بررسی آرزوهای اجتماعی دانش‌آموزان دبیرستانی 15 تا 18 ساله در شهر یزد

علی روحانی[1]    

عباس عسکری ندوشن[2] 

سعید کشاورزی[3]   

تاریخ دریافت مقاله: 21/11/1397

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:10/1/1398

مقدمه

دوره جوانی، دوره‌ای تعیین‌کننده، حساس، سرنوشت‌ساز و آینده‌ساز در زندگی افراد است. در این دوره، رشد جسمانی کم و بیش کامل می‌شود و فرد جوان در حال تجربه گذار تدریجی از دوران کودکی به بزرگسالی است. پایه‌های بلوغ جسمانی، روانی، عاطفی، معنوی و اجتماعی فرد در این دوره شکل می‌گیرد و فرصتی برای کسب مهارت ها و آمادگی برای آینده، فرا روی جوان گشوده می‌شود. اما در عین حال، دوره شکل‌گیری تدریجی هویت مستقل فردی و آکنده از تعارض و نوسان بین وابستگی و استقلال‌یابی است. تکوین نظام ارزش‌های اجتماعی فرد و تنظیم معیارهایی که فرد بتواند رفتار خود و دیگران را بر اساس آن هدایت و ارزیابی کند، در این دوران رقم می‌خورد. علاوه بر اینها، تکوین احساس خودشکوفایی و دستیابی به یک درک روشن از موقعیت شخصی و اجتماعی خود و همچنین شکل‌گیری آمال و آرزوها و علائق جوانان در این دوران حاصل می‌گردد (ابراهیمی و همکاران، 1372: 48؛ سیمبر و همکاران، 1395: 1563؛ فریک و همکاران^[4]، 2007: 640-639؛ بوید و همکاران، 2015: 9).

اطلاع نسبت به بسیاری از این جنبه‌های اجتماعی- روانی از جمله در زمینه شناخت امیال و آرزوهای نسل جوان جامعه، می‌تواند در حوزه‌های سیاستگذاری اجتماعی آینده حائز اهمیت کلیدی باشد؛ به گونه‌ای که آمال و آرزوهای کنونی نسل آینده‌ساز جامعه می‌تواند جهت‌گیری تغییرات ارزشی و نگرشی آینده را بسترسازی کند. در سال های اخیر، پیمایش‌ها و مطالعات بسیاری در زمینه مفاهیم اجتماعی هم چون سرمایه اجتماعی صورت پذیرفته است. این تحقیقات، وضعیت کشور را از نظر سطح شاخص‌های مطرح اجتماعی مورد برررسی قرار می‌دهد. مقایسه پانلی این مطالعات نیز نمایانگر تغییرات رخ داده در سطح جامعه در بازه‌های زمانی بوده و از این جهت به عنوان منبع قابل استنادی برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در سطح کشوری درآمده است (پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، 1393). با این‌حال،‌ یکی از مفاهیم اجتماعی که در پژوهش‌های کاربردی جامعه‌شناختی مغفول مانده، آرزوهای اجتماعی جوانان است.  

شناخت آرزوهای جوانان هم ما را با اهداف، نیازها، نگرش‌ها و خواسته‌های جامعه آشنا می‌کند و هم به درک بهتری از فضای اجتماعی موجود جامعه و آینده کشور یاری می‌رساند. ازآن‌جاکه تعیَن ساختاری آرزوها در مقایسه با تقاضاها و خواسته‌های جوانان کمتر است و ساختارها نقش کمتری در تعیین و محدودسازی آنها دارند (ارلیچمن و آیچنستاین^[5]، 1992: 400)، به صورت اهدافی اتوپیایی فارغ از تاثیرات محدودیت‌های جهان واقعی تعریف شده و به همین دلیل نمایانگر آن چیزهایی هستند که جوانان واقعا در پی دستیابی به آن اند. در سطح فردی نیز آرزوها نشان دهنده آن چیزی هستند که در ناخودآگاه اعضای یک جامعه می گذرد(کینگ و برویلز^[6]، 1997: 50) و در سطحی بالاتر، آرزوها را می توان نمایانگر ناخودآگاه جمعی جامعه قلمداد کرد. به عبارت دیگر، آرزوها به ما نشان می دهند که جوانان به چه چیز فکر می کنند و در ذهنشان برای خود چه آینده ی متصور هستند. از این‌رو، شناخت آرزوها به شناخت جامعه امروز و پیش‌بینی آینده کمک می‌نماید.

اگرچه آرزوها به مثابه یک مفهوم اجتماعی با مفاهیم دیگری مانند نیازها، هدف‌ها، خواسته‌ها و نگرش‌ها همبستگی دارد، اما باید خاطر نشان ساخت آرزو واجد مشخصاتی است که آن را از مفاهیم دیگر متمایز  می سازد. به عنوان مثال، اگرچه «آرزو» ممکن است با «هدف» مشابهت‌هایی داشته باشد، اما آرزوها اساسا خصلت ایده‌آل‌گرایانه‌تری دارند؛ زیرا کمتر از اهداف و مقاصد در بند محدودیت های اجتماعی هستند و از این جهت است که محققان عموما برای آرزو کیفیت ویژه‌ای قائل اند (کینگ و برویلز، 1997: 50). آرزو با مفهوم «نیاز» نیز متفاوت است. در حالی که نیاز از وجود یک فقدان نشات می گیرد و منجر به اشتیاق می شود، اما در مقابل، آرزو، یک راهِ خاص فردی برای برآوردن نیازهاست (اختر^[7]، 1999: 18). در واقع آرزو به «صورت منحصر به فردی دارای یک تاریخ شخصی و یک شکل و محتوای مشخص است» (برنر^[8]، 1982: 22). از طرف دیگر، یک آرزو نمی تواند با آرزوی دیگری جایگزین شود، در حالی که نیاز می تواند جای نیاز دیگر را بگیرد. در واقع، نیاز تنها زمانی آشکار می شود که برآورده نشده باشد، اما آرزو به صورت مستمری با خاطرات، فانتزی‌ها و اثرات مرتبط با خود بازنمایی می‌شود. این تفاوت‌ها حاکی از آن است که نمی‌توان آرزو را با دیگر موارد مشابه یکی دانست و تحقیقات نیز نتوانسته‌اند رابطه نظام‌مندی میان آرزوها، اهداف، ارزش‌ها و انگیزه‌ها نشان دهند (کینگ^[9]، 1995: 985). در واقع، همین ویژگی خاص مفهوم آرزوست که ما را به انجام این مطالعه سوق داده است. به بیان دیگر، با اینکه مفهوم آرزو نه قابل تقلیل به هدف است و نه نیاز و نگرش و حتی یک خواسته ساده، در مطالعات علوم اجتماعی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

سنجش آرزوها به عنوان شاخصی از موارد مطلوب و تقاضاهای پایدار جوانان می‌تواند به عنوان یکی از راه‌های آینده پژوهی قلمداد شود. آرزوها تا اندازه زیادی از مقاصدِ ذهنیِ آینده جوانان خبر می‌دهند. به همین دلیل است که نظریه‌پردازان آرزوها را در صورت عدم تحقق به عنوان منبعی برای احساس سرکوب قلمداد می‌کنند (اختر، 1999: 113). به عبارت دیگر، آرزوهای جوانان یک جامعه نمایانگر خواسته‌های پایدار جامعه هستند که هنوز از سوی واقعیت‌ها و یا ساختارهای اجتماعی مورد انقیاد قرار نگرفته‌اند و به همین دلیل شناخت آن‌ها، می‌تواند به فهم وضعیت جامعه کمک نماید. از سوی دیگر، آرزوها حتی اگر ناکام شده و یا سرکوب شوند، در ناخودآگاه افراد به حیات خود ادامه می‌دهند و می‌توانند از طریق فرآیندهای پیچیده‌ای بر رفتارهای بعدی افراد تاثیرگذار باشند (فروید^[10]، 1962: 188).

همچنان‌که بیان شد، ویژگی ایده‌آل‌گرایی آرزوها بسیار برجسته است (کینگ و برویلز، 1997: 51). اساسا منابع پدید آمدن نارضایتی در جامعه، گسترده و گوناگون است، اما اغلب آن ها حاصل وضعیتی است که در آن فرد خودش را با یک حالت ایده‌آل و یا چیزی که فکر می‌کند مستحق آن است، مقایسه می کند (فولجر^[11]، 1986: 146). در نتیجه افراد اگر تصور کنند به آن چیزی که ایده‌آل و یا مستحق آن بوده‌اند، نرسیده‌اند، دچار نارضایتی می‌شوند. از این منظر، آرزوهای جوانان اگر مورد توجه قرار نگیرند، می‌توانند به عنوان منبع نارضایتی‌های بالقوه قلمداد شوند. از این جهت، یکی از راه‌های کاهش نارضایتی و یا مهم تر از آن جلوگیری از شکل‌گیری آن، شناخت آرزوها و برنامه‌ریزی جهت برآوردن اولویت‌های آن است. بر این اساس، پیمایش آرزوهای جوانان به محققان نشان می‌دهد که چه عواملی در آینده می‌تواند به احساس سرکوب و یا ایجاد نارضایتی و یاس یا انزوا در جامعه منجر شود.

علاوه بر این، محتوای آرزو، ما را با وضعیت آرزو کننده نیز آشنا می‌نماید. در سطحی بالاتر، برآیند محتواها و ترجیحات آرزوهای جوانان یک کشور می‌تواند به درک بهتری از جوانان آن جامعه منجر شود. بنابراین، در کنار شناخت مفاهیم اجتماعی دیگر، شناخت آرزوها می تواند شاخصی مهم جهت ارزیابی وضعیت ذهنی جامعه به کار گرفته شود و به همین دلیل کینگ و برویلز (1997: 50) بر این اعتقادند که آرزوها و آرزو کردن قسمتی از آداب توسعه و گذار است. به عبارت دیگر، آرزوهای جوانان حکایتگر فضای فکری آن روز جوانان و آینده جامعه و نشانگر توسعه و یا پس‌رفت آینده آن اجتماع است. بدین ترتیب، شناخت آرزوها‌ به سیاست‌گذاران کلان کمک می‌کند برای آینده جامعه تصمیم گیری کنند و اهدافی را در جهت پاسخ به آرزوهای جوانان در نظر گیرند.

همچنان‌که بیان شد، آرزوها می‌توانند فارغ از محدودیت‌های ساختاری بیان شوند و اتوپیای خاصی را ترسیم کنند. در دنیایی که شبکه‌ها و رسانه‌های مدرن پویایی‌های اجتماعی و فرهنگی و سرعت تغییرات اجتماعی را روزافزون کرده‌اند و فرهنگ جوامع پیچیده‌تر شده است، آرزوها از محدودیت‌های ساختاریِ سنتی فراتر رفته و مرزهای جدیدی برای خود ایجاد کرده اند. مرزهایی که می‌توانند در تمامی ابعاد فرهنگ جهانی پیشروی کنند و جهانی که در ذهن تولید و تغییر می‌کند. اما آنچه که مهم‌تر از گذار آرزوها از مرزهای جهان مادی و ایدئولوژیک است، زمینه‌های دستیابی و دسترسی به آنهاست. ممکن است در بعضی اجتماعات فاصله کوتاهی بین آرزو و دستیابی به آن برقرار باشد و در بعضی اجتماعات شکاف بین آن دو سترگ و عمیق باشد. چنین وضعیتی به‌طورکلی در پژوهش‌های علمی مورد بررسی قرار نگرفته است. پژوهش حاضر در همین‌راستا قصد دارد تا این بخش مغفول در جامعه را مورد کندوکاو دهد. برای این مقصود، گروه بزرگی از جوانان شهر یزد (2712 نفر) انتخاب شدند تا آرزوهای‌شان در مرحله اول مطالعات طولی محققان مورد بررسی و کندوکاو قرار گیرد. در نتیجه پژوهش حاضر قصد داشته است به سوالات زیر پاسخ دهد. در این مسیر سوالات پژوهش برای دستیابی به اطلاعات بنیادی و اساسی از جامعه مورد مطالعه به‌صورت زیر طراحی شده است:

1. مهم‌ترین دسته آرزوها برای جوانان کدام است؟
2. مهم‌ترین آرزوهای جوانان یزدی چست؟
3. چه رابطه‌ای بین رشته تحصیلی و آرزوهای اجتماعی جوانان وجود دارد؟
4. چه رابطه‌ای بین سن و آرزوهای اجتماعی جوانان وجود دارد؟
5. چه رابطه‌ای بین جنسیت و آرزوهای اجتماعی جوانان وجود دارد؟

پیشینه پژوهش

پژوهش‌های اندکی در زمینه آرزوها به‌ویژه در کشور ایران رخ داده است. در یکی از این تحقیقات نادر اخیر، فیضی و همکاران (1397) با انجام مطالعه‌ای نشان داده‌اند آرزوی پول و ثروت از مهم‌ترین آرزوهای جوانان تهرانی بوده است. همچنین این مطالعه نشان داد که آرزوهای آنومیک، موجب بروز احساس ناامیدی، محرومیت و نارضایتی از زندگی و هم‌چنین کج روی می‌شود. در همین زمینه، یکی از محدود مطالعاتی که در زمینه آرزوها در ایران انجام شده، بوسیله اکبرزاده (1374) صورت گرفته است که نشان می‌دهد که آرزوی موفقیت تحصیلی، ثروت و هم‌چنین کسب شهرت و مقام اجتماعی پس از جنگ تحمیلی افزایش یافته است. این در حالی است که آرزوی خدمت به هم‌نوع و کسب رضایت خداوند در همین دوره زمانی کاهش یافته است.  نتایج پژوهش گودرزی (1387) نیز نشان می‌دهد که رستگاری و سلامتی، از مهم‌ترین آرزوها و کسب پول از کم‌اهمیت‌ترین آرزوها بوده است.

مرور کلی ادبیات تحقیق نشان می دهد که مطالعات اندکی به صورت اختصاصی در حوزه آرزوها انجام شده است (بوایزجن و والکنبرگ^[12]، 2000: 460). به همین جهت،‌ در ادامه، در راستای مرور ادبیات تحقیق، از مطالعاتی که روی مفاهیم مشابه آرزو انجام شده و برای این تحقیق مفید است نیز کمک خواهیم گرفت. برخی تحقیقات نشان می دهد که آرزوهای زنان و مردان تفاوت معناداری با هم ندارند (ارلیچمن و آیچنستاین^[13]، 1992: 400) اما این موضوع ممکن است به دلیل محدودیت های روش شناختی بوده باشد (کینگ و برویلز^[14]، 1997: 53). در مطالعه دیگری، کینگ (1995:985)  آرزوها را به عنوان ابزاری انگیزشی مورد بررسی قرار داده و نتیجه گرفته است که مردان بیشتر تمایل به آرزوهای قدرت-محور دارند. همچنین بر اساس تحقیقات دیگری، جنسیت، سن و هم چنین سطح دسترسی افراد به شبکه های تبلیغات، پیش بینی کننده‌های معنی دار آرزوها بوده اند (بوایزجن و والکنبرگ، 2000: 465).  از نظر محتوایی نیز ریچاردز^[15](1996: 12) مهمترین اهداف زندگی دانشجویان دانشگاه‌های آمریکا را در قالب سه بعد اصلی شناسایی کرده است: کاری، اجتماعی و شخصی. بر اساس نتایج این مطالعه، محبوب ترین اهداف زندگی شامل «خوشبختی»، «یافتن نظم و قرار در زندگی» و «یافتن هدف واقعی زندگی» می شود.

چارچوب نظری پژوهش

هر چند که مفهوم آرزو در ادبیات نظری و تجربی جامعه شناسی موضوعی مغفول مانده است، اما در اینجا به صورت خلاصه به نظریات مرتبط با آرزوها اشاره می شود. در ادامه، جهت ارائه نظریات مرتبط با آرزوها، از نظریات و تبیین های نظری در زمینه مفاهیم مشابه کمک گرفته شده است.

در سطح فردی، اصلی ترین نظریه ای که به موضوع آرزوها پرداخته، نظریه «تحقق آرزو» است که توسط زیگموند فروید ارائه شده است. طبق این نظریه، تحقق آرزو، به صورت «رویا» پدیدار می شود. به عبارت دیگر، آرزوهای انسان در ناخودآگاه او جای گرفته و در نهایت به صورت رویا بازنمایی می شود. آرزوها در روان‌شناسی به مثابه فقدان توانایی خواسته‌ها در «شدن» تعریف می‌شود(پیترز^[16]، 1960: 10). به عبارت دیگر، خواسته‌هایی که امکان تحقق نمی‌یابند به شکل آرزو درآمده و با توجه به نسبت آرزو با ناخودآگاه، در شکل رویا ظاهر می‌شوند. به معنایی دیگر، آرزوها، بیان‌های ذهنی هستند که یا به صورت آشکاری بیان می‌شوند و یا از سوی شرایط، امکان نمایش به شکل آرزومندیِ فانتزی را می‌یابند. از برخی جهات، آرزوها نمایان‌گر خوشبینی پنهانی درباره جهان هستند، چراکه آرزوی چیزی ممکن است واقعا آن یا دنباله مشابهی از آن را محقق سازد (کینگ و برویلز، 1997: 53). نظریه دیگری که البته در سطح جامعه شناسی به موضوع آرزو پرداخته، نظریه چهار-آرزوی توماس است. توماس بر این باور بود که اساسا چهار آرزوی اصلی با عناوین آرزویِ «تجربه جدید»، «امنیت»، «دریافت پاسخ» و «شناخته شدن» پس زمینه و چارچوبِ پیچیدگی انگیزه‌های انسانی را شکل می‌دهد. بر این اساس،‌ زندگی انسانی نرمال، آن نوع از زندگی است که در آن، این چهار آرزو به صورت برابری محقق شوند (توماس^[17]، 1923: 40). طبق نظریه توماس، تمامی این آرزوها به صورت همزمان روی افراد عمل می‌کنند. در نتیجه، زندگی افرادِ با آرزوهای نامتوازن از سوی یک یا دو آرزو مورد تسلط و انقیاد قرار می‌گیرد. این نظریه بر رشد متوازن این چهار آرزو تاکید کرده است.

بر اساس نظریه محرومیت نسبی،‌ آرزوها به مثابه خواست‌های پایدار و ایده‌آل‌گرایانه با پیدایش نارضایتی در جامعه مرتبط هستند. نارضایتی بر اساس نظریه محرومیت نسبی، حاصل احساس از دست رفتن خواست‌های ایده‌آل افراد است (فولجر^[18]، 1986: 147). بر این اساس،‌ برآورده نشدن آرزوها خود را در افزایش نارضایتی در جامعه نمایان می سازد. نظریه انحراف اجتماعی مرتون^[19] (1938) نیز به شکل دیگری با آرزوها مرتبط است. چیو^[20] و نویوس^[21](1990: 134) معتقدند که آرزوها گرچه با اهداف یکی نیستند، اما می توانند به شکل اهداف بازنمایی شوند. بر اساس نظریه مرتون، اهداف منبعث از آرزوها با پنج حالت کلی روبرو خواهد شد:

 انطباق: حالتی که اهداف مورد پذیرش با توسل به ابزارهای مشروع به دست می‌آید.

نوآوری: حالتی که در آن اهداف مشروع به وسیله ابزار مشروع بدست نمی‌آید. از این‌رو،‌ نوآوران خودشان ابزاری برای تحقق آن اهداف می‌سازند.

مناسک‌گرایی: حالتی که ابزارها مورد پذیرشند، اما اهداف از دست رفته‌اند.

انزوا: حالتی که هم ابزار و هم اهداف رد شده است.

شورش: در این حالت همانند انزوا اهداف و ابزارها رد شده‌اند، اما شورشیان تلاش می‌کنند تا در سطح کلان اهداف یا ابزارهای جدیدی را به جای موارد قبلی جایگزین کنند (تپرمن و همکاران^[22]، 2009: 117). بنابراین پذیرفته نشدن اهداف منبعث از آرزوها و یا محقق نشدن ابزارهای دستیابی به آن‌ها به شکل‌های مختلفی می‌تواند برای یک جامعه مشکل آفرین باشد.از سوی دیگر، آرزوها، بدون توجه به ریشه‌ها و مکان‌ها در ساختارهای قدرت موجود، رسوم و اولویت‌های نهادی قابل فهم نیستند (هارت^[23]، 2016: 336). همان طور که ری^[24] اشاره می کند آرزوها محصول روابط اجتماعی هستند و در بستر اجتماعی پدید می‌آیند- در واقع آرزویی در خلاء وجود ندارند (2003: 44). یکی از نظریه‌های سودمند در زمینة عوامل موثر بر آرزوهای جوانان، نظریه جامعه‌پذیری است (کلاوسن^[25]، 1968؛ ویتبک^[26]، 1999). هر نسلی از جامعه، تحت شرایط اجتماعی و اقتصادی تجربه شده خود، جامعه‌پذیر می‌شوند (ایتسترلین^[27]، 1978). در واقع اگر هر نسل را مجموعه خاص تاریخی از شرایطی و دارای مجموعه‌ای از والدین، نهادها و هم‌سالان منحصر به فرد تصور کنیم، این تفاوت‌ها در جامعه‌پذیری نسلی منجر به مجموعه‌ای از اولویت‌های متفاوت می‌شود (لستیگ^[28] و سرکین^[29]، 1988). می‌توان انتظار داشت تجارب و شرایط اقتصادی و اجتماعی و تغییرات آن در حین بلوغ، به مجموعه‌ آرزوهای متفاوتی منجر شود (کرمینینی^[30]؛ ایسترن و سایتو^[31]،‌ 1991).

 بر همین اساس و بر مدار نظریه‌ طرح شده می‌توان قضایا و فرضیات پژوهش را ارائه کرد. بر اساس نظریه جامعه‌پذیری،‌ انتظار می رود متغیرهای ساختاری- جمعیتی مانند جنسیت، سن و رشته تحصیلی با میزان و محتوای آرزوهای جوانان رابطه معناداری داشته باشد. درواقع، با توجه به ماهیت ایده‌آل‌گرایانه آرزوها به نظر می‌رسد با افزایش سن افراد و با قرار گرفتن جوانان در بستر واقعیت‌های اجتماعی از اهمیت آرزوها کاسته شود. به عبارت دیگر، آرزوها به مثابه خواست‌های نسبتا ایده‌آلانه جوانان در برابر واقعیت‌های بیرونی قرار گرفته و بدین ترتیب از میزان اهمیتشان کاسته می‌شود.

 در همین مسیر می‌توان قضیه زیر را استخراج کرد:

قضیه شماره یک: «با افزایش سن از اهمیت آرزوها کاسته خواهد شد».

علاوه بر‌ این، دختران و پسران در فضاهای اجتماعی متفاوت و در مواجهه با محدودیت‌های متفاوتی رشد می‌کنند. اگر آرزوها را به مثابه خواست‌های ایده‌آل‌گرایانه جوانان تصور کنیم، آن‌گاه انتظار می‌رود که اهمیت آرزوها برای دختران بیشتر باشد. به این معنا، بیان آرزوها از زبان دختران، نمایانگر محدودیت‌های عینی بیشتر خواهد بود. بنابراین دختران باید غالبا برای آرزوهایشان اهمیت بیشتری قائل باشند. در نتیجه می‌توان قضیه زیر را این گونه استخراج کرد:

قضیه شماره دو: اهمیت و برجستگی آرزوها برای دختران بیش‌تر از پسران است.

رشته‌های تحصیلی را می‌توان به مثابه فضاهای جامعه‌پذیری جوانان در نظر گرفت که ارزش‌های خود را بر ذهن جوانان حاکم می‌نماید. در این مسیر، می‌توان گفت افراد با قرار گرفتن در فضای رشته‌های مختلف،‌ به شکل‌های متفاوتی جامعه‌پذیر می شوند و در نهایت آرزوهای متفاوتی را تجربه می‌کنند. این امر را می‌توان اینگونه در قضیه زیر خلاصه نمود:

قضیه شماره سه: هر کدام از رشته‌های تحصیلی، پویایی‌های متفاوتی در تاثیرگذاری بر انواع آرزوها دارد.

بر اساس قضایای تحقیق می‌توان فرضیه‌های زیر استخراج کرد:

1. بین رشته تحصیلی و آرزوهای اجتماعی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد.
2. بین سن و آرزوهای اجتماعی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد.
3. بین جنسیت و آرزوهای اجتماعی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد.

 روش شناسی پژوهش

پارادایم‌های تحقیق، مشخص‌کننده رویکرد معرفت‌شناختی و روش‌شناختی هر پژوهش هستند. بنا بر پارادایم اثباتی در علوم انسانی نیومن^[32] (2007: 10)، پژوهش حاضر رویکرد معرفت‌شناختی و روش‌شناسی اثباتی را برگزید. بر این اساس رویکرد کمی و روش پیمایشی را انتخاب کرد. در پیمایش اجتماعی محقق برای بررسی موضوع، اطلاعاتی از زمان حال جمع‌آوری می‌کند تا شناخت کاملی از وضعیت جامعه مورد مطالعه به‌دست آورد (ازکیا، 1382: 294).

برای شناسایی انواع آرزوها، ابتدا پژوهشی اکتشافی با مشارکت 35 نفر از جوانان شهر یزد صورت گرفت که در قالب آن، مهم‌ترین آرزوهای آنان پرسیده شد و سیصد آرزو گردآوری شد. در مرحله بعد، محققان (سه محقق در رشته‌های جامعه‌شناسی و جمعیت‌شناسی) با بررسی انواع آرزوها و دسته‌بندی آنها، آرزوهای مشابه را حذف و مهم‌ترین آرزوهای هر دسته را انتخاب کردند. سپس پیش‌آزمون صورت گرفت و ضرایب آلفای کرونباخ، تایید کننده نهایی گویه‌های پرسشنامه شدند. بعد از این مرحله پرسشنامه نهایی طراحی و فرایند نمونه‌گیری آغاز شد. جامعه آماری پژوهش کلیه جوانان ساکن یزد بودند. بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران در سال 1395 جمعیت جوانان شهر یزد برابر با 68196 نفر بوده است. بر اساس نظرات کارشناسان آمار حجم نمونه گزینشی 2500 نفر برآورد شد. شایان ذکر است تعداد 3000 نمونه تکمیل و پس از پالایش کلی و بسیار دقیق پرسشنامه‌ها، 2712 نمونه برای بررسی نهایی انتخاب شدند. در مرحله پرسشگری در خانه‌هایی که جوان داشته‌اند، مصاحبه صورت گرفت. نوع نمونه‌گیری نیز بر اساس شیوه‌ نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای چندمرحله‌ای بود.

 اعتبار ابزار پژوهش بر اساس اعتبار صوری و با بررسی گسترده گروهی از همکاران متخصص در حوزه علوم اجتماعی در دانشگاه‌های مختلف برآورد شد. پایایی به معنای آن است که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد قابلیت تکرار دارد و اگر با همان واحد تحلیل مکرر به کار رود، نتایج یکسانی به دست می‌آید یا خیر؟ (کارماینز و زلر^[33]، 1979: 16). در این تحقیق برای اطمینان از پایایی پرسشنامه، از روش اندازه‌گیری آلفای کرونباخ استفاده گردید. مقدار آماری آلفای کرونباخ نهایی برای مقیاس‌ها نشان می‌دهد که گویه‌های مورداستفاده عموما از پایایی قابل قبولی برخوردار بوده‌اند (جدول 1). مطابق این جدول گویه‌های مربوط به آرزوهای سیاسی بالاترین و گویه‌های آرزوی شغلی پایین‌ترین پایایی را به نسبت طبقات دیگر آرزوها داشته‌اند (به ترتیب 91/0 و 63/0).

جدول 1: پایایی گویه های مربوط به آرزوها

گویه‌های مربوط به آرزوها نیز در قالب طیف لیکرت سنجیده شدند و در هر دسته آرزو، چهار گویه برای سنجش آن گویه مطرح شده بود. اندازه‌گیری لیکرت بر اساس مقیاس ده درجه‌ای از کم‌ترین اهمیت یک آرزو تا بیشترین اهمیت یک آرزو متغیر بود؛ به‌گونه‌ای که اگر کسی شماره ده را علامت زده باشد، بالاترین اهمیت را به یک آرزو و اگر شماره یک را علامت بزند، کم‌ترین اهمیت را برای آن آرزو قائل شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده­ها از نرم­افزار اس‌پی‌اس‌اس [34]تحت ویندوز کمک گرفته و از اطلاعات توصیفی و آزمون‌های استنباطی استفاده گردید.

یافته های پژوهش

در این مطالعه، نمونه شامل 2712 جوان شده که این تعداد شامل 45 درصد پسر (1220 نفر) و 55 درصد دختر (1491 نفر) بوده است. هم چنین میانگین سن نمونه 15/16 بوده که شامل جوانان 15 تا 18 ساله می‌شده است (26 درصد 15 ساله، 42 درصد 16 ساله، 24 درصد 17 ساله و 8 درصد 18 ساله). یافته‌های این مرحله هم نشان داد که 79 درصد از جوانان خود را جزء خانواده‌های کم‌درآمد و 21 نیز خود را جزو خانواده‌های پردرآمد قلمداد کرده‌اند. همان‌طور که گفته شد در این مطالعه آرزوها بر اساس محتوا به هجده طبقه اصلی تقسیم شدند. جدول 2، نتایجِ آزمونِ تفاوتِ میانگینِ اهمیتِ نمرات این هجده طبقه را بر اساس آزمون فریدمن نشان می‌دهد که این یافته‌ها در سطح 001/0 معنادار بوده است. بر اساس نتایج، مهم‌ترین آرزوی جوانان، آرزوهای مربوط به حوزه خانواده بوده است. آرزوهای سلامتی محور، منزلت محور (پرستیژ محور)، بدنی- ظاهری و آرزوهای شغلی نیز در رتبه های بعدی از نظر میزان اهمیت قرار گرفته‌اند. از طرف دیگر، آرزوهای با موضوع سیاسی با اختلاف  محسوسی کمترین اهمیت را در میان جوانان داشته است. همچنین آرزوهای با عناوین کسب «شهرت شخصیت علمی و فرهنگی»، «ورزشکار مشهور شدن» و «فراملی شدن» در رتبه‌های بعدی کم اهمیت‌ترین آرزوهای جوانان قرار گرفته اند.

جدول 2: مقایسه طبقات آرزوها بر اساس میانگین (آزمون فریدمن)

در این مطالعه، جهت ارائه فهم بهتری از آرزوها، علاوه بر مقایسه طبقه‌ای آرزوها، اهمیت آرزوها به‌صورت منفرد نیز مورد بررسی قرار گرفته است (هفتاد و دو گویه آرزو به‌صورت مجزا). جدول 3 نتایج مربوط به آزمون فریدمن را نشان می‌دهد که در سطح 001/0 معنادار گزارش شده است. در این جدول، بیست آرزوی مهم جوانان به ترتیب فهرست شده است. بر اساس نتایج این آزمون، مهم‌ترین آرزوی جوانان یزد، «داشتن همسر با اخلاق، وفادار و مهربان» بوده است. هم‌چنین آرزوی «داشتن روح و جسمی سالم در پیری»، «برخورداری از سلامت روحی و روانی»، «داشتن اعتبار بالا در فامیل و خانواده» و «ظهور امام زمان (عج)» آرزوهای مهم بعدی جوانان بوده‌اند.

جدول 3: مهم‌ترین آرزوهای دانش‌آموزان یزد (آزمون فریدمن)

یکی دیگر از اهداف این مطالعه، پاسخ به این سؤال بود که آیا بین آرزوهای جوانان بر حسب جنسیت آنان تفاوت معناداری وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر، آیا دختران و پسران به‌صورت معناداری اهمیت متفاوتی برای آرزوهایشان قائل اند؟ جهت پاسخ به این سؤال، از آزمون تفاوت میانگین استفاده گردید که نتایج این مطالعه نشان داد که تفاوت معناداری میان اهمیت آرزوها برحسب جنسیت جوانان برقرار است و به‌این‌ترتیب فرضیه تحقیق تائید شد. این رابطه معنی‌دار در مورد طبقات بسیاری از آرزوها نیز صادق بوده است (جدول 4). بر اساس نتایج، اهمیت اغلب آرزوها در میان دختران و پسران به‌صورت معناداری متفاوت بوده است؛ این آرزوها عبارت‌اند از: آرزوهای تحصیلی- علمی، آرزوهای شغلی، آرزوهای خانواده محور، آرزوهای ایران محور (ایران دوستانه)، آرزوهای معنوی- روحانی، آرزوهای نوع دوستانه- صلح طلبانه، آرزوهای بدنی ظاهری، آرزوهای تفریحی- سفری، آرزوهای استقلال‌طلبانه، آرزوهای سلامتی محور، آرزوهای منزلت محور-پرستیژ محور و آرزوهای غذا محور. همچنین نتایج نشان داد که در خصوص تمامی این آرزوها، میانگین اهمیتی که دختران برای آن طبقه آرزو قائل شده‌اند، بیشتر بوده است (طبقات آرزوهای غیر معنی‌دار حذف شده‌اند).

جدول 4: آزمون تفاوت معناداری آرزوهای دانش‌آموزان برحسب جنسیت

همچنین جهت پاسخ به این سؤال که آیا میان آرزوهای جوانان برحسب رشته تحصیلی تفاوت معناداری وجود دارد، از آزمون تفاوت میانگین استفاده شد که نتایج این آزمون در جدول 5 نمایش داده شده است. بر اساس نتایج، به‌صورت کلی بین اهمیت آرزوها برحسب رشته تحصیلی رابطه معناداری برقرار نبوده، اما در بسیاری از طبقات آرزوها این رابطه معنادار بوده است. بر این اساس، میان میزان اهمیت آرزوهای تحصیلی- علمی، آرزوهای ایران محور (ایران دوستانه)، آرزوهای فراملی شدن، آرزوهای دیجیتال-تکنولوژیک، آرزوهای شهرت شخصیت علمی و فرهنگی، آرزوهای سیاسی، آرزوهای سلامتی محور، آرزوهای منزلت محور- پرستیژ محور برحسب رشته‌های تحصیلی جوانان تفاوت معناداری وجود داشته است- طبقات آرزوهای غیر معنی‌دار حذف شده‌اند.

بر اساس نتایج این مطالعه، برای جوانان با رشته‌های علوم تجربی و ریاضی فیزیک بیش از دو رشته دیگر، آرزوهای تحصیلی- علمی اهمیت داشته است، درحالی‌که رشته علوم انسانی کمتر از دیگر رشته‌ها برای آرزوهای تحصیلی- علمی اهمیت قائل بوده‌اند. همچنین رشته‌های ریاضی فیزیک بیشتر و تجربی کمتر از دیگر رشته‌ها برای آرزوهای ایران محور (ایران دوستانه) اهمیت قائل بوده‌اند. از طرف دیگر، میزان اهمیت آرزوهای فراملی شدن برای رشته علوم تجربی بیش از رشته‌های دیگر بوده، درحالی‌که رشته‌های انسانی به نسبت دیگر رشته‌ها اهمیت کمتری برای آن قائل شده‌اند.به علاوه، از نظر میزان اهمیت آرزوهای دیجیتال-تکنولوژیک، هنرستانی‌ها بالاترین و علوم انسانی‌ها کمترین میانگین را به خود اختصاص داده‌اند. بااین‌حال، در زمینه آرزوی شهرت شخصیت علمی- فرهنگی، علوم انسانی‌ها بیشترین و علوم تجربی‌ها کمترین میزان اهمیت را قائل بوده‌اند. آرزوهای سیاسی مجدداً برای علوم انسانی‌ها بیشترین میزان اهمیت را داشته، درحالی‌که هنرستانی‌ها کمتر از دیگر گروه‌ها به آن اهمیت داده‌اند. ریاضی فیزیکی‌ها، بیش از همه به آرزوهای سلامتی- محور اهمیت داده‌اند، درحالی‌که علوم انسانی‌ها کمتر از دیگر گروه‌ها به این آرزو اهمیت داده‌اند. همچنین با اندکی اختلاف، ریاضی فیزیکی‌ها و علوم تجربی‌ها بیش از دیگر رشته‌ها به آرزوهای منزلت محور-پرستیژ محور اهمیت داده‌اند، درحالی‌که علوم انسانی کمتر از دیگر گروه‌ها برای این آرزو اهمیت قائل بوده‌اند.

جدول 5: آزمون تفاوت معناداری آرزوهای دانش‌آموزان برحسب رشته تحصیلی

جهت سنجش رابطه بین سن جوانان با میزان اهمیت آرزوها برای ایشان، از آزمون هم‌بستگی پیرسون استفاده شد (جدول 6). بر اساس نتایج، این دو متغیر به‌صورت معکوسی با یکدیگر رابطه معناداری داشتند و بنابراین فرضیه تحقیق تایید شد. بااین‌حال شدت این رابطه ضعیف گزارش شده است. به عبارت دیگر، با افزایش سن به‌صورت معناداری از میزان اهمیت آرزوها کاسته می‌شود.

جدول 6: همبستگی میان سن و اهمیت دانش‌آموزان

بحث و نتیجه‌گیری

در این مطالعه تلاش شد تا ضمن تأکید بر وجوه مختلف اهمیت آرزوها، با انجام پیمایشی گسترده در سطح شهر یزد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران که دارای مختصات فرهنگی مذهبی خاص خود است، به‌صورت اکتشافی اطلاعاتی درباره آرزوهای جوانان و همچنین متغیرهای ساختاری جمعیتی مؤثر بر آن به دست آوریم. در کنار آن، تلاش شد تا به‌صورت نظری و تجربی نیز مروری بر ادبیات تحقیق انجام شود و با ارائه طبقه‌بندی از آرزوها، بنیانی برای تحقیقات بعدی در این زمینه که مغفول مانده به دست آید.

نتایج این مطالعه نشان داد که مهم‌ترین آرزوهای جوانان یزد حول موضوعاتی هم چون: خانواده، سلامتی، منزلت، ظاهر و شغل شکل گرفته است. این موارد نشان‌دهنده مهم‌ترین مواردی است که جوانان در یزد آرزو دارند به آن‌ها برسند. اهمیت آرزوهای مربوط به خانواده، هم می‌تواند نشان‌دهنده ارزش‌های حاکم بر آرزوهای جوانان یزدی قلمداد شود و هم می‌تواند نشانی از دغدغه مندی این روزهای جوانان در این حوزه باشد. نکته قابل‌توجه این است که داشتن اندام و ظاهر زیبای از میان هجده طبقه آرزو، رتبه چهارم را کسب کرده که نشان می‌دهد در شهری همانند یزد با مشخصات فرهنگی خاص خود، داشتن بدنی زیبا یکی از دغدغه‌های جوانان است- موضوعی که در شهرهای با فرهنگ نامنسجم‌تر و مدرن‌تری مانند تهران، شیراز و ... نیز به چشم می‌خورد. اهمیت بالای آرزوهای شغلی و منزلتی نشان می‌دهد که نیاز است برای این موارد در آینده برنامه‌ریزی انجام شود، چراکه بر اساس میزان اهمیت آن‌ها و همچنین مشروعیت فرهنگی این آرزوها، نرسیدن به آن‌ها جامعه را با خطر افزایش انحرافات اجتماعی مواجه می‌سازد. بررسی آرزوها به‌صورت منفرد نیز با نتایج مشابهی همراه بود؛ به این معنا که داشتن همسر با اخلاق، وفادار و مهربان و روح و جسم سالم در صدر مهم‌ترین آرزوی جوانان یزدی قرار گرفته است. نکته دیگر‌ آن که ظهور امام زمان (عج) نیز به عنوان پنجمین آرزوی جوانان یزدی گزارش شده که نشان می‌دهد مسائل دینی و مذهبی در ذهن جوانان یزدی نقش مهمی ایفا می‌نماید.

همچنین بر اساس نتایج این مطالعه، آرزوهای سیاسی با اختلاف محسوسی نسبت به دیگر موارد، کم‌اهمیت‌ترین طبقه آرزو گزارش شده است. به معنای دیگر، جوانان یزدی خیلی کمتر از دیگر آرزوها، آرزوی کسب مناصب سیاسی نظیر نماینده مجلس، رئیس‌جمهور و مدیر ارشد دولتی را در سر دارند. این موضوع می‌تواند به‌مثابه نوعی زنگ خطر قلمداد شود، چراکه اگر آرزوها را به عنوان اهداف پایدارِ ذهنیِ یک جامعه تلقی کنیم، بی‌اهمیت بودن آرزوهای سیاسی،‌ به معنی عدم تمایل و یا قطع امید جوانان از امکان دستیابی به مناصب سیاسی خواهد بود. سپهر آینده سیاسی کشور در راستای پویایی و توسعه، نیازمند ایجاد میل و اشتیاق در جوانان جهت کسب مناصب سیاسی است. این موضوع می‌تواند در تحقیقات آینده با بررسی امکان‌های فضاهای سیاسی برای مشارکت جوانان مورد واکاوی قرار گیرد. اما بر اساس تحلیل مرتون، بی‌اهمیتی آرزوهای سیاسی می‌تواند در آینده خود را به شکل انزوای سیاسی نمودار سازد (1938).

همچنین در این مطالعه نقش متغیرهای جنسیت، رشته تحصیلی و سن جوانان نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که برخلاف تحقیقات قبلی (ارلیچمن و آیچنستاین، 1992: 400) آرزوهای جوانان برحسب جنسیتشان متفاوت بوده است. همان‌طور که گفته شد، آرزوها در خلأ‌ شکل نمی‌گیرند، بلکه پدیده‌های تاریخ‌مند و حاصل روابط اجتماعی هستند (هارت، 2016: 326). جنسیت به‌عنوان یکی از موارد مهم ساختاری، نمایانگر قرار گرفتن فرد در نوع خاصی از روابط است که می‌تواند بر آرزوهای فرد مؤثر باشد. نکته قابل‌توجه این است که به‌صورت کلی اهمیت آرزوها برای دختران بیشتر بوده است. شاید بتوان گفت که محدودیت‌های ساختاری در زندگی واقعی زنان، اهمیت آرزوها را برای آنان بیش از مردان کرده است؛ چنان که این تفاوت‌ها در مواردی مانند آرزوهای شغلی و تحصیلی محسوس‌تر بوده است.

همچنین نتایج این مطالعه نشان داد، با افزایش سن جوانان از میزان اهمیت آرزوها کاسته می‌شود. جوانان با افزایش سن بیشتر با واقعیت‌های اجتماعی و محدودیت‌های زندگی واقعی روبرو شده و احتمالاً به همین دلیل اهمیت آرزوها به‌مثابه مفهومی که کمتر درگیر محدودیت‌هاست، کم‌رنگ‌تر می‌گردد. علاوه بر این، جوانان احتمالاً با افزایش سن، دیدگاه واقع‌گرایانه‌تری نسبت به آرزوها پیدا کرده (کینگ و برویلز، 1007: 50) و یا آرزوها به شکل سرکوب‌شده‌ای در قسمت ناخودآگاه جای می‌گیرند (اختر^[35]، 1999: 118). همچنین بر اساس نتایج، اگرچه به‌صورت کلی میزان اهمیت آرزوها، بر اساس رشته تحصیلی جوانان تفاوت معناداری نداشته است، اما در بسیاری از طبقات آرزوها این تفاوت معنادار بوده است. در این موارد، رابطه این دو متغیر می‌تواند دوسویه باشد. درواقع آرزوهای جوانان خود را در رشته تحصیلی بازنمایی می‌کند و یا رشته تحصیلی جوانان تعیین‌کننده آرزوی آن‌هاست. به‌عنوان‌مثال، جوانانی با رشته ریاضی فیزیک و علوم تجربی، بیشتر به آرزوهایی با محتوای تحصیلی و علمی و یا منزلت محور اهمیت می‌دهند، درحالی‌که دانش آموزان علوم انسانی بیشتر به آرزوهای سیاسی اهمیت می‌دهند. در واقع، آرزوهای جوانان خود را در شکل انتخاب رشته تحصیلی متبلور کرده و این جوانان برای تحقق آرزوهایشان این رشته‌های تحصیلی را انتخاب کرده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، آرزوها و اهداف منطبق شده‌اند. این امر با نتایج مطالعات قبلی نیز هم‌خوانی دارد (چیو و نویوس، 1990: 133).

به‌عنوان نتیجه گیری می‌توان گفت:

1. هرچند ارزش‌ها و هنجارهای جامعه و به تبع آن آرزوهای افراد تغییری شتابان به خود گرفته‌اند، اما ابزارها و روش‌های برنامه‌ریزی و مدیریت فرهنگی تقریبا یکسان مانده‌اند.
2. هویت اجتماعی افراد از ارزش‌های اجتماعی آنها نشات می‌گیرد و به دلیل پویایی ارزش‌های اجتماعی و تغییر شتابان و مداوم آنها هویت افراد جامعه به ویژه جوانان، هویتی سیال و چندپاره شده است. در این میان سیالیت آرزوهای جوانان بیشتر خواهد شد.
3. بسیاری از آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و برنامه‌های فرهنگی اجتماعی، هویت چندپاره فرهنگی جوانان را نادیده می‌گیرند و تقریبا آن را هویتی یکسان و غیرقابل تغییر می‌دانند و برنامه‌ریزی‌ها بر این اساس شکل و ساختار می‌یابد. در واقع تنها نگاه قیاسی بر فرایند برنامه‌ریزی حکمفرماست و توجه به فرایند استقرایی برنامه‌ریزی و دیالکتیک بین آنها فراموش شده است.

با توجه به این نکات و بر اساس یافته‌های اصلی پژوهش می توان پیشنهادات زیر را ارائه داد:

 1. اولویت آرزوهای نوجوانان نشان می‌دهد که آنها آرزوهای خود را نه بر اساس تبلیغات رسانه‌های رسمی یا اولویت‌های مختلف نهادی بلکه بر اساس اولویت‌های شخصی‌شان برمی گزینند. اولویت‌های آرزوهای آنان نشان می‌دهد آنها به دنبال دنیایی متفاوت‌تر از دنیای سیاستگذاری رسمی می‌روند. به همین دلیل لازم است در برنامه‌های صورت گرفته آرزوهای جوانان دیده و شنیده شود.

2. در تمامی ابعاد آرزوهای جوانان در پژوهش حاضر آرزوهای دختران پررنگ‌تر و با میانگین بالاتری بوده است. این وضعیت می‌تواند تبیین‌های متفاوتی را داشته باشد. از جمله آنها می‌توان عدم برآورده شدن بیشتر رویاهای دختران را در دنیای واقعی دانست. این مسئله می‌تواند به برنامه‌ریزان اجتماعی گوشزد کند که دسترسی‌ دختران به سیاست‌های عادلانه و منصفانه را بیشتر کنند.

 3. دسته‌بندی آرزوها نشان می‌دهد دانش‌آموزانی که در رشته‌های انسانی تحصیل می‌کنند، گرایش بیشتری به آرزوهایی که به توسعه ملی و ایران‌دوستی مربوط می‌شوند دارند و در مقابل دانش‌آموزان دیگر رشته‌ها میانگین کمتری در این زمینه دارند. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود که تبلیغات رسمی و عمومی برای تحصیل در این رشته بیشتر و بهتر شود و از تاکید صرف بر رشته‌های تجربی و ریاضی کاسته گردد.