.

میانگین شادی برای مجردان 94/71 است که از میانگین شادی متأهلین (19/73) به میزان 25/1- کمتر می­باشد. نتایج حاصل از آزمون یومن ویتنی[28] برای بررسی و مقایسه میانگین شادی جوانان مجرد و متأهل نشان می­دهد که با توجه به این­که سطح معنی­داری به­دست آمده 403/0 بزرگتر از 05/0 می­باشد، لذا به لحاظ آماری معنی­دار نیست. در نتیجه، میانگین شادی جوانان مجرد و متأهل در یک سطح می­باشد و فرضیه رد می­شود.

جدول 5: وضعیت تأهل و شادی

فرضیه چهارم: میانگین شادی جوانان برحسب پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی آنان متفاوت است.

با توجه به جدول 6، بین میانگین شادی و پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی تفاوت وجود دارد؛ بدین صورت که میانگین شادی افرادی که دارای پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی بالاتری (227.5) هستند از میانگین شادی افرادی که دارای پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی پایین (85/119) و متوسط (95/190) هستند، بیشتر- است. بدین معنی که افراد با پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی بالاتر، از میزان شادی بیشتری نسبت به افراد با پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی پایین­تر برخوردارند.

طبق اطلاعات به­دست آمده از خروجی آزمون کروسکال والیس برای دو متغیر مورد بحث پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی و شادی، با توجه به سطح معنی­داری آزمون (000/0) که کوچکتر از 01/0می­باشد، میانگین شادی افراد برحسب پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی دارای تفاوت معنی­داری می­باشد. بنابراین فرضیه مورد بحث تأیید می­شود و فرض خلاف رد می­گردد.

جدول 6: پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی و اوقات فراغت

فرضیه پنجم: بین سن پاسخگویان با میزان شادی رابطه معنی­داری وجود دارد.

اطلاعات ضریب همبستگی به­دست آمده در جدول 7 نشان می­دهد که بین دو متغیر سن و میزان شادی جوانان همبستگی وجود دارد، اما این همبستگی به لحاظ آماری در سطح 95 درصد اطمینان معنی­دار نمی­باشد.

جدول 7: بررسی رابطه بین سن جوانان با میزان شادی

رگرسیون چند متغیره

هدف از تحلیل رگرسیون چندمتغیره، مشخص کردن سهم و تأثیر متغیرهای تحقیق در تبیین و پیش‌بینی متغیر وابسته است. برای انجام دادن تحلیل رگرسیون، پیش­فرض­های آن بررسی شده است. با توجه به برآورده شدن پیش­فرض­های فوق، تحلیل رگرسیونی برای سنجش اندازه­ اثر هر کدام از ابعاد متغیر اوقات فراغت (اوقات فراغت فعال و غیرفعال) و همچنین متغیرهای زمینه­ای بر میزان شادی جوانان، از تحلیل رگرسیون چند متغیره به روش گام به­گام استفاده شده است. نتایج به­دست آمده از تحلیل رگرسیون بیانگر این است که از میان متغیرهایی که وارد معادله رگرسیونی شده­اند، دو متغیر اوقات فراغت فعال و پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی در مدل نهایی باقی مانده­اند که این دو متغیر در کل، 4/9 درصد از تغییرات متغیر وابسته (میزان شادی) را تبیین می­کنند. همان­گونه که در جدول 8 آمده است، ضریب همبستگی چندگانه برای این مدل رگرسیونی برابر 314/0می­باشد که نشان می­دهد بین متغیرهای مستقل وارد شده در مدل و متغیر وابسته شادی همبستگی متوسطی وجود دارد. متغیر اوقات فراغت فعال با ضریب بتای (0.223) بیشترین تأثیر را در تبیین میزان شادی جوانان داشته است.

جدول 8: مدل رگرسیونی گام به گام متغیرهای مستقل برای تبیین میزان شادی

بحث و نتیجه­گیری

شادی به­عنوان یکی از هیجانات اولیه و اساسی انسان و به دلیل شرایط اجتماعی ـ فرهنگی خاص جوامع نوین و انسان­های معاصر، از یک­سو و تأثیرات مثبت و خوشایند این هیجان در زندگی اجتماعی از سوی دیگر، مورد توجه محافل علمی جهانی قرارگرفته است. چگونگی گذران اوقات فراغت به­عنوان یکی از نیازهای اساسی انسان، از عوامل تأثیرگذار بر شادی انسان‌ها است. در این میان، نسل جوان از حساسیت ویژه­ای برخوردارند، زیرا میزان فراغت این گروه و نیز سهم آنان در فعالیت­های فراغتی، بیشتر از سایر اقشار است. مقاله حاضر به بررسی تأثیر اوقات فراغت بر میزان شادی در بین جوانان 15-29 ساله شهر مرند پرداخته است.

بنابر یافته­های حاصل از تحقیق، میانگین اوقات فراغت جوانان مورد مطالعه برابر با 58/88 است. همچنین، بررسی میانگین­ها نشان می­دهد که متغیر اوقات فراغت فعال، دارای میانگین بیشتری نسبت به متغیر اوقات فراغت غیرفعال می­باشد.

به‌علاوه، نتایج تحقیق مؤید آن است که میانگین شادی در بین جوانان (15-29 ساله) شهر مرند در حد متوسط (26/72) است.

با بررسی رابطه بین جنسیت و شادی مشخص شد بین متغیر میزان شادی و جنسیت جوانان تفاوت معنی­داری وجود ندارد که این امر با نتیجه تحقیق علوی (1389)، قمری (1389)، فضل­الهی و همکاران (1389)، اکبرزاده (1390) و پناهی و دهقانی (1391) همسو و با یافته تحقیق ربّانی (1390) غیرهمسو می‌باشد.

یافته­های تحقیق نشان می­دهد که بین دو متغیر وضعیت تأهل و میزان شادی جوانان تفاوت معنی‌داری وجود ندارد که این یافته همسو با تحقیق قمری (1389)، اکبرزاده (1390) و پناهی و دهقانی (1391) و برخلاف تحقیق ربانی (1390) و داینر و لوکاس (1999) می­باشد که معتقدند افراد متأهل نسبت به کسانی که هرگز ازدواج نکرده­اند یا جدا شده­اند، بیشتر احساس شادی و نشاط می­کنند.

بین متغیر پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی افراد با میزان شادی افراد نیز تفاوت معنی­داری وجود دارد؛ یعنی؛ هر چه پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی پاسخگویان افزایش می­یابد، میزان شادی آنان نیز بیشتر می­شود. این یافته با نتایج تحقیق اکبرزاده (1390) و پناهی و دهقانی (1391) انطباق دارد.

همچنین، با توجه به نتایج تحقیق بین سن و میزان شادی جوانان رابطه معنی­داری وجود ندارد که این یافته همسو با نتایج تحقیق اکبرزاده (1390) می­باشد.

بنابر نتایج آزمون­های تحلیلی فرضیه­های اصلی تحقیق، میان دو متغیر فعالیت­های اوقات فراغت و ابعاد آن با میزان شادی رابطه معنی­داری وجود دارد و جهت این رابطه مثبت و مستقیم است، یعنی، با افزایش میزان مشارکت جوانان در فعالیت­های فراغتی، بر میزان شادی آنان افزوده می­شود. این یافته با نتایج تحقیقات میرشاه جعفری و همکاران (1381)، ربّانی و همکاران (1386)، کوپر و همکاران (1992)، لو و آرگایل (1994)، وینهوون و همکاران (1994)، لو و هاسین هو (2005)، وانگ و ونگ (2014) همسو می­باشد. در مورد رابطه ابعاد اوقات فراغت با شادی نیز نتیجه حاصل حاکی از آن است که بعد اوقات فراغت فعال دارای رابطه­ای قوی­تر نسبت به بعد اوقات فراغت غیرفعال است. این یافته نیز با نظریه ذاکرمن مطابقت دارد که معتقد است فعالیت­های اوقات فراغت دو دسته­اند: دسته اول، فعالیت­های فراغتی که در عین آرامش و بدون تحرک جسمانی انجام می­گیرند، از سطح برانگیختگی و نشاط­انگیزی کمتری برخوردارند؛ دسته دوم، به فعالیت­هایی که ضمن فعال­سازی جسم، با افزایش شور و هیجان همراه هستند و سطح برانگیختگی و نشاط آفرینی آن­ها بیشتر است (میرشاه جعفری،1381: 54).

همچنین، نتایج رگرسیون چند متغیره نشان داد 4/9درصد از تغییرات پراکنش متغیر میزان شادی را دو متغیر اوقات فراغت فعال و پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی تبیین کرده­اند. متغیر اوقات فراغت فعال بیشترین سهم را در تبیین پراکنش میزان شادی جوانان داشته است.

در مجموع نتایج پژوهش مؤید این مطلب است که عوامل گوناگون فردی، اجتماعی، محیطی و موقعیتی به تنهایی یا به­همراه دیگر عوامل و یا به­طور گروهی بر اوقات فراغت و چگونگی گذران آن تأثیر می­گذارند. از سویی دیگر، نحوه­ گذران اوقات فراغت، بازتابی از شرایط فرهنگی، اجتماعی و ... هر جامعه است که استفاده­ بهینه از آن می­تواند باعث افزایش نشاط و شادی در بین افراد جامعه گردد.