طرد عینی و ذهنی جوانان در ایران

مقدمه و طرح مسئله

گشوده شدن پنجره جمعیتی جوان متولد دهه های 1360و1370 به روی جامعه ایران، در شرایط گذار اقتصادی- اجتماعی به سوی پیشرفت و دربستر تحولات فرهنگی و سیاسی دهه های اخیر، به دلیل فقدان سیاست اجتماعی هدفمند، برنامه‌ریزی بلندمدت و اندیشیدن تمهیدات لازم برای تامین نیاز، حمایت و رفاه آنان درطول حیات و امکان عبور موفق نسل مذکور از مراحل مختلف کودکی، نوجوانی و جوانی به بزرگسالی مستقل و کارامد، از فرصتی طلایی برای استفاده موثر از سرمایه انسانی و انرژی جوانی جمعیت، تبدیل به تهدیدی جدی  و بروز مسائل و مشکلات فعلی در زمینه های اساسی زندگی (آموزش، اشتغال، ازدواج، مسکن، بهداشت، فراغت و فرهنگ) آنان و نیز جامعه و آرمان های توسعه ملی گردیده است . در بررسی های منطقه ای  تجربی و سیستماتیک به عمل آمده برروی وضعیت جمعیت جوان (Silver; 2007. Dhillon & yousef;2007.Salehi-Isfahani;2007)  نیز محققان مربوطه، رشد جمعیتی بالا (به عنوان مثال، معادل 91/3 نفر به ازای هر 100 نفر، در فاصلۀ بین سال های 1355 تا 1365در ایران) در بستر شرایط اقتصادی - اجتماعی کلان، همراه با صرف منابع در سرمایه گذاری برای برنامه های توسعه ملی، از یک سو و سیاست رفاه و تامین نیازهای عمده و انبوه نوجوانان و جوانان در چرخه رشد و انتقال به بزرگسالی مطلوب، از سوی دیگر را چالشی ملی  در راستای شکل گیری مسئله مشترک "عدم شمول"   یا "طرد اجتماعی" جوانان در منطقه خاورمیانه، از جمله ایران  دآن استه اند.

صاحبنظران و محققان حوزه سیاست و رفاه اجتماعی، مفهوم طرد اجتماعی را برای توصیف وضعیت هایی بکار می برند که در آنها، افراد یا حوزه های گوناگون از ترکیبی از مشکلات به هم پیوسته- مثل عدم اشتغال، عدم مهارت، درآمد پایین، خانوادۀ فقیر، خانوادۀ از هم پاشیده، بیماری و زندگی در محیطی با جرائم بالا-رنج می برند (واحد طرد اجتماعی اروپا،2001: 1). بر این اساس، طرد اجتماعی به عنوان پیامد بالقوه مجموعه ای از  عوامل خطرزا شناخته می شود. (ورومن:2007)  بنابراین، بهتر است برای طرح دقیقتر مسئله طرد اجتماعی جوانان در ایران نیز به نتایج برخی تحقیقات انجام شده و داده های مرتبط موجود نگاهی بیفکنیم تاتصویری کلی از وضعیت جوانان ایرانی و شرایط زندگی آنان و خانواده هایشان در محورهای اصلی به دست آید.

در مباحث طرد/ ادغام اجتماعی، عامل سلامت (جسمانی، روانی و اجتماعی) از محوریت و اولویت بالایی برخوردار است. در مطالعات نظری و سنجش های تجربی طرد و محرومیت، برخورداری از سلامت کافی از اصلی ترین پیش نیازهای ادغام اجتماعی برای تمام گروه های سنی، از جمله جوانان شناخته شده است؛ به طوری که داشتن بیماری  به ویژه معلولیت، از اصلی ترین عوامل خطرساز طرد اجتماعی افراد و گروه های مختلف می باشد. این در حالی است که طبق آمار موسسه ملی تحقیقات سلامت ایران(1389)، 27/17 درصد جمعیت کشور از حداقل یک معلولیت رنج می برده اند که این میزان برای مردان 41/22 درصد و برای زنان 91/11 و در شهرها 46/16 و در روستاها 07/19 درصد بوده است. از سوی دیگر، بنا بر گزارش خبرگزاری فارس، دکتر احمد علی نوربالا در چهارمین کنفرانس علمی سلامت روان و رسانه در تهران اعلام داشته اند که براساس مطالعات انجام شده بین سال های 1389 تا 1390، میزان شیوع اختلالات روانی در جمعیت 15 تا 64 سال ایران 6/23 درصد بوده که 7/34 درصد آنان نیازمند خدمات درمانی بوده اند. این در حالی است که گستره شیوع اختلالات روانی در سال 1378، معادل 5/21 درصد جمعیت کل کشور بوده است. طبق آمار های موجود، شیوع اینگونه اختلالات در کشور رشدی معادل سالانه 2/5 درصد دارد. از سوی دیگر، بهره مندی از بیمه های درمانی همگانی به عنوان بنیانی ترین خدمات دولت ها به شهروندان در حوزه سلامت محسوب می شود. با اینحال، طبق آمار موسسه ملی تحقیقات سلامت ایران در سال 1389، 83/16 از ایرانیان زیر پوشش هیچ نوع بیمه ای نبوده اند[4] و تنها 46/12 درصد آنها زیر پوشش بیمه های تکمیلی قرار داشته اند.

زندگی در خانواده های فقیر و نیز تک والد، از دیگر عوامل خطرزا در طرد اجتماعی کودکان، نوجوانان و جوانان است که در مباحث جهانی (من جمله تعاریف اتحادیه اروپا) به آن اشاره شده است. طبق آمار[5]IrMIDHSدر سال 1389، 08/10 درصد از کودکان صفر تا 17 ساله ایرانی حداقل با یکی از والدین خود زندگی نمی کرده اند که 53/6 درصد آنان یکی از والدینشان را به علت فوت از دست داده بودند.

محور مهم دیگر، برخورداری یا محرومیت های مادی - معیشتی است که شاخص فقر مطلق، بیانگر کلیت آن است. در این زمینه طبق گزارش وضعیت فقر و نابرابری در ایران در دوره 9 ساله 1384 تا 1391 که توسط معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در اسفندماه 1392 منتشر شده، 33 درصد از خانوارهای شهری و 40 درصد از خانوارهای روستایی زیر خط فقر مطلق قرار گرفته اند[6]. روند ضریب جینی نیز نمایانگر آن است که طی دوره زمانی 1380 تا 1391 شاخص ضریب جینی شهری و روستایی رو به کاهش بوده است. در همین راستا، طبق گزارش IrMIDHS در سال 1389، 6/14 درصد کودکان 5 تا 11 ساله حداقل یک ساعت در هفته کار اقتصادی یا هشت ساعت در هفته برای خانواده خود کار می کرده اند که تایید دیگری بر زندگی شمار قابل ملاحظه ای از کودکان و نوجوانان جامعه ما در شرایط فقر و محرومیت مزمن خانوادگی و محیطی است و گذشته و حال آنان را به آینده ای نابسامان و نامطمئن پیوند می زند.

بیکاری و عدم اشتغال که فقر و نابرابری درآمدی را با خود به همراه دارد، از دیگر عناصر اصلی طرد و شمول اجتماعی است.  مباحث جاری پیرامون طرد اجتماعی، بیشتر به دنبال ادغام جوانان و بیکاران در بازار کار می باشد و تاکید بر اشتغال به نوعی به عنوان فاکتور اصلی ادغام مطرح شده است.(شارف: 2000) این در حالی است که طبق گزارش مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری سالانه جوانان 15 تا 24 ساله در سال 90 برابر 5/26 درصد بوده و نرخ بیکاری فصلی در این گروه سنی در فصلی چون زمستان به 7/29 درصد هم رسیده است.

در کنار وضعیت نامطلوب اشتغال جوانان، رشد قابل توجه تحصیلات در ایران که آمارهای ثبت نام سالانه موید آن است، نکته اصلی و مهمی است. با توجه به اینکه 76/93 درصد جمعیت 15 تا 24 سالۀ ایرانی باسوادند و نیز حجم عظیم جمعیت دانشجویان در جامعه ایران که در سال تحصیلی 82-1381 برابر 1673757 نفر و در سال تحصیلی 92-1391 معادل 4435880 نفر بوده اند، می توان نتیجه گیری نمود که مرحله انتقال از آموزش به بازار کار در جامعه فعلی، همانند دیگر کشورهای منطقه، با مشکلی بس جدی روبروست. محققان پروژه طرد اجتماعی خاورمیانه (  (Salehi-Isfahani;2007;Dhillon &Yousef. 2007; Silver:2007در این باره    می نویسند: "علیرغم هزینه سرانه بالاتر برای آموزش در کشورهای مذکور – شامل ایران، مصر، سوریه و مراکش- کیفیت آموزشی فارغ التحصیلان، پایین تر است؛ بدین معنی که آموزش ابتدایی در یاد دادن مهارت های اصلی زندگی به دانش آموزان طی سال های اصلی شکل گیری آنان ناکام بوده و آموزش دبیرستانی و بعد آن، اعم از فنی حرفه ای و دانشگاهی نیز در آماده کردن جوانان برای بازار کار -از طریق یاد دادن دانش و مهارت های مورد نیاز- ناموفق است[7]. از این رو، مشکلات بازار کار، جوانان فعلی را بیش از بزرگسالان (نسل های قبل) آزار می دهد؛ به طوری که در حال حاضر، متوسط نرخ بیکاری جوانان در کشورهای مذکور حدود 25درصد و برای ایران، تنها در سطح فارغ التحصیلان دبیرستان حدود  20 درصد و احتمال بیکار ماندن جوانان 5/3 برابر بیش از بزرگسالان برآورد شده است. از سوی دیگر، بیش از 50 درصد بیکارانی که برای اولین بار دنبال کار می گردند، مربوط به جوانان 15-24 سال این کشورهاست که بالاترین نرخ منطقه ای بیکاری در جهان به شمار می آید. بعلاوه، مشکل اشتغال جوانان محدود به گروه یا سطح خاصی نبوده و امری فراگیر است؛ به طوری که متوسط دوره بیکاری آموزش دیدگان دانشگاهی یا مراکز فنی-حرفه‎ای نیز نسبتا ًبالا (5/ 2تا 3 سال) است و مسئله ای بغرنج محسوب می شود. افت ارزش مدارک تحصیلی (از جمله دیپلم)، مهارت های بی تناسب با تقاضاهای بازار کار، ساختار انعطاف ناپذیر و انتظارات نا همسو میان تحصیلکردگان دانشگاهی و سطوح کار دولتی و خصوصی، عدم گسترش بخش خصوصی و عدم گنجایش بخش دولتی برای جذب انبوه جوانان بیکار، کیفیت پایین مشاغل، انتظار طولانی برای ورود به بازار کار، افزایش دستاوردهای آموزشی و فشار زنان بر بازار کار و تبعیض های مختلف (جنسیتی و غیره)، از دیگر عوامل یا موانع موجود در زمینه انتقال موفق جوانان از آموزش به اشتغال مولد به شمار می رود که بویژه تحصیلکردگان دانشگاهی و زنان جوان این کشورها را با سطوح بالای بیکاری و مشکلات مرتبط با آن مواجه می سازد". (Dhillon&Yousef, Ibid: 11)

مرحلۀ انتقال از اشتغال به تشکیل خانواده نیز همانند حلقه گذار از تحصیل به اشتغال، برای جوانانِ امروز ایران، با چالش های خاص خود همراه است. علیرغم اهمیت زیاد ازدواج به عنوان نقطه عطف مهم در انتقال به پایگاه بزرگسالی، شواهد حاکی از آن است که هرروز جوانان بیشتری درحال به تأخیر انداختن ازدواج خود و یا به عبارتی، طرد از بازار ازدواج هستند. شاید بهترین شاهدی که می توان به آن استناد نمود، میانگین سن اولین ازدواج باشد که طبق گزارش مرکز آمار ایران، از 8/23 سالگی برای مردان در سال 1365 به 7/26 سالگی در سال1390 رسیده است- این ارقام برای زنان نیز به ترتیب 9/19 و 4/23 گزارش شده است. در تحقیق طرد اجتماعی جوانان در خاورمیانه (2007) نیز به این نکته اشاره شده است: "آمارها بیانگر آن اند که در نسل قبل (والدین) ازدواج در این کشورها عمومیت و زودرسی بیشتری داشته و شامل 63 درصد مردان می شده است که در نیمه تا آخر سال های دهه سوم زندگی خود، ازدواج می کرده اند. در حالی که امروزه حدود 50 درصد مردان 25-29 ساله در این کشورها، مجردند. در ایران این میزان در مورد مردان جوان همین گروه سنی، 38 درصد است که یکی از بالاترین نرخ ها در تاریخ معاصر کشور به شمار می رود. همراه با کاهش عمومیت ازدواج، متوسط سن ازدواج مردان نیز در این کشورها نسبت به یک نسل قبل درحد قابل ملاحظه ای بالارفته است.

وضعیت فوق، تصویری از شرایط و وضعیت انبوه جوانان  بواقع محروم یا بیرون  از نظام رسمی تامین و رفاه و حقوق شهروندی در جوامع معاصر است که به تعبیر دین[8] در شرایط  ضعف حمایت/تأمین اجتماعی[9] لازم و کافی، تبدیل به یک به اصطلاح "مادون طبقه[10]"و حتی"طبقه ای خطرناک[11]" با پتانسیل بالا برای خشونت، انحراف و تخریب[12] به جای سازندگی اجتماعی، خواهند شد. (Dean,1997:55-8; See Macdonald,1997)

از این رو، بویژه در شرایط کشورهای درحال توسعه منطقه (خاورمیانه) از جمله ایران- که جوانان اغلب در مرکز تحولات سیاسی- اجتماعی ملی و محلی قرار دارند و در عین حال، پایگاه و حقوق شهروندی آنان کمابیش دچار ابهام، غفلت[13]یاکاستی های اساسی است-  ترکیب "گسستگی"و"خطرناک بودن"، شرایطی بس خطیر و آسیب زا برای جوانان و جامعه فراهم می آورد. در چنین وضعیتی، ساختارها و نیروهای اجتماعی محرومیت زا و منزوی سازی که با یکدیگر تعامل داشته ، به صورت مزمن و انباشتی زندگی  و آینده کودکان، نوجوانان و جوانان را  در خطر تباهی و محرومیت قرارمی دهد،  باید مورد توجه و بررسی علمی جدی قرار گیرند. این توجه و شناخت، امروزه به نحوی دقیقتر، در پرتو رویکرد نوین طرد وشمول اجتماعی میسر است که خود از دل مباحث متأخر شهروندی، سیاست اجتماعی و رفاه در جهان پیشرفته سر برآورده و به سرعت در خارج از حوزه اصلی آن - اروپا- مورداستقبال محققان و سیاستگذاران اجتماعی در همه کشورهای جهان قرار گرفته  و چارچوب مبنای پژوهش حاضر نیز بوده است.

سوالات پژوهش

1. میزان طرد/شمول اجتماعی جوانان، به طور واقعی و ذهنی، در جامعه فعلی ما چقدر است؟
2. ابعاد مختلف طرد/شمول اجتماعی جوانان کدام اند؟
3. چه ا رتباطی بین طردعینی و ذهنی جوانان ، در ابعاد مختلف وجود دارد؟

پیشینه تجربی

طرد و شمول اجتماعی جوانان ، موضوع مطالعات بسیاری در دنیا  و نیز منطقه و ایران، در دهه های اخیر بوده است. در ادامه به شماری ازمهمترین آنها، برحسب اهداف و نتایج اشاره خواهیم داشت: 

• ·        هانوی[14] (2003): " بررسی ادغام اجتماعی در کانادا: کودکان و جوانان"

هانوی، محقق حوزه طرد و شمول اجتماعی،  بر این باور است که طرد جوانان باید در متن زندگی و در زمینه اجتماعی و خانوادگی پرورش دهنده آنان در طول زمان مورد بررسی قرار گیرد. از نظر وی، برای رسیدن به نتایج بهتر در شناخت شمول و طرد اجتماعی در جوانان، آنچه مهم است پرسش از جنبه‌های مختلف این مسئله از خود جوانان و گوش فرا دادن به سخنان آنان است تا دانسته شود که تجارب واقعی ایشان چه بوده و آنان خود در مورد مفهوم طرد/شمول اجتماعی و شاخص های آن چگونه می‌اندیشند؟

وی در مطالعه خود، از بین عوامل متعدد طرد و شمول اجتماعی سه عامل خانواده، ساختار آموزش و مراقبت در اوان کودکی و تفریحات (اوقات فراغت) را مورد واکاوی بیشتری قرار داده و در نهایت        می نویسد: "با این تفاسیر به نظر می‌‌رسد انتقال مثبت از دوره کودکی به جوانی و بزرگسالی وقتی رخ می‌دهد که افراد در زمینه و بستری زندگی کنند که از نظر جسمی، سلامت و ایمن؛ ازنظر شخصیتی، ارزشمند؛ از نظر اجتماعی، دارای ارتباطات اجتماعی؛ از نظر اقتصادی و اخلاقی، تحت حمایت؛ از نظر شخصی و سیاسی، قدرتمند، توانمند و امیدوار به آینده باشند. لذا هرچه برنامه‌ ریزی ها و سیاستگذاری ها در خدمت این نیازها باشند، می‌توان انتظار بیشتری برای مشارکت مثبت جوانان داشت. (Hanvey, 2003: 6-7)

• ·        جان اسمیت (1991): "ریسک، طرد، نظم اخلاقی و سرمایه اجتماعی: نظریه پردازی  در مورد بی خانمانی جوانان"

از میان کارهای انجام شده در موضوع طرد اجتماعی جوانان، به نظر می رسد جان اسمیت[15] دیدگاه همه‌جانبه‌تری را اتخاذ نموده است. وی بر اساس مطالعاتی که بر روی جوانان بی‌خانمان در بریتانیا انجام داده است، به چرخه‌ای از عوامل خطرزای مرتبط با طرد اجتماعی به شرح زیر اشاره می‌کند:

الف- عوامل خطرزای زمینه ای: شامل فقر، ساختار خانوادگی، تحصیلات، شغل، سلامت که سابقه و پیش‌زمینه بی‌خانمانی (طرد) را قوت می‌بخشند. علاوه بر اینها می توان اعتیاد به مواد مخدر و الکل، طرد از مدرسه، زندگی با تک والد و جابجایی (تغییر مکان) پی درپی و زندگی در محلات فقیرانه را نام برد.

ب- عوامل خطرزای اجتماعی: که در زمینه و بافت اجتماعی رخ می دهد و باتوجه به ساختار جوامع والگوهای خانوادگی مختلفِ موجود، الگوهای طرد نیز در جوامع متفاوت هستند.

ج ـ سرمایه اجتماعی: سرمایه اجتماعی را می توان از طریق ارتباط آن با دو عامل خطرزا درسطح فردی (فاکتورهای زمینه ای) و سطح اجتماعی درک نمود.

بر این اساس، اسمیت عوامل زمینه ای وعوامل اجتماعی را دو ضلع مثلثی به نام مثلث زندگی جوانان[16] می‌داند که زندگی آنان را تحت تاثیر قرار می دهد و ضلع سوم این مثلث نیز تحت تاثیر سرمایه اجتماعی فرد قرار دارد. تأثیرات متقابل این سه ضلع بر زندگی جوانان باعث پذیرش و یا عدم پذیرش حمایت‌ها و یا در مقابل، پذیرش یا دفع عوامل خطرزاست و در صورت تاثیر عوامل خطرزا، فرآیند طرد می تواند واقع گردد. (Smith,1991: 2-3)

اسمیت معتقد است که باید برای جوانان بی‌خانمان، ‌ دو جنبه دیگر هم به این شش جنبه افزود: طرد از جان پناه که به ویژه درخصوص جوانان تنها باید بسیار مورد توجه قرار گیرد و طرد از شبکه‌های اجتماعی و طرد از خانواده که نکته بسیار مهمی درخصوص جوانان بی‌خانمان است. (Smith,1991:7-8)

• ·        صالحی‌اصفهانی(2007). " طرد جوانان در ایران: وضعیت آموزش، اشتغال و تشکیل خانواده"

صالحی اصفهانی (2007) در تحقیقی با عنوان " طرد جوانان در ایران: وضعیت آموزش، اشتغال و تشکیل خانواده " که بخشی از طرحی منطقه ای (خاورمیانه و شمال افریقا) در همین زمینه بوده است، به بررسی عوامل ایجاد کننده طرد اجتماعی در بین جوانان ایرانی، با توجه به ساختار جمعیتی ایران و از دیدگاه اقتصادی پرداخته است

به اعتقاد ,d، طرد اجتماعی جوانان در ایران ابعاد گوناگونی دارد که مهمترین آنها در شرایط فعلی عبارت اند از: 1- کسب مهارت برای اشتغال مولد یا فعال، 2- یافتن شغل، 3- تشکیل خانواده.

بعد از طرح سه موضوع تحصیلات، شغل و ازدواج و چالش های جوانان و جامعه معاصر ایران در این زمینه، وی، راهکارهایی را که می تواند به فهم بهتر مکانیزم‌های موثر در عرصه های تحصیلات، اشتغال و ازدواج و کمک به بهبود نهادهای موجود و ایجاد انگیزه‌های صحیح بینجامد، مطرح می‌کند. به عقیده وی این راهکارها عبارت اند از: ضرورت اصلاح در امر آموزش؛ ضرورت ایجاد ارتباط میان بخش آموزش و بازار کار و ضرورت اصلاحات در نظام بیمه اجتماعی. به اعتقاد وی، در واقع مشکل اصلی و ریشه‌ای مسئله جوانان در ایران، تعداد زیاد جوانان نیست، بلکه عدم کارایی و انعطاف ناپذیری نظام تحصیلی، مراکز کار و بنگاه های ازدواج می‌باشند. بعلاوه، باورهای اجتماعی که جزئی از جامعه ایران شده است نیز، به طور مشابهی، هزینه ازدواج را بالابرده است. در مجموع، برای رفع طرد و افزایش شمول اجتماعی جوانان درایران، رفتارهای مختلف زندگی اجتماعی و اقتصادی باید در ارتباط با هم سنجیده شده و آنگاه با درنظرگرفتن این ارتباطات، تغییرات ساختاری درجهت اصلاح رفتارها صورت پذیرد. (Ibid:8)

• ·        قاضی نژاد وهمکاران (1389): " طرد اجتماعی جوانان: علل و پیامدها"

قاضی نژاد و همکاران (1389) در پژوهشی با عنوان " طرد اجتماعی جوانان: علل و پیامدها "، در پی به دست آوردن تصویر و تبیینی از وضعیت طرد اجتماعی جمعیت جوان جامعه ایران در سطح استان تهران بوده اند. آنان طرد اجتماعی را در سه بعد محرومیت مادی، طرد از حقوق اجتماعی اساسی و محرومیت از ادغام فرهنگی- اجتماعی عملیاتی نموده و در دو سطح عینی و ذهنی مورد مطالعه قرار داده اند. برمبنای ادبیات مفهومی موجود در زمینه علل تعیین کننده، فرایندها و نتایج جریان های طرد اجتماعی، در این پژوهش تلاش شده وضعیت نوجوانان و جوانان تهران، اسلامشهر و پاکدشت در متن زندگی واقعی و شرایط زیست آنان در خانواده، محیط های آموزشی، اجتماع محلی و جامعه بزرگتر طی مراحل مختلف زندگی، مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته و برحسب شاخص های جزیی و کلی، تصویری از محرومیت های زنجیره ای و مزمنی که آنان از گذشته تا حال به طور عینی و ذهنی تجربه کرده اند، به دست داده شود.

نتایج این تحقیق نشان داد قریب نیمی(4/46 درصد) از جوانان 15 تا 29 ساله از مجموعی از محرومیت های چندگانه، مزمن و انباشت شده در رنج بوده و بنابراین، طرد همه جانبه ای را تجربه کرده و مطرود[17]به حساب می آیند و نیمی (5/49 درصد) دیگر، در قطب مقابل آنان قرار گرفته و به طور نسبی، در زمینه های مختلف برخوردارتر بوده و باصطلاح" ادغام شده[18]" یا در شمول اجتماعی محسوب می شوند. 1/4 درصد جوانان مورد مطالعه نیز روی خط طرد (میانگین) یا به تعبیری در "لبه پرتگاه" قرار داشته و آماده سقوط به وادی طرد اجتماعی و پیوستن به مطرودان بوده اند. نتایج تحقیق مذکور در مورد طرد ذهنی جوانان (فاصله تصورات و انتظارات آنان از واقعیت زندگی در حوزه نیازهای اساسی مد نظر خودشان) نشان داد که بیش از نیمی (2/52 درصد) از نوجوانان و جوانان مورد مطالعه، دچار طرد ذهنی (احساس مطرودیت اجتماعی) بوده اند. با لحاظ افراد (8/3 درصد) روی خط میانگینِ شاخص - یا افراد در معرض خطر- درصد مطرودان ذهنی به 56 درصد کل پاسخگویان جوان رسیده که رقمی بالا و قابل تامل است. یافته جالب دیگر این تحقیق، مربوط به نتایج آزمون رابطه بین ابعاد و مولفه های اصلی طرد عینی و شاخص کلی طرد ذهنی بود که نشان داد از میان 3 بعدِ عینی طرد اجتماعی یعنی محرومیت مادی، محرومیت از حقوق اجتماعی اساسی و طرد از ادغام فرهنگی، تنها مطرودان از ادغام فرهنگی – اجتماعی (دور از بازار کار و اشتغال و فاقد مشارکت های اجتماعی رسمی و غیررسمی و امکانات فرهنگی- فراغتی لازم)، به طور معنی داری دچار احساس طرد ذهنی هستند و میان خود، جامعه و شرایطی که در آن زندگی می کنند، به شدت (با ضریب همبستگی 21درصد) فاصله / شکاف می دیده اند. برحسب نتایج این پژوهش میدانی، آنچه بین جوانان و جامعه فعلی ما فاصله می اندازد، نه محرومیت های مادی و حتی محرومیت از حقوق اجتماعی اساسی (حق آموزش، بهداشت، ازدواج، مسکن و... )، بلکه بیش از همه، فقدان کانال های مشارکت و ارتباط اجتماعی و ضعف جذب و ادغام فرهنگی آنان بوده است. نوجوانان و جوانان موردمطالعه، مایل و مشتاق بوده اند در هر شرایط مادی(فقر یا رفاه)  عینی، به عنوان شهروندی صاحب حقوق در جامعه خود "دیده " و " شنیده" شوند، به حساب بیایند و جایگاه تعریف شده ای در "متن " نظام اجتماعی - فرهنگی موجود داشته باشند.

تعریف مفاهیم

جوان و جوانی

در تعریفی کلی، جوانان گروهی متشکل از افرادی هستند که در میانه سنین کودکی و بزرگسالی قرار گرفته‌اند. اما اگر اختلاف تعاریف را در میان جوامع مختلف در نظر بگیریم، با دسته‌بندی های گوناگونی در این‌باره رو به رو خواهیم بود. آرنت[19] (2004) معتقد است که رسیدن به جوانی، مقطعی مجزا از زندگی است که از اواخر دهه دوم تا اواخر دهه سوم آن ادامه می‌یابد. جوانی، دوره‌ای است ما بین بلوغ و بزرگسالی که در آن بخشی از مسئولیت‌های بزرگسالی مانند پایان یافتن استقلال، بی‌خیالی و سایر امکانات نامحدود دوره جوانی، ترسناک به نظر می‌رسد. Silver;2007: 12))

در همین راستا، پژوهش های انجام شده در اروپا نشان داده است که جوانان در اواخر قرن بیستم نسبت به اوایل این قرن، حدود شش سال بیشتر، جهت تحصیل وقت صرف می‌کنند. به این دلیل و نیز به دلیل افزایش دوره‌های بیکاری درمیان جوانان، ورود به اولین شغل دیرتر اتفاق می‌افتد. از دیگر شاخص های افزایش زمان دوره انتقال به بزرگسالی، بیشتر ماندن در خانه پدری (حتی تا 30 سالگی) برای مردان و بارداری در سنین بالا (اولین بارداری بعداز 29 سالگی) برای زنان می‌باشد. به همین علت، مطالعاتی که بتازگی به مفهوم‌سازی در خصوص جوانی می‌پردازند، در تحلیل هایشان افرادی را مد نظر قرار می‌دهند که در سنین بالاتری از تعاریف مرسوم از «جوان» قرار گرفته‌اند. (Aassve Et Al,2006: 26)

در پژوهش آسو[20] و همکاران (2006) ، محدوده سنی گسترده‌ای برای جوانی (15 تا 29سالگی) در نظر گرفته شده است. در مطالعه فوق‌، به جوانان در سه گروه سنی توجه شده است: از 15 تا 19 سال، از20 تا 24 سال و از 25 تا29 سال که هریک از این دسته‌ها، ویژگی های خاص خود را می تواند داشته باشد. در تحقیق حاضر نیز همین رویکرد / تعریف اتخاذ شده است.

طرد اجتماعی

طرداجتماعی یک واژه مورد نزاع است و "ارائه یک تعریف ساده برای آن مشکل است". (اتحادیه اروپا، 1992 به نقل از سیلور، 1994) این واژه نه تنها برای اشاره به گستره وسیعی از پدیده ها و فرایندهای مربوط به فقر، محرومیت و سختی استفاده می شود، بلکه در ارتباط با گستره وسیعی از مقولات مربوط به افراد و مکان های مطرود نیز مورد بهره گیری قرار می گیرد. طرد اجتماعی با گسترش مفاهیم فقر و نابرابری به ابزاری جدید برای تحلیل شکاف های اجتماعی و موقعیت افراد به حاشیه رانده شده، تبدیل شده است و با"ناتوانی در دستیابی به چیزهایی در زندگی که بیشتر اعضای جامعه از آن بهره مندند" تعریف می شود.

واحد طرد اجتماعی اروپا[21] (2001)طرد اجتماعی را این گونه تعریف کرده است: "طرد، واژه ای جامع برای توصیف حالت هایی است که در آن افراد یا حوزه های گوناگون از ترکیبی از مشکلات به هم پیوسته مثل عدم اشتغال، عدم مهارت، درآمد پایین، خانواده فقیر، خانواده از هم پاشیده، بیماری و زندگی درمحیطی با جرائم بالا رنج می برند" .از نظر کارشناسان اتحادیه اروپا، طرد اجتماعی فرایندی است که طی آن، افراد معینی به حاشیه­ جامعه[22]رانده شده و به علت فقر یا فقدان صلاحیت‌های اساسی و پایه و یا فقدان فرصت های آموزشی درازمدت (مادام العمر) و یا در نتیجة تبعیض، از مشارکت کامل در جامعة خود بازداشته می­شوند. این فرایند آنها را از فرصت های شغلی، درآمدی و فرصت های آموزشی و نیز مشارکت در شبکه‌ها و فعالیت های محلی و اجتماعی دور می‌کند. چنین افرادی دسترسی محدودی به قدرت و بدنه گروه های تصمیم‌گیری دارند و از این رو، اغلب احساس بی‌قدرتی و عدم توانایی کنترل روی تصمیماتی می نمایند که زندگی روزمره‌شان را متاثر می‌کند. (PRISMA:5-6)

ادبیات نظری

          به کارگیری مفهوم طرد اجتماعی برای بحث و مطالعه در زمینه منافع، فرصت ها و محدودیت­های افراد جوان، باید برحسب تنوع تعاریف جوان و دوره­ جوانی و نیز تفاوت وضعیت جوانان در جوامع مختلف صورت پذیرد. آن­چه وضعیت جوانان جوامع مختلف را از یکدیگر متفاوت می­سازد، در درجه اول تفاوت های جوامع از نظر نظام منافع و امتیازات اجتماعی( نظیر کار، تحصیل، اعانات و...) است که در اختیار جوانان گذاشته یا از آنان سلب می شود. تفاوت در فرهنگ و ارزش­های اصلی هر جامعه (مثل اهمیت جمع­گرایی و خانواده­محوری و یا تشویق فردگرایی و رقابت برای دستیابی به کار و سایر امتیازات و منافع) در مرتبه دوم قرار دارد.

          با این­حال، وضعیت جوانان در کشورهای مختلف چندان متفاوت نبوده و بخش­های مهم زندگی آنان، از مشابهت زیادی برخوردار است: کار، اشتغال و وضعیت بازار کار از اجزای مهم زندگی افراد جوان و از جمله نقش های کلیدی بزرگسالی و ورود به دنیای بالغان در کشورهای مختلف بوده و بیکاری جوانان، حوزه­ای عام در زندگی آنان است.

          از سوی دیگر، جوانان نوعاً دوره­هایی از حرفه­آموزی،  بی­کاری و سرگردانی و نیز دوره­های کوتاه شغلی در مشاغل بی­ثبات و با دستمزد پایین را در اوایل زندگی بزرگسالی خود تجربه می­کنند. مسئله جدی تمامی آنها در انتقال از آموزش به دنیای کار، جستجوی کار مناسب و رقابت سخت برای یافتن آن است که بعضاً در آن موفق و بسیاری نیز ناموفق می­باشند و به دنبال این عدم موفقیت، اعتماد به نفس خود را نیز از دست داده و بگونه­ای منفی خود را تعریف می‎کنند. (Audio &Palovaara.)

          بعلاوه، در شرایطی که نوجوانان و جوانان راه­های رسیدن به اهداف اصلی زندگی (کار، تحصیل، ازدواج و...) را برخود بسته می­بینند، در واقع، در خطر ترک و کناره­گیری[23] از جامعه خواهند بود و انگیزش لازم برای کسب پایگاه بزرگسال مستقل را نخواهند داشت.

          این خطر به ویژه برای آن دسته از جوانانی که دارای مشکلات و محرومیت­های قبلی در اداره زندگی و جامعه پذیری خود بوده­اند، مضاعف خواهد بود، زیرا مشکلات مذکور، گزینه­ها و قدرت انتخاب آنها را برای کسب پایگاه و ارتقا از طرق مورد قبول جامعه، محدودتر می­سازد. چنین گروه های پرخطری[24] از جوانان، به علت شکست­های مکرر در دستیابی به موفقیت­های تحصیلی و شغلی و...، فاقد منابع حمایت درونی (اعتماد به نفس قوی و کنترل و مدیریت زندگی) و نیز به دلیل شرایط خانوادگی و اجتماعی که در آن به سر می­برند، فاقد منابع حمایت بیرونی هستند. آنان مشکلات بیشتر و عدیده­ای را برای استفاده از فرصت ها و منابع و کسب هویت­های اجتماعی پیچیده­تر (تحصیلی، حرفه­ای و...) که لازمه شمول اجتماعی و ورود به جریان اصلی زندگی در جامعه است، تجربه می­کنند.

          در همین راستا، حجم انبوهی از پژوهش­ها در کشورهای مختلف به­منظور تعریف شاخص های طرد و علت­یابی و شناخت پیامدهای طرد/شمول اجتماعی جوانان به طور عام و جوانان پرخطر به طور خاص، در سطوح مختلف (فردی، خانوادگی، محلی، محیط تحصیلی و...) انجام گرفته است. نتایج مهم­ترین پژوهش­ها و گزارشات در این زمینه را می توان در 6 محور خلاصه کرد:

1. ضرورت بررسی طرد و شمول شهروندان برحسب گروه های سنی

       مهمترین مسئله مورد توجه صاحب­نظران این است که در شرایط معاصر، بحث و بررسی طرد/شمول اجتماعی شهروندان، ضرورتاً باید بر حسب گروه های سنی ویژه صورت گیرد. از این میان، افراد زیر 15 سال و جوانان بین 15 تا 25  یا 30 سال (گروه های اغلب وابسته به خانواده)، گروه های در خطر فقر، محرومیت و طرد برحسب فاکتورهای مختلف تعریف می­شوند. (Flood-Page Etal,2000, In Paskell,2007:7. 2007:35، Social Exclusion in BIH)

2. توصیف پدیده طرد کودکان و جوانان و ابعاد آن

          محققان در قدم اول سعی در توصیف خود پدیده طرد- به عنوان نقطه مقابل شمول اجتماعی- و ابعاد آن در میان این بخش از جمعیت نموده اند. فیبز و کورتیس (2001) با استفاده از داده­های پیمایش­های طولی ملی در خصوص کودکان و جوانان (NLSCY)، شاخص های پنج­گانه طرد را چنین برشمرده­اند:

1. فقدان موفقیت آموزشی در مدرسه؛

2. عدم سلامت عمومی؛

3. ناتوانی در مشارکت در فعالیت­های عادی (روزمره)؛

4. ضعف روابط با همتایان/ همسالان؛

5. فقدان مشارکت در فعالیت­های فراغتی سازمان­یافته (Hanvey,2003:20&14).

          طرد دوران­گذار به بزرگسالی با ابعاد سه­گانه طرد از تحصیل و مهارت­آموزی، طرد از بازار کار و طرد از بازار ازدواج نیز ابعادی از طرد را که ویژه جوانان هستند، دربرمی­گیرند.

3. تحلیل عوامل، شرایط و چگونگی پیدایش طرد

      از آنجا که کودکان، نوجوانان و جوانان جزئی از جمعیت خانواده محسوب می­شوند، شرایط مادی و محرومیت­های خانواده بی­شک آنها را نیز متأثر می­سازد. به علاوه، باقیماندن در چرخه "فقر موروثی" و تبدیل بچه­های رشد­یافته در محیط فقر خانواده به بزرگسالان فقیر آینده، مسئله مهم دیگری است که در پژوهش­های فقر و طرد اجتماعی، آشکار شده است. (UNDP[25],2007:36)

      عوامل خانوادگی مرتبط با طرد اجتماعی کودکان و نوجوانان تنها به سطح درآمد خانوار خلاصه نمی شود. از نظر فیپز و کورتیس (2001)، به جز پایگاه درآمدی پایین، عواملی چون: فقدان مسکن شخصی، تحصیلات پایین مادر و وابستگی خانواده به اعانات و کمک­های اجتماعی به عنوان منبع اصلی درآمد خانوار از جمله شرایط و عوامل مطرودساز فرزندان هستند. (Hanvey,2003: 5)

      محققان بنیاد لیدلا در کانادا نیز خاطر نشان می­سازند که طرد اجتماعی - شامل طرد کودکان و جوانان - معمولاً از طریق مجموعه شرایط یا مقتضیات چند لایه و تأثیر متقابل آنها بر یکدیگر، تحقق     می­یابد. این شرایط بیشتر شامل:

1. فقر؛

2. بی­کاری؛

3. تک­والدی بودن (مادران تنها در سرپرستی فرزند)؛

4. نگرش­ها یا ارزش­هایی همچون ترس از تفاوت­ها؛

5. نژادپرستی؛

6. فرآیندهای جداسازی^[26]، سرکوب کردن^[27] و به آسایشگاه سپردن^[28] می­باشد.

4. استمرار طرد و انتقال بین­نسلی آن

      جکسون و اسکات (2002) با تأکید بر مسئله استمرار طرد و انتقال بین نسلی آن در خانواده می‎افزایند: شغل و وضعیت اشتغال والدین، عامل بسیار مهم خانوادگی در تعیین طرد/شمول اجتماعی فرزندان است. سه حلقه اتصال کلیدی میان کار/ شغل والدین و رشد و رفاه کودک عبارت اند از:

1. ثبات وکفایت درآمدی والدین/ خانواده برای رفع نیازهای فوری وآتی فرزندان؛

2. وقت کافی برای ایفای نقش و مشارکت فعال والدین؛

3. فقدان استرس حاصل از بی­ثباتی یا چالش های تطبیق درآمد شغلی با نیازهای خانواده.

      به اعتقاد محققان یادشده، تأثیرعوامل مذکور بر وضعیت طرد/ شمول اجتماعی فرزندان در شرایط درآمد پایین، بی­ثباتی شغلی یا استرس بالا، به صورت غیرمستقیم و از طریق وساطت تفاوت در تکاپو و نوع اقدامات خانواده­ها و تأثیر بالقوه این اقدامات بر فرزندان و نیز وضعیت و شرایط سیاست­های اجتماعی مربوط به کار و خانواده انجام می­گیرد. (Hanvey, Ibid:5)

      مداخله سیاست­ها و برنامه­های حمایت از خانواده، در انتقال خانوادگی و نسلی محرومیت و استمرار طرد والدین در طول زندگی فرزندان، مسئله­ای است که فرندلی و لرو (2002)، دو تن از محققان کانادایی به بررسی آن پرداخته و دریافته­اند که در شرایط بهنجار و سالم، برنامه­های کلان آموزشی و مراقبت بچه در کودکی اولیه (ECEC)، سهم مهمی در شمول اجتماعی فرزندان در فرآیندهای رشد آتی آنها دارد. این حمایت مستمر، از طریق سه عامل توجه به رفاه و بهزیستی خانواده، توجه به پیوندهای اجتماعی خانواده­ها و توجه به عدالت اجتماعی مرتبط با خانواده­ها، به بهبود کیفیت زندگی[29] کودک در زمان حال و نیازهای رشد و تکامل وی در آینده (نوجوانی، جوانی و...)، خواهد انجامید.

      به اعتقاد این دو در واقع چنین برنامه­هایی (ECEC)، از طریق کمک عام به خانواده­ها و والدین و حمایت از آنها در کاهش خطر طرد اجتماعی و اطمینان حاصل کردن از توسعه قابلیت­ها و توانمند­سازی همه خانواده­ها در دسترسی به منابع اجتماعی و ارتقای عدالت، در نهایت به رشد کافی و مشارکت کامل بچه­ها و جوانان درآینده یا شمول اجتماعی آنان، خدمت می­کند. (Ibid:6).

5. طرد کودکان و جوانان آسیب­پذیر یا در معرض خطر مطرود شدن شدید

      در پژوهش­های مرتبط با طرد اجتماعی، معمولاً دو گروه از کودکان و جوانان به عنوان گروه آسیب­پذیر[30] یا در معرض­خطر مطرودیت  شدید معرفی شده­اند: کودکان و جوانان مهاجر و پناهنده و کودکان و جوانانی که دچار معلولیت[31] هستند.

      تحقیق امیدوار و ریچموند (2003) در کانادا نشان می­دهد، بسیاری از جوانان نسل دوم مهاجران، دچار احساس طرد و بیگانگی فرهنگی هستند. آنان احساس می­کنند بین ارزش­ها یا فرهنگ­هایی آشکارا دوگانه و غیر قابل آشتی، چند­پاره یا سردرگم شده­اند. احساس انزوا یا بیگانگی فرهنگی­- اجتماعی با تجاربی چون ذهنیت جوانان در مورد تفاوت های فرهنگی میان مبدأ و مقصد، تجربه نژادپرستی، تبعیض، بی­عاطفگی و سردی جامعه میزبان نسبت به مهاجرین، تصور قالبی منفی مهاجرین در رسانه­ها و همچنین زندگی واقعی مهاجرین در شرایط فقر و محرومیت در جامعه میزبان مرتبط است. ترکیب جنبه­های عینی و ذهنی فوق­، خطر واقعی شکل­گیری یک فرهنگ" بیگانگی" را در میان جوانان مهاجر پدید می­آورد که در آن، جوانان نه با کشور زادگاه، نه با والدین خود و نه با جامعه میزبان احساس ارتباط و پیوند نمی­کنند. (Ibid:6، Hanvey)

      به نظر می­رسد طرد فرهنگی در جمعیت مهاجران و با مقتضیات اشاره شده (تبعیض، تصویر قالبی منفی و...) را بتوان در جوامع پرتنش قومی و مذهبی، به اقلیت قومی و مذهبی و حتی در جوامعی با تفاوت های نسلی گسترده، به نسل جوان­تر نیز تعمیم داد.

از سوی دیگر، انجمن توسعه اجتماعی کانادا بر مبنای داده­های پیمایش­های طولی ملی مرتبط با کودکان  و جوانان (NLSCY) دریافتند که کودکان و جوانان دچار معلولیت و دارای نیازهای خاص، در خطر "طرد از مجموعه­ای از فرصت ها" هستند که برای اکثریت بچه­های کانادایی مفروض و تضمین شده است؛ یعنی:

1. فقدان عضویت کامل و فعال در اجتماعات محلی؛

2. عدم ادغام اجتماعی، علمی و آموزشی در مدارس در سطح مشابه هم سن و سالان غیر معلول آانها؛

3. فقدان منابع مالی و انسانی برای خدمت به کودکان و جوانان معلول (دارای نیازهای خاص) در آژانس­های محلی. (Ibid:7)

6. آثار و پیامدهای طرد

      به اعتقاد محققان، در چشم­اندازی کلی و عام، پیامدهای مطرودسازی گروه های اجتماعی در یک جامعه عبارت خواهد بود از:

1. عدم پذیرش اجتماعی؛

2. ایجاد ناتوانی و عجز (بی­قدرت ساختن)؛

3. آسیب­پذیر ساختن؛

4. کاهش مهارت زندگی؛

5. تحدید دورنما و چشم­اندازهای زندگی افراد (Hanvey,Ibid: 4).

در گزارش توسعه انسانی سازمان ملل از وضعیت طرد جوانان بوسنی و هرزگوین (2007)، پیامدهای طرد اجتماعی در بین دو گروه از جوانان در حال تحصیل تمام­وقت و جوانانی که ترک تحصیل کرده­اند، مشخص شده است. دلسردی و ناامیدی نسبت به آینده، افسردگی و ارزیابی منفی نسبت به نظام آموزشی در بین جوانانی که ترک تحصیل کرده­اند، به مراتب بیش از جوانان در حال تحصیل بوده است.

7. سطوح عینی و ذهنی طرد

از دیگر طبقه بندی های مهم و اساسیِ طرد، تفکیکی است که برحسب معیارها و موقعیت عینی و واقعی افراد، درمقابل ارزیابی های ذهنی آنان انجام شده است.  در حقیقت، سطح عینیِ طرد به جنبه های واقعی حیات فردی واجتماعی اشاره دارد. در این سطح، شرایط زندگی افراد براساس واقعیت کنونی آنان بررسی می شود. )جوهل،2007، به نقل از قاضی نژاد، 1389 (. در حالی که طرد ذهنی،جنبه ای از طرد است که به احساس و تلقی فرد از موقعیت خود، از جنبۀ مطرود یا مشمول بودن اشاره دارد و ارزیابی ذهنی فرد از شرایط زندگی خود است .از آنجا که تلقی و ارزیابی هر فرد از موقعیت و شرایط زندگی خود ممکن است تأثیر ویژه ای بر رفتارها و فعالیت و نیز مشارکت شخص در زندگی و تلاش او برای بهزیستی اجتماعی داشته باشد، طرد در سطح ذهنی نیز در کنار طردِ عینی، تأمل برانگیز و مهم است. )اکنرولوئیس،1999)

روش شناسی پژوهش

پژوهش حاضر، پیمایشی توصیفی- تبیینی از نوع مقطعی بوده است که در سطح ملی و در سال 93-1391 به انجام رسیده است. جامعه آماری تحقیق، شامل جوانان 15 تا 29 ساله ساکن خانوارهای سراسر ایران بوده است که نمونه ای به حجم 4522 نفر از آنان از 12 استان کشور (معرف کل استان ها ) به روش نمونه گیری  احتمالی چند مرحله ای خوشه ای انتخاب و با پرسش نامه ساخت یافته (استاندارد بومی سازی شده) مورد پرسش قرار گرفته اند.

نحوه عملیاتی سازی متغیر طرد عینی و طرد ذهنی درجدول 1 آمده است:

جدول1: تعریف عملیاتی طرد اجتماعی

یافته های پژوهش

سیمای پاسخگویان

6/51 درصد از پاسخگویان جوان  این تحقیق زن و 4/48 درصد آنها مرد بوده اند که بر حسب اهداف پژوهش، همگی در دامنه سنی 15 تا 29 سال قرار داشته اند (میانگین سنی پاسخگویان= 64/22). 12 درصد از پاسخگویان دارای خانواده تک والد ،7/0 درصد تحت سرپرستی خویشاوندان و بقیه، عضو خانواده عادی بوده اند. 7/73 درصد آنها ساکن تهران یا مراکز استان ها، 18 درصد ساکن شهر کوچکی در استان متبوع و 3/8 درصد آنان ساکن روستا بوده اند. 3/23 درصدپاسخگویان 15 تا 29 ساله دارای سطح سواد راهنمایی، 4/1 درصد کمتر از حد راهنمایی، 3/26 درصد آنان دیپلم، 8/44 درصد لیسانس( یا دانشجوی مقطع کارشناسی) و2/4 درصدپاسخگویان با تحصیلات بالاتر از لیسانس گزارش داشته اند.میانگین درآمد خانوار پاسخگویان، 695068 تومان (با حداقل پنجاه هزار تومان و حداکثر  دو میلیون تومان) گزارش شده است. این میانگین، برحسب محل اقامت پاسخگویان از 714014 تومان در مراکز استان ها تا 581004 تومان در روستاها متغیر بوده است. همچنین، از کل پاسخگویان این تحقیق، 2/65 درصد غیرشاغل و 8/34 درصدِ بقیه شاغل بوده اند که البته 7/68 درصد از پاسخگویانِ غیرشاغل، محصلین در حال تحصیل در مدارس و دانشگاه ها بوده اند و 3/31 درصد پاسخگویان غیرشاغل ،نه درحالت حصیل و نه مشغول به کار بوده اند. همچنین، 28 درصد از پاسخگویانِ غیرشاغل، در زمان پرکردن پرسشنامه به دنبال کار می گشته اند.

توصیف / نتایج متغیرهای اصلی پژوهش

الف. مولفه های طرد عینی

1- طرد از منابع مادی

این بعد از طرد عینی، همانطور که در جداول 2 و 3  نیز مشخص است، شاخص های مادی - اقتصادی را مدنظر قرار داده است:

جدول2: توزیع فراوانی نسبی شاخص کل سرانه درآمد خانوار

جدول3:توزیع فراوانی نسبی شاخص محرومیت از منابع مادی پاسخگویان

همچنین، وضعیت پاسخگویان از لحاظ تجربه طرد  و محرومیت مزمن از منابع مادی - که از جمع دو مولفه مذکور ساخته شده-  در طول زندگی، بصورت شاخص کل طرد در جدول 4 آمده است:

جدول4: توزیع فراوانی نسبی شاخص کل طرد از منابع مادی- اقتصادی

2- طرد از حقوق اجتماعی اساسی

بنابر رویکرد نظری مبنا، پنج مولفه، جزو حقوق اساسی هر جوان در جامعه و شرایط فعلی شناخته شده که باید از آنها بهره مند باشد. این پنج حق بنیانی عبارت اند از: 1- حق آموزش مناسب؛ 2- حق بهره مندی از مراقبت های بهداشتی- درمانی؛ 3- حق بهره مندی از مسکن ؛ 4- حق بهره مندی از محل زندگی امن و مناسب  و 5- حق ازدواج مناسب و تشکیل خانواده مستقل.

جدول5: توزیع فراوانی نسبی شاخص های طرد از حقوق اجتماعی اساسی

همچنین، وضعیت پاسخگویان از لحاظ تجربه طرد از حقوق اجتماعی اساسی- که از جمع شش مولفه مذکور به دست آمده- درطول زندگی (شاخص کلی) در جدول 6 آمده است:

جدول6: توزیع فراوانی نسبی شاخص کل طرد از حقوق اجتماعی اساسی

3- طرد از حقوق  فرهنگی- اجتماعی

ادغام موثر افراد و گروه های مختلف در حوزه اجتماع و فرهنگ و منظومه ارزشی - هنجاری رایج، یکی دیگر از مواردی است که جریان اصلی هر جامعه از آن بهره می برند. در این تحقیق نیز برای مطالعه کامل ابعاد طرد عینی، بُعد محرومیت از حقوق اجتماعی- فرهنگی که با مولفه های طرد از مشارکت در بازارکار، عدم مشارکت های اجتماعی رسمی و غیر رسمی، نبود کیفیت و امکانات اوقات فراغت و عدم ادغام فرهنگی، عملیاتی شده، مورد توجه و سوال قرار گرفته است.

جدول7: توزیع فراوانی نسبی شاخص های محرومیت از حقوق اجتماعی- فرهنگی

همچنین وضعیت پاسخگویان از لحاظ  تجربه طرد و محرومیت از ادغام اجتماعی- فرهنگی  که از جمع پنج مولفه مذکور ساخته شده، در زندگی (شاخص کلی)در جدول 8 آمده است:

جدول8: توزیع فراوانی نسبی شاخص کل محرومیت از حقوق اجتماعی- فرهنگی

ب. شاخص کل طرد عینی

در پژوهش حاضر، شاخص کلی طرد عینی از ترکیب سه بعد محرومیت مادی، دسترسی ناکافی به حقوق اساسی اجتماعی و عدم ادغام فرهنگی - اجتماعی با روش شاخص سازی ترکیبی ساخته شده است. میانگین این شاخص در بازه ای بین صفر (عدم طرد عینی) تا صد (طرد عینی کامل) برابر با 34 به دست آمده است که نشان از طرد عینی درحد متوسط در میان پاسخگویان جوان جامعه ما دارد (جدول 9).

جدول9: توزیع فراوانی نسبی شاخص کل طرد عینی

ج. شاخص کل طرد ذهنی

در پژوهش حاضر، متغیر طرد ذهنی از طریق سنجش فاصله بین انتظارات و واقعیات زندگی جوانان مورد ارزیابی قرار گرفته است. طبق نتایج پژوهش، میانگین این متغیر برابر با 0/68 به دست آمده که در دامنه خیلی زیاد (100) تا خیلی کم (0)، نشان از احساس طرد شدگی (تصور در حاشیه واقع شدن، فاصله گیری اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی) در حد زیاد (شدید) در میان نوجوانان و جوانان فعلی، علیرغم شمول سیستمی نسبتا مناسب( میانگین 34 برای شاخص کل طرد عینی ) آنان دارد.

جدول10: توزیع فراوانی نسبی شاخص کل طرد ذهنی

از سوی دیگر، بر اساس محاسبه " خط طرد" ذهنی (نقطه میانگین شاخص کلی)، قریب نیمی( /49 درصد) ازجوانان  مورد مطالعه، امتیاز بالاتر از حد میانگین شاخص به دست آورده و طبق تعریف، به طور نسبی "مطرود  ذهنی" محسوب می شوند. درمقابل، 8/50 درصد آنان با امتیاز کمتر از میانگین، در گروه غیر مطرودان ذهنی (کسانی که فاقد تصور بیرون ماندگی از جامعه و کلیت سیستم مستقر می باشند )قرار      می گیرند. بدین ترتیب، درحال حاضر، نیمی از جوانان مورد مطالعه در سطح ملی، دچار احساس  محرومیت نسبی، درحاشیه بودن و مطرودیت "شدید" می باشند  که قابل توجه و تامل جدی است .

د. تجربه طرد عمیق

طرد عمیق، اصطلاحی است که محققان جهانی (لویتاس،2000) برای توصیف افرادی که از طرد در دو یا چند حوزه مختلف رنج می برند، استفاده نموده اند . در جدول 11، وضعیت پاسخگویان جوان مورد مطالعه به لحاظ  وجود یا عدم طرد های چندگانه یا طرد عمیق[32] نیز آمده است.

جدول11: توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پاسخگویان در تجربه طرد عمیق بر حسب ترکیب مولفه های طرد عینی

 همان طور که در جدول نیز مشخص است، تنها 0/1 درصد از پاسخگویان جوان (43 نفر) در هیچ یک از سیزده شاخص/مولفه طرد اجتماعی مطرود نبوده اند و حدود 2/4 درصد آنان نیز  فقط در یک بعد، طرد شده اند. بقیه، یعنی 95 درصد از پاسخگویان جوان جامعه ما نه با طرد که در واقع، با طرد نسبتا عمیق و عمیق دست و پنجه نرم می کنند. بر این اساس، 8/3 درصد از پاسخگویان (172 نفر) به طور همزمان از محرومیت در ده، یازده یا دوازه شاخص / مولفه طرد عینی رنج می برند که می تواند به عنوان طرد بسیار عمیق یا "طرد حاد"  نامگذاری شود. در نهایت، برحسب محاسبات به عمل آمده (به روش لویتاس) و نتایج تحقیق، به طور میانگین هر پاسخگوی جوان، در 5 الی 6 شاخص/ مولفه از مجموع سیزده شاخص طرد عینی، مطرود شناخته شده است. (میانگین=2/5(

روابط دو متغیره(تحلیل همبستگی)

الف. روابط همبستگی ما بین مولفه های طرد عینی

برای آزمون ارتباط بین وجوه مختلف طرد عینی، از آزمون همبستگ یپیرسون استفاده شد.  بر اساس نتایج جدول، وجوه مختلف طرد عینی با یکدیگر مرتبط اند و این همان چیزی است که در ادبیات طرد آن را مفهوم اتصال می نامند. در اینجا موضوع، شناسایی روابط درونی و متقابل است. (نک: سیسی1999، موری1998:راندلف1999 به نقل از فارینگتون: (2002بر ای نمونه، رابطه بین محرومیت از منابع مادی با سایر مولفه های طرد عینی- به جز طرد از ازدواج در میان متاهلان- معنادار گزارش شده است؛ یعنی افزایش یا کاهش محرومیت از منابع مادی سبب افزایش یا کاهش در وجوه نامبرده می شود.

جدول12: روابط همبستگی میان مولفه های طرد عینی