نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه علوم اجتماعی و جامعه شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 استاد، گروه علوم اجتماعی و جامعه شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
3 دانشیار، گروه علوم اجتماعی و جامعه شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
هدف از پژوهش حاضر، شناسایی گونههای هویتِ اجتماعی و نقش اینترنت بر شکلگیری این هویتها میباشد. برای تحقق این هدف، از روش ترکیبی کمی- کیفی استفاده شد و بر روی جوانان 18-30 سال ساکن شهر تهران در سال 1397 تمرکز گردید. در واقع، ابتدا برای شناسایی گونههای هویتی در بین جوانان تهرانی، از روش کیفی اکتشافی استفاده شد و با نمونهگیری نظری، 42 نفر انتخاب و پرسشنامه هویتی «من کیستم» به آنان داده شد. بعد از کدگذاری باز، محوری و گزینشی، در نهایت 6 گونۀ هویتی از جمله هویت ملی، هویت قومی، هویت ارتباطی، هویت عقیدتی، هویت دینی و هویت مدرن شناسایی گردید. در واقع، بعد از شناسایی این گونههای هویتی، روش کمی پیمایشی در جهت تأثیر اینترنت بر آنها به کار گرفته شد و با استفاده از فرمول کوکران، 524 جوان تهرانی 18-30 سال انتخاب و بر مبنای نمونهگیری خوشهای پرسشنامه استاندارد در بین آنان توزیع گردید. بعد از جمع آوری دادهها، تجزیه و تحلیل بر مبنای spss و lisrel صورت گرفت. یافتهها بیانگر آن است که تنها 12 درصد از جوانان یا به طور کامل از اینترنت استفاده نمی کنند و یا اگر استفاده می کنند، کمتر از یکساعت در شبانه روز میباشد. تنها 16 درصد در وبلاگها سایتهای اینترنتی جستجو می کنند، در حالی که 83 درصد در تلگرام عضویت دارند. همچنین یافتهها بیانگر آن است که میزان مصرف اینترنت، تأثیر معناداری بر هویت ملی، قومی ، مدرن و هویت ارتباطی داشته، ولی میزان مصرف اینترنت بر هویت دینی و هویت عقیدتی تأثیری نداشته است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Identification of Social Identity: Types and Role of Modern Media (Internet) on the These Identities (Case Study: Youth in Tehran)
نویسندگان [English]
- Golaleh Ahangari 1
- Bagher Saroukhani 2
- Mohammad Soltani Far 3
1 Ph.D. Student, Sciences and Researches Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Ph.D., Full Professor, Department of Social Sciences and Sociology, Sciences and Researches Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Ph.D., Associate Professor, Department of Social Sciences and Sociology, Sciences and Researches Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]
The study is first to introduce the species of the identity and then examine the effects of the Internet on it. To achieve the goal, a quantitative-qualitative mix method was used and focused on young people aged 18-30 years in Tehran in 2018. In fact, exploratory qualitative method was used to introduce the species of identities among the youths in Tehran. A sample was selected by 42 people and the identity questionnaire was "Who am I". After open, pivotal and selective coding, six types of identities were introduced, including national identity, ethnic identity, communicative identity, ideological identity, religious identity and modern identity. In fact, after introducing these types of identity, a quantitative survey method was applied to examine their effect on the Internet use. Using the Cochran formula and based on cluster sampling, 524 people were selected among Tehranian youth aged 18 to 30 years. After data collection, analysis was done based on Spss and Lisrel. The findings indicated that only 12% of young people either do not use the Internet completely or if they use less than an hour a day. Only 16 percent search on weblogs and websites, while 83 percent are in the telegram. The findings also indicated that the Internet has had a meaningful effect on national identity, ethnic, modern and communication identity, but the Internet has not had any effect on religious identity and ideological identity.
کلیدواژه‌ها [English]
- Key Words: National Identity
- Modern Identity
- Communication Identity
- Internet and Virtual Networks
شناسایی گونههای هویتِ اجتماعی و نقش رسانههای نوین( اینترنت) بر این هویتها (مطالعۀ موردی: جوانان شهر تهران)
گلاله آهنگری[1]
باقرساروخانی [2]
محمد سلطانی فر[3]
تاریخ دریافت مقاله: 12/12/1397
تاریخ پذیرش مقاله:8/3/1398
مقدمه
هویت نوعی احساس تعلق و تعهد است، هویت ترجمۀ واژۀ انگلیسی identity به معنای اصلیت و شناسایی میباشد. در عصر جدید، هگل طلیعه دار این مفهوم بوده هر چند که نباید فراموش کنیم که هویت مفهومی انسانی و فلسفی است که از دیر باز با انسان متولّد شده و همراه با او بوده است (بیرو، 1385: 349). در گذشته، مکان نقش کلیدی در خلق هویت اجتماعی افراد داشت، چرا که آنان در محیط های کوچک و بسته زندگی می کردند و هویت اجتماعی هر یک، در ارتباط رو در رو با اطرافیان، در یک محیط ثابت شکل می گرفت. افراد کمتر با دنیای خارج ارتباط داشتند و سنت های بومی– محلی بخش اعظم هویت آنان را شکل می داد؛ اما به دنبال مدرنیته، ظهور فنّاوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی می توانند فرد را از مکان خود او جدا کنند و به جهان پیوند بزنند. در نتیجه، افراد با منابع هویت یابی متکثری رو به رو هستند و هویت یابی شکلی غیر محلی و جهانی پیدا کرده است. با این حال، امروزه ظهور اشکال جدید ارتباطی از جمله اینترنت این امکان را فراهم آورده است که ارائه اطلاعات در بیان خود، به شیوه انتخابی تری صورت گیرد(جنکینز، 1381 : 47). بنابراین بررسی هویت در جوامع جدید از دو لحاظ حائز اهمیت است:
اول آنکه افراد یک جامعه با انتخاب خود و مبتنی بر اکتساب، به چیزی احساس تعلق و تعهد دارند که این انتخاب به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه مبنای یک جامعه را شکل میدهد که این احساس تعلق و تعهد در قالب گونههای هویتی میباشد و شناخت آن حائز اهمیت است.
دوم آنکه شکل و شیوۀ رابطه تغییر کرده است. دیگر تعلق و تعهد فرد به یک مکان خاصی نیست، چنانچه مکلوهان معتقد است وارد دهکدۀ جهانی شدهایم.
بنابراین همچنان که هلد معتقد است ما در آغاز جهان دو فضایی شده قرار داریم (Held, 2009: 45). یک فضا، فضای واقعی و زندگی روزمرۀ ماست که افراد به صورت مستقیم با هم سروکار دارند و فضای مجازی، فضای جدیدی است که وارد عرصۀ زندگی اغلب جامعۀ جهانی شده است. جامعه ایران نیز چندی است که علاوه بر گسترش فراگیر رسانه های همگانی (تلویزیون، رادیو و مطبوعات) ارتباطات برون مرزی را از طریق اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی تجربه میکند. این فنّاوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، با دارا بودن توأمان ویژگی های رسانه های سرد و گرم، امکان همزمان ارتباط دیداری، شنیداری، گفتاری و نوشتاری را به کاربران می دهند. اینترنت و شبکه های مجازی با برخورداری از قابلیت ارتباط دو سویه، امکان برقراری ارتباط آزاد، ایمن و گمنام با افراد مختلف از هر قشر، نژاد، قومیت، ملّیت و مذهب را برای کاربران فراهم می کنند(عدلی پور و همکاران: 1392).
- پژوهشها نشان میدهند که بالای 90 درصد از جوانان شهری حدهاقل یکبار از اینترنت استفاده کردهاند(عبداللهی کاظمی نژاد، 1397).
- همچنین آمارهای مختلف حاکی از آن است که 8/93 درصد از جوانان شهر تهران درشبکههای مجازی عضویت دارند. 79 درصد از نمونه های پژوهش در تلگرام عضویت دارند- که بیشترین عضویت در بین سایر شبکههاست- و میزان استفاده از آن از سایر شبکههای مجازی بیشتر بوده است- پژوهشهای پیشین بیانگر آن هستند که 4/6 درصد از جوانان تهرانی بیشتر از 3 ساعت در شبانهروز از تلگرام استفاده می کنند(جعفری، 1395: 198-99).
بنابراین مطابق آمارهای موجود، فضای مجازی زندگی غالب ایرانیها به ویژه جوانان را در برگرفته است، امّا نکتۀ مهمتر آن است که این فضای مجازی پیوند عمیق و پیچیدهای با فضای واقعی زندگی اجتماعی دارد که بررسی آن حائز اهمیت است. پژوهش حاضر در همین راستا در پی پاسخ به این سؤال است که «چه گونههای هویت اجتماعی در بین جوانان تهرانی وجود دارد و تأثیر اینترنت بر این هویتها چگونه است؟»
ادبیات پژوهش
تعاریف مفاهیم
اینترنت
اینترنت[4] (مخفف شبکههای به هم پیوسته[5]) را باید بزرگ‌ترین سامانه‌ای دانست که تاکنون به دست انسان طرّاحی، مهندسی و اجرا شده است. ریشه این شبکه عظیم جهانی به دهۀ ۱۹۶۰ باز میگردد که سازمانهای نظامی ایالات متّحده آمریکا برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی برای ساخت شبکه‌ای مستحکم، توزیع شده و باتحمل خطا سرمایه‌گذاری نمودند. اینترنت، سامانه‌ای جهانی از شبکههای رایانه‌ای به هم پیوسته است که از پروتکلِ «مجموعه پروتکل اینترنت» برای ارتباط با یکدیگر استفاده می کنند. به عبارت دیگر، اینترنت، شبکه‌ای از شبکههاست که از میلیون‌ها شبکه خصوصی، عمومی، دانشگاهی، تجاری و دولتی در اندازه‌های محلی و کوچک تا جهانی و بسیار بزرگ تشکیل شده است که با آرایه وسیعی از فناوری‌های الکترونیکی و نوری به هم متصل شدهاند. اینترنت، در برگیرنده منابع اطلاعاتی و خدمات گسترده‌ای است که برجسته‌ترین آنها وب جهان‌گستر و رایانامه هستند. در واقع، اینترنت در قالب مختلفی همچون: وبلاگ ها، وبسایتها، شبکههای اجتماعی مجازی و ...میباشد.
هویت
هویت به لحاظ معنوی از ریشه لاتین (idem) به معنای شباهت و پیوستگی گرفته شده است.(marshal, 2008: 294) ساروخانی در دایرةالمعارف علوم اجتماعی از زبان گافمن هویت را چنین تعریف نموده است: «کوشش فرد به منظور تحقق یکتایی خویشتن است در شرایطی که در حال شکل دادن به رفتار خویش می باشد. در این صورت فرد بین من در «شرایط موجود» و «من واقعی» قرار می گیرد. در حالی که من، در شرایط موجود به پایگاه اجتماعی و نقش های محول فرد اشاره دارد، من واقعی به توانایی های او بیرون از شرایطی که در آن جای یافته است، بر می گردد» (ساروخانی، 1385: 82 ).
هویت جمعی، معرف احساس تعلق فرد به گروه های اجتماعی یا واحدهای جمعی نظیر خانواده، طبقه اجتماعی، قوم، ملّت و ... و احساس تعهد و وفاداری در برابر آنهاست. این نوع هویت که معمولاً با ضمیر جمع ما بیان می شود، رابطه فرد را با گروه های اجتماعی تنظیم می کند؛ ما کیستیم و دیگران کسیت اند(عبداللهی و حسینبر، 1381 : 107).
پیشینۀ تجربی
با تفحص و بررسی پژوهشهای داخلی و خارجی موجود، هویدا گردید که با وجود پژوهشهای بسیار پیرامون اینترنت، شبکه های اجتماعی مجازی و هویت های قومی، زبانی، فرهنگی، سیاسی و ...، تاکنون هیچ پژوهش جامع و منسجمی پیرامون تأثیر اینترنت بر گونهشناسی هویت انجام نشده است. در واقع اغلب پژوهشها به نقش اینترنت به طور عام و شبکههای اجتماعی مجازی به طور خاص(به ویژه فیسبوک و تلگرام) بر هویتهای قومی و ملی پرداختهاند. به عنوان مثال، حمادی(1395) نشان میدهد که دانش آموزان پسر نسبت به دانشآموزان دختر از هویت قومی بالاتری برخوردارند. همچنین این پژوهش نشان میدهد به میزانی که استفاده از سایتهای علمی- آموزشی افزایش مییابد، هویت قومی ضعیف میشود، ولی سایر هویتها مورد بحث و مداقه قرار نگرفته است. محراب بیگی(1393) به دو هویت ملی و فراملی توجه میکند و در پژوهشی نشان میدهد که فنّاوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطاتی، زمینه تقویت هویت فراملی و تضعیف هویت ملی را فراهم می کنند. همچنین علاوه بر هویت ملی، فراملی و قومی، یافتههای فلاحی و خلج(1393) نیز نشان میدهند که اینترنت عامل تضعیف هویت دینی میباشد. عدلی پور و همکارانش(1392) نیز در پژوهشی به همین نتیجه میرسد که افزایش مدت زمان عضویت، میزان استفاده، میزان مشارکت و فعالیت و واقعی تلقی کردن محتوای مطالب ارائه شده در شبکۀ اجتماعی فیسبوک عامل تضعیف هویت ملی و دینی کاربران است. نکتۀ جالب توجه آن که پیافته های پژوهشهایی دقیقاً در مقابل این نتایج قرار میگیرند. به عنوان مثال، لیم و چو[6] (2014) به این نتیجه میرسند که اینترنت باعث تقویت هویت ملی و دینی شده است و همچنین الیاس و لمیش (2009) به نقش اینترنت بر شکل گیری هویت نوجوانان مهاجر از شوروی سابق پرداختند که نتایج نشان داد که اینترنت باعث رشد هویت اجتماعی آنان میشود.
در واقع، یافتههای پژوهشی کیانپور و همکاران(1393) نشان میدهد که بین مدت زمان عضویت، میزان استفاده، میزان مشارکت و فعالیت کاربران و واقعی تلقی کردن محتوای فیس بوک از سوی کاربران و هویت مدرن رابطه معنادار مثبتی وجود دارد.
تبریزی نژاد(1390) نیز به این نتیجه رسیده است که اینترنت عامل تقویت هویت بازاندیشانه شده است. به عبارتی بین زمان مصرف، میزان مصرف، نوع مصرف و امکانات اینترنت و هویت بازاندیشانه رابطه مستقیم وجود دارد.
بنابراین به طور کلی در زمینه یافتههای پژوهشی پیشین پیرامون هویتهای ملی، دینی و قومی به نتایج متناقضی می توان دست یافت؛ برخی از آنان به تأثیر مثبت و مستقیم آن و برخی نیز به تأثیر معکوس و منفی اینترنت پایبند هستند، ولی در مورد هویت مدرن، هویت بازاندیشی و هویت فراملی همگی توافق دارند که اینترنت تأثیر مثبت و مستقیمی بر آن دارد.
نظریههای پژوهش
کاستلز
کاستلز معتقد است زندگی امروز ما در عمده‌ترین وجوه خود با دو جریان متضاد جهانی‌شدن و هویت شکل میگیرد و در دهه‌های پایانی قرن بیستم همراه با انقلاب فنّاوری، تغییر شکل سرمایه‌داری و فروپاشی شوروی این موج‌های نیرومند هویتهای جمعی است که جهان ما را به لرزه درآورده است (کاستلز، 1385: 432). برداشت وی از هویت عبارت است از: فرایند معناسازی بر اساس یک ویژگی فرهنگی که بر منابع معنایی دیگر الویت داده میشوند. به اعتقاد وی شبکه اینترنت، ستون فقرات ارتباطات جهانی ازدهه1990به بعد است، چراکه به تدریج بیشتر شبکههای اجتماعی را به یکدیگر پیوند خواهد داد. مسئله بدین جا ختم نمی شود، بلکه انتشار اینترنت وشبکههای ارتباطیِ کامپیوتری به‌تدریج فرهنگ کاربران شبکه و حتی الگوهای ارتباطی آینده را نیز شکل میدهد. ازنظرکاستلز، جامعۀ شبکه‌ای (که محصول اصلی اینترنت است) در برساخته شدن هویت افراد مؤثرخواهد افتاد. به نظر وی، فرآیندجهانی شدن و به دنبال آن جامعه شبکه‌ای باتولید و رشد آگاهی درمردم به تضعیف مسائلی چون هویت ملی و سیاسی مرتبط با آن منجرمی‌شود؛ بدین صورت که با برجسته شدن بسیاری از هویتهای خاص‌گرایانه (همانند هویتهای قومی و مذهبی) درداخل کشورها، سلطه دولت و نقش آن در تعریف هویت ملی و سیاسی به چالش کشیده خواهد شد. بنابراین وی بر این باور است که فنّاوری‌های نوین با تضعیف پدیده دولت- ملت و ایجاد شکاف درهویت ملی باعث تقویت هویتهای فروملی (هویت مقاومت) میشوند (کاستلز، 1389: 52). هویت مقاومت در نگاه کاستلز یک نوع هویت ویژه است وغالبا ًبه دست آن کنشگرانی ایجاد میشود که در اوضاع و شرایطی قراردارند که از طرف منطق سلطه بی‌ارزش دانسته شده و یا داغ ننگ به آنها زده میشود (کاستلز، 1389: 52). بنابراین طبق نظر کاستلز، مشارکت در فضای مجازی میتواند زمینه تضعیف هویتهای ملی، دینی، عقیدتی، ملی و قومی را فراهم کند و در مجموع میتوان گفت « مشارکت فعال در اینترنت بر هویت اجتماعی تأثیر معنی داری دارد».
هابرماس
در محیط‌های تعاملی اینترنتی (ایمیل، وبلاگ، چت‌روم‌ها، شبکههای اجتماعی مجازی و غیره) درواقع شرایط آرمانی مورد نظر هابرماس به خوبی تحقق مییابد. دراین محیط‌ها افراد معمولاً راحت‌تر می‌توانند نیازهای خود را مطرح کنند واین طرح کردن نیازها باعث شکلگیری یک فضای گفتگو و مباحثه میشود. کاربران در آن فضا به گفتگو می‌پردازند، احساسات خود را ابراز می‌کنند و از یکدیگر تأثیر میپذیرند و در پاسخ به سوال من کیستم؟ خود را در ارتباط با دیگری(دوستان، قهرمانان و ...) تعریف میکند(زنجانی‌زاده و محمدجوادی، 1384: 126). با توجه به این که در فضای اینترنتی به ویژه در شبکههای مجازی نوعی اعتماد و صمیمیت درمیان کاربران شکل میگیرد، بنابراین آنها ممکن است الگوهای هویت‌یابی خود را نیز در این محیط‌ها بازاندیشی، تولید و بازتولید می کنند و این دریافت‌ها احتمالاً براحساس تعلق فرد به هویت خود نیز میتواند مؤثر واقع شود. بنابراین میتوان گفت که «میزان استفاده از اینترنت و شبکههای مجازی بر هویتهای اجتماعی(روابط، دینی، ملی و ...) تأثیر معنیداری دارد».
گیدنز
براساس نظریه ساخت‌یابی گیدنز میتوان استنباط کرد که شبکههای اجتماعی مجازی محصول و مخلوق کنش معنادار آدمیان است و افراد چنین محیطی را خلق کردهاند، اما این محیط پس از شکل گرفتن محدودیت‌هایی را بر عاملان اعمال میکند. ساختار شبکههای اجتماعی اینترنتی براساس بازتولید یا تکرار همان رفتار مداوم آدم‌ها دوام مییابد. افراد در رویارویی با شبکههای اجتماعی مجازی بر خلاف سایر رسانههای متعارف، صرفا در رده تولیدکننده یا مصرف‌کننده قرار نمی‌گیرند، بلکه می‌توانند در صورت تمایل به‌طور همزمان این دو نقش را داشته باشند و در آن به تولید و بازتولید بپردازند، اما افراد در برخورد با این ساختار، میزان فعالیت و مشارکت متفاوتی دارند(Levi, 2008: 97). در واقع، با استفاده از نظریه ساخت‌یابی میتوان استنباط کرد که هر چه کاربران با فعالیت مشارکت‌جویانه در اینترنت و شبکههای اجتماعی حضور یابند، بیشتر در تولید معنا سهیم هستند و لذا احتمال تأثیرپذیری هویت فرهنگی آنها بیشتر است؛ ولی هر چه کاربران منفعل و غیرمشارکت‌جویانه در اینترنت حضور یابند،کمتر در تولید معنا سهیم هستند و هویتهای رایج را در جامعه میپذیرند. بنابراین مشارکت فعال یا غیرفعال بر هویت اجتماعی تأثیر مثبتی دارد.
گربنر
نظریه کاشت یا پرورش گربنر[7]، بر کنش متقابل میان رسانه و مخاطبانی که از آن رسانه استفاده می‌کنند و نیز بر چگونگی تأثیرگذاری رسانه‌ها بر مخاطبان تأکید دارد. فرض اساسی این نظریه این است که بین میزان مواجهه و استفاده از رسانه و واقعیت پنداری در محتوا و برنامههای آن رسانه ارتباط مستقیم وجود دارد؛ به این صورت که ساعت‌های متمادی مواجهه با رسانهای خاص باعث ایجاد تغییر نگرش و دیدگاه‌های موافق با محتوای رسانه میشود. در واقع، نظریه پرورش با تعیین میزان و نوع برنامههای مورد استفاده از رسانه‌ها، میزان تأثیر را مطالعه میکند تا به سازوکار و نحوه تأثیر دست پیدا کند (عباسی‌قادی و خلیلی‌کاشانی،1390: 81). نظریه کاشت یکی از اشکال اثر رسانه‌ها در سطح شناختی بوده و مربوط به این موضوع است که قرار گرفتن در معرض رسانه‌ها، تا چه حد میتواند به باورها و تلقی عموم از واقعیت خارجی، شکل دهد. نظریه کاشت با اشاعه برای ارائه الگویی از تحلیل، تبیین شده است تا نشان دهنده تأثیر بلندمدت رسانه‌هایی باشد که اساسا در سطح برداشت اجتماعی عمل می‌کنند (احمدزاده‌کرمانی، 1390: 336). محور بحث گربنر این است که اهمیت تاریخی رسانه‌ها بیشتر در ایجاد شیوه‌های مشترک در انتخاب مسائل و موضوعات و چگونگی نگریستن به رخدادها و وقایع است. این شیوه‌های مشترک، محصول استفاده از تکنولوژی و نظام ارائه پیام است که نقش واسطه را به عهده دارند و به دیدی مشترک و درک مشترک از جهان اطراف منجر میشود. گربنر محصول چنین فرایندی را «کاشت الگوهای مسلط ذهنی» می‌نامد. از نظر وی، رسانه‌ها متمایل به ارائه دیدگاه‌های هم‌شکل و کم و بیش یکسان از واقعیت اجتماعی هستند و مخاطبان آنها براساس این چنین مکانیسمی فرهنگ‌پذیر میشوند. گربنر تا آن‌جا پیش می‌رود که می‌گوید رسانه‌ها به دلیل نظم و هماهنگی که در ارائه پیام در طول زمان دارند قدرت تأثیرگذاری فراوانی دارند؛ به‌طوری که باید آنها را شکل‌دهنده جامعه دانست.
گربنر بعدها در پاسخ به انتقادات وارده بر نظریه کاشت مبنی بر لحاظ نکردن سایر متغیرهای متداخل بر کاربران، این نظریه را مورد تجدید قرار داد. وی دو مفهوم «جریان اصلی»[8] و «تشدید»[9] را به این نظریه اضافه کرد. با این مفاهیم این واقعیت‌ها در نظر گرفته میشود که میزان مواجهه با رسانهای خاص، نتایج متفاوتی را برای گروه های اجتماعی مختلف در بردارد. جریان اصلی هنگامی رخ میدهد که میزان مواجهه با رسانه، به تقارن دیدگاه‌ها در گروه ها منجر شود و تشدید، زمانی روی میدهد که اثر کاشت در گروه خاصی از جمعیت بیشتر شود (سورین و تانکارد، 1384: 392). بنابراین فرض اساسی این نظریه این است که بین میزان مواجهه و استفاده از رسانه و محتوای برنامههای رسانه بر هویتهای اجتماعی تأثیر معناداری دارد.
روش شناسی پژوهش
در این پژوهش از روشهای ترکیبی کمی- کیفی استفاده شد که ار لحاظ کمی مبتنی بر پیمایش و از لحاظ کیفی مبتنی بر روش اکتشافی میباشد.
روش پژوهش اکتشافی نه رسیدگی کردن به فرضیه های تحقیق است و نه جمع آوری اطلاعات در مورد مساله تحقیق، بلکه ایجاد زمینه مناسب بـرای درک بـهـتـر پـدیـده های مختلف یا مساله خاصی است که پژوهش فاقد اطلاعات کافی درآن مورد است. بر این اساس با توجه به اینکه این پژوهش در زمینه گونهشناسی هویتی جوانان 15-30 ساله میباشد، لذا می تواند کمک بسزایی به شناخت گونهها داشته باشد. بعد از شناخت این گونههای هویتی، با روش کمی پیمایشی تأثیر اینترنت بر هر کدام از این هویتها مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
ابتدا سعی میشود بر مبنای پژوهش اکتشافی به شناسایی گونههای هویتی پرداخته شود:
الف) شناسایی گونههای هویتی بر مبنای روش اکتشافی
با توجه به اینکه جامعۀ مورد مطالعۀ این پژوهش جوانان 18- 30 سال در شهر تهران در سال 1397 میباشد، بر مبنای نمونهگیری نظری تا مرحله اشباع نظری که 42 نفر میباشد، تعداد مشارکتکنندگان انتخاب شدهاند. محقق پس از ورود به میدان پژوهش(شهر تهران)، با جلب اعتماد جوانان(18-30 سال)، سعی کرد که پرسشنامۀ باز(هویت) را به آنها بدهد. بعد از استخراج یافتهها، کدگذاری باز و محوری برای استخراج کدها انجام شد و در مرحلۀ کدگذاری گزینشی هویتها بازشناخته شدند که به شرح جدول 1 میباشد:
جدول1: نتایج واحدهای معنایی، مقولات اصلی و هستههای مرکزی گونهشناسی هویت
|
هستهی مرکزی (کدگذاری گزینشی) |
مقولات اصلی (کدگذاری محوری) |
واحدهای معنایی (کدگذاری باز) |
|
هویت ارتباطی |
آگاهی |
من را با دایره المعارف یا منبع اطلاعات دربارۀ فلان بازیگر، نویسنده، فوتبالیست و ... میشناسند. |
|
تعلق |
دوست یا فامیل فلان بازیکن، بازیگر، نویسنده و ... بودن |
|
|
تعهد |
طرفدار فلان بازیگر، بازیکن، نویسنده و ... می شناسند. |
|
|
هویت عقیدتی |
- |
لیبرالیسم، سکولاریسم، مارکسیسم، فمینیسم، جوان سالاری |
|
هویت ملی |
آگاهی |
آگاهی از تاریخ، پادشاهان، مناطق جغرافیایی، فرهنگ |
|
تعلق |
متعلق به ایران، به تاریخ ایران، به فرهنگ ایران، به زبان ایرانی، به همۀ ایرانی |
|
|
تعهد |
وفاداری نسبت به خاک ایران، دفاع از خاک ایران، دفاع از فرهنگ ایرانی |
|
|
هویت دینی |
فرهنگ دینی |
عاشورای حسینی، ماه محرم، ماه رمضان، نماز |
|
سیاست دینی |
ولایت فقیه، امر به معروف، نهی از منکر، حجاب اجباری، امام جماعت، ولی امر |
|
|
جوامع دینی |
تعلق به جوامع شیعی، تعلق به جوامع اسلامی |
|
|
هویت قومی |
فرهنگی |
آگاهی به رسم و سوم قومی، لباس قومی، مهمان پذیری قومی |
|
اجتماعی |
تعلق به زبان قومی، اتحاد و همبستگی قومی، حس تعلق به شهرهای هم زبان، |
|
|
سرزمینی(خاک) |
سرزمین ما فراتر از من ایران است، خاک قومیتی جدا از خاک ملی است، قومیت ما پراکنده شده است. |
|
|
نژادی |
ما از نژاد قدیمی قومی جداگانه هستیم. ما قومی قدیمی ایرانی هستیم. ایران متعلق به قوم... است. نژاد قومی ما دارای استعداد زیادی است |
|
|
هویت مدرن |
فرهنگ مدرن |
آزادی انتخاب، باور به برابری، عدم دخالت در مسائل خصوصی، شایسته سالاری |
|
سیاست مدرن |
حقوق بشر، آزادی، حق رأی |
|
|
جوامع مدرن |
وابسته به جهان مدرن، تعلق به نهادهای مدرن |
بنابراین در این پژوهش 6 نوع هویت بازشناسی شده است که شامل هویت ملی، هویت قومی، هویت ارتباطی، هویت عقیدتی، هویت دینی و هویت مدرن میباشد.
ب) مدل مفهومی پژوهش
با توجه به آنچه که از نظریهها و پیشینههای پژوهش و مهمتر از آنان گونههای شناسایی شده در بین جوانان تهرانی به دست آمد، مدل پژوهش به شیوۀ شکل1 استخراج گردید.
شکل1: مدل مفهومی پژوهش
ج) فرضیههای پژوهش
- میزان مصرف اینترنت بر هویت ملی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
- میزان مصرف اینترنت بر هویت دینی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
- میزان مصرف اینترنت بر هویت قومی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
- میزان مصرف اینترنت بر هویت مدرن جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
- میزان مصرف اینترنت بر هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
- میزان مصرف اینترنت بر هویت عقیدتی(ایدئولوژیکی) جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
د) روش پیمایشی
با توجه به اینکه مبتنی بر روش اکتشافی گونههای هویتی در بین جوانان تهرانی استخراج شد، با شناسایی هویتهای موجود در بین جوانان تهرانی، با استفاده از روش کمی- پیمایشی در ادامه سعی میشود تأثیر اینترنت بر این هویتها سنجیده شود. بنابراین با کمک روش پیمایشی و مبتنی بر ابزار پرسشنامه استاندارد تأثیر اینترنت بر گونههای هویتی سنجش میشوند و از طریق نرم افزار spss و lisrel محاسبات آماری در جهت تجزیه و تحلیل یافتهها صورت می گیرد:
جامعۀ آماری این پژوهش شامل کلیه جوانان 18- 30 سال ساکن در شهر تهران در سال 1397 میباشد که مطابق آمار تعداد آنان 287345 نفر میباشند.
حجم، شیوه و نوع نمونهگیری
با توجه به تمرکز پژوهش بر روی جوانان 18- 30 سال ساکن در شهر تهران، سعی گردید بر اساس جمعیت کلی جوانان ساکن در تهران، اطلاعات جمعآوری گردد. لذا با استفاده از فرمول کوکران، 516 نفر به دست آمده است.
حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران به شرح زیر محاسبه شده است: (5/0= q= p)
در این محاسبه خطای موردنظر 05/0 درصد و ضریب اطمینان 95/0 درنظر گرفته شده است.
با توجه به رابطه فوق تعداد حجم نمونه 516 نفر محاسبه گردید و برای اعتبار و پایایی بیشتر 524 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب کرده است. در واقع شیوۀ نمونهگیری بر حسب نمونه گیری تصادفی خوشه ای بوده است. ابتدا 6 منطقه شهرداری شهر تهران(مناطق 2، 6، 10، 14، 18 و 22) جهت نمونهگیری انتخاب شدند. از هر منطقه به یک محله و از محله منتخب شده، به یک فضای تفریحی مانند پارک ها مراجعه شده است. سپس شرایط سنی آنان پرسیده شده و با کسب رضایت و اعتماد آنان، پرسشنامه در بین آنها توزیع گردیده است.
تعاریف عملیاتی
الف) مصرف اینترنت
این متغیر در 4 بعد مورد سنجش قرار گرفته است:
- میزان استفاده از اینترنت: این سؤال مطرح شده که «چه میزان در شبانهروز از اینترنت استفاده میکنید؟». طیف سنجش این متغیر فاصله ای بوده است.
- نوع محتوای مطالب جستجو در اینترنت: منظور محتوای مطالب جستجو شده عبارت است از اینکه فرد چه مطالبی را جستجو میکند و در چی چه موضوعاتی میباشد. بنابراین یک سوال کلی به صورت «چه موضوع و مطالبی در اینترنت جستجو می کنید و به ترتیب آن را علامتگذاری کنید؟» میباشد. محتوای برنامه ها به صورت 4 طیف با سطح سنجش اسمی مسائل شخصی، طنز و سرگرمی، مذهبی و فرهنگی و در نهایت اقتصادی و ...بوده است.
- میزان استفاده از شبکههای مجازی اینترنتی: در پژوهش حاضر برای سنجش این متغیر، یک سؤال مطرح شده است:« تا چه حدودی در شبکههای مجازی عضویت دارید؟».
- مشارکت در اینترنت: این امر به میزان درگیری و تعامل کاربران در اینترنت اطلاق می شود. در پژوهش حاضر در قالب 9 گویه به صورت استاندارد برگرفته از پژوهش جعفری(1395) مورد سنجش قرار گرفته است.
ب) گونههای هویت
برای سنجش گونهشناسی هویت، این شش هویت(هویت ملی، هویت قومی، هویت ارتباطی، هویت عقیدتی، هویت دینی و هویت مدرن) به تفکیک تعریف عملیاتی میشوند. در واقع گویههای این متغیر در قالب طیف لیکرت 5 پاسخی به صورت: کاملاً مخالف(کد 1)، مخالف(کد 2)، بینظر(کد 3)، موافقم(کد 4)، کاملاً موافقم(کد 5) میباشد.
- هویت ملی: برگرفته از پرسشنامه استاندارد حاجیانی (1387) که تعداد گویههای آن 36 میباشد.
- هویت مذهبی: برگرفته از پرسشنامه استاندارد پانتون(1979) ترجمۀ حاجیانی (1387) که تعداد گویههای آن 36 میباشد.
- هویت قومی: برگرفته از پرسشنامه استاندارد ابوالحسنی (1386) که تعداد گویههای آن 34 میباشد.
- هویت مدرن: برگرفته از پرسشنامه استاندارد قلی پور (1384)که تعداد گویههای آن 26 میباشد.
- هویت ارتباطی: این متغیر در قالب 32 گویه برگرفته از پرسشنامۀ استاندارد آدامز و همکاران(1979) با ترجمۀ رحیمینژاد(1379) میباشد.
- هویت عقیدتی: این متغیر در قالب 32 گویه برگرفته از پرسشنامۀ استاندارد آدامز و همکاران(1979) با ترجمۀ رحیمینژاد(1379) میباشد.
اعتبار و پایایی پرسشنامه
باید اذعان داشت هر چند که پرسشنامه استاندارد بوده است و قبلاً روایی و پایایی آن مورد تأیید بوده است، ولی جهت اطمینان بیشتر از اعتبار و پایایی، از اعتبار صوری و اعتبار محتوا در مرحله‌ی پیشآزمون استفاده گردید. سپس با مراجعه به اساتید و متخصصان، اصلاحات و تغییرات مورد نظر اعمال و پرسشنامه نهایی تدوین شده است. روش کار به این صورت بوده است که پرسشنامه طراحی شده به 10 نفر از متخصصان داده شد تا در خصوص «مناسب بودن» گویهها برای متغیر مورد نظر داوری نمایند و پس از اصلاحات انجام شده، اعتبار صوری و اعتبار محتوا مبتنی بر روش لاوشه، ابزار مورد تأیید قرار گرفت. پس از دو دوره اصلاحات پیشنهادی کارشناسان، برای آزمون پایایی نیز بر اساس آلفای کرونباخ اقدام گردید که در جدول 2 قابل ملاحظه است:
جدول2: میزان آلفای کرونباخ استفاده از اینترنت و گونههای هویت اجتماعی
|
متغیرها |
میزان آلفای کرونباخ |
|
مصرف اینترنتی |
78/0 |
|
هویت بین فردی |
84/0 |
|
هویت عقیدتی(ایدئولوژیکی) |
73/0 |
|
هویت ملی |
81/0 |
|
هویت دینی |
79/0 |
|
هویت قومی |
75/0 |
|
هویت مدرن |
86/0 |
یافتههای پژوهش
الف) یافتههای توصیفی پژوهش
توصیف متغیرهای جمعیتشناختی به شرح جدول3 میباشد.
جدول3: توصیف متغیرهای جمعیتشناختی
|
متغیر |
طبقات و گروه ها |
فراوانی |
درصد فراوانی |
درصد فراوانی تجمعی |
|
جنسیت |
مرد |
269 |
6/48 |
- |
|
زن |
255 |
4/51 |
- |
|
|
سن |
18-19 سال |
33 |
6 |
6 |
|
20-21 سال |
160 |
30 |
36 |
|
|
22-23 سال |
155 |
29 |
66 |
|
|
24-25 سال |
130 |
24 |
91 |
|
|
26-27 سال |
37 |
7 |
98 |
|
|
28-30 سال |
9 |
2 |
100 |
|
|
وضعیت تأهل |
مجرد |
412 |
78 |
- |
|
متأهل |
112 |
21 |
- |
|
|
وضعیت تحصیلی |
ابتدایی و پایینتر |
11 |
2.1 |
2.1 |
|
راهنمایی و دبیرستان |
167 |
31 |
33 |
|
|
دیپلم |
151 |
28 |
62 |
|
|
فوق دیپلم |
38 |
7 |
70 |
|
|
کارشناسی |
118 |
22 |
92 |
|
|
کارشناسی ارشد و بالاتر |
39 |
7 |
100 |
|
|
مجموع |
524 |
100 |
- |
|
نمونههای پژوهش از نظر جنسیت، 6/48 درصد(255 نفر) از زنان و 4/51 درصد( 269 نفر) مرد بودهاند. این یافته بیانگر آن است که زنان و مردان به طور تقریباً برابری در این عرصهها وارد شدهاند. لذا ورود به عرصههای رسانه های نوین از جمله اینترنت جنسیتی نیست. البته میتوان این وضعیت را به نفع مردان مصادره و بیان کرد زنان هنوز درون خانهای هستند و در درون خانه بیشتر از رسانه استفاده می کنند- دلیل آن ورود کمتر زنان به حوزه های اقتصادی و فرهنگی نسبت به مردان میباشد. بسیاری با صحّه گذاری بر چنین آماری بیان می دارند که رسانههای نوین تا حدودی باعث اضمحلال رویکرد مردسالاری شده اند.
یافته های حاصل از توزیع نمونهها بر حسب سن، بیانگر آن است که میانگین سنی 24 سال، بیشترین نمونههای پژوهش(30 درصد) را 20-21 ساله ها و 29 درصد را 22-23 ساله ها تشکیل داده اند. حال با این دامۀ سنی حدود 78 درصد(412 نفر) از نمونههای پژوهش مجرد و 21 درصد( 112 نفر) متأهل بودهاند- این به معنای افزایش سن ازدواج است.
یافته های حاصل از توزیع نمونهها بر حسب سطح تحصیلات بیانگر آن است که بیشترین درصد فراوانی(31 درصد) مربوط به تحصیلات دبیرستان و 28 درصد دیپلم بوده است و کمترین درصد فراوانی مربوط به تحصیلات ابتدایی و بیسواد (2 درصد) میباشد و 7 درصد از آنان دوران کارشناسی ارشد و دکتری بودهاند. در سالهای اخیر شاهد رشد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه های کشور هستیم؛ چنانچه با یافتههای پژوهشی آملیان( 1375) مقایسه گردد، این افزایش محسوس است.
یافتههای حاصل از توزیع نمونهها بر حسب مدت زمان استفاده از اینترنت، بیانگر آن است که تنها 12 درصد از جوانان یا به طور کامل از اینترنت استفاده نمی کنند و یا اگر استفاده می کنند کمتر از یکساعت در شبانه روز میباشد. غالباً بین 1-4 ساعت در شبانهروز استفاده می کنند، این در حالی است که 91 درصد(474 نفر) از نمونههای پژوهش در شبکههای اجتماعی عضویت دارند و تنها 9 درصد(50 نفر) عضویت ندارند.
در جهت شناسایی استفاده از نوع اینترنت مورد استفاده، از نمونه های پژوهش پرسیده شده است در صورتی که در هر یک از شبکه های مجازی و یا از سایت های اینترنتی استفاده می کنید و عضویت دارید، علامت بزنید. در واقع پاسخ نمونه ها به این صورت بوده است که تنها 16 درصد در سایتهای اینترنتی جستجو می کنند، در حالی که در تلگرام 83 درصد عضویت دارند. میزان استفاده از سایر شبکه های مجازی به صورت فراوانی و درصد فراوانی آن در جدول4 آمده است:
جدول 4 :توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب نوع استفاده از اینترنت
|
درصد فراوانی |
فراوانی |
اینترنت |
|
16 |
87 |
وبلاگها و سایت های اینترنتی |
|
5 |
30 |
تانگو |
|
83 |
436 |
تلگرام |
|
10 |
55 |
لینکدین |
|
32 |
169 |
ایمو |
|
45 |
240 |
فیسبوک |
|
60 |
314 |
واتساب |
|
6 |
33 |
بیتاک |
|
8 |
45 |
سروش |
|
3 |
18 |
گوگل پلاس |
|
46 |
237 |
اینستاگرام |
|
12 |
67 |
توئیتر |
- یافتهها بیانگر آن است که از میان کاربران اینترنت که از سایت های اینترنتی استفاده می کنند، 58 درصد از آنها کمتر از یک ساعت استفاده می کنند، 38 درصد بین 1 الی 2 ساعت و 3 درصد بین 2 الی سه ساعت به این شبکه اجتماعی مشغول هستند. اما با توجه به اینکه تلگرام در بین نمونه ها بیشترین کاربرد را داشته است 7/43 درصد از آنان کمتر از یک ساعت در این شبکه مشغول هستند، 6/27 درصد در بین یک ساعت و دو ساعت، 4/22 درصد در بین 2 الی 3 ساعت و 4/6 درصد بیشتر از سه ساعت در این شبکه اجتماعی مشغول هستند. توزیع دیگر شبکه های اجتماعی در جدول 5 آمده است:
جدول 5 :توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان استفاده از اینترنت
|
میانگین |
4 ساعت و بیشتر |
3 الی 59/3دقیقه |
2 الی 59/2دقیقه |
1 الی 59/1دقیقه |
کمتر از 1 ساعت |
نوع شبکه |
|
35 دقیقه |
0 |
3/0 |
8/2 |
8/37 |
3/58 |
وبلاگها و سایتهای اینترنتی |
|
20 دقیقه |
0 |
5/0 |
4/8 |
2/24 |
8/66 |
تانگو |
|
70 دقیقه |
2/3 |
2/3 |
4/22 |
6/27 |
7/43 |
تلگرام |
|
2 دقیقه |
0 |
0 |
4/2 |
6/16 |
1/81 |
لینکدین |
|
10 دقیقه |
0 |
3/0 |
3/0 |
5/15 |
9/83 |
ایمو |
|
25 دقیقه |
8/0 |
8/0 |
2/13 |
7/44 |
5/40 |
فیسبوک |
|
35 دقیقه |
0 |
8/0 |
1/2 |
3/16 |
8/80 |
واتساب |
|
10 دقیقه |
5/0 |
3/0 |
5/20 |
3/41 |
4/37 |
بیتاک |
|
3 دقیقه |
0 |
3/1 |
8/5 |
6/16 |
3/76 |
سروش |
|
2 دقیقه |
0 |
1/1 |
6/6 |
3/22 |
70 |
گوگل پلاس |
|
45 دقیقه |
3/0 |
8/1 |
1/7 |
6/26 |
2/64 |
اینستاگرام |
|
10 دقیقه |
- |
0 |
0 |
7/13 |
3/86 |
توئیتر |
در مجموع نمونه های پژوهش از نظر میزان استفاده از اینترنت در بین 5 دقیقه تا 14 ساعت در شبانه روز توزیع شدهاند. میانگین استفاده در بین نمونه های پژوهش در حدود 4 ساعت و میانه و مد آن 5 ساعت میباشد.
نمرات متغیرهای پژوهش
برای متغیرهایی که از طریق چندین گویه (در جدول 6) مورد سنجش قرار گرفته اند، با استفاده از طیف لیکرت، برای هر گویه 5 پاسخ پیشنهاد شده است. آزمودنی باید پاسخهای پیشنهادی را از نمرۀ 1 تا نمرۀ 5 رتبهبندی کند. با جمع امتیاز هر یک از این پنج گزینه نمره هر یک از متغیرها مشخص گردید که در جدول 6 تعداد گویهها، میانگین، انحراف معیار، حداقل و حداکثر نمرههای هر یک از متغیرهای هویت بین فردی، هویت عقیدتی(ایدئولوژیکی)، هویت ملی، هویت دینی، هویت قومی و هویت مدرن مشخص شده است.
جدول6: میانگین، انحراف معیار، حداقل و حداکثر نمرههای نمونههای پژوهش در متغیرهای اصلی پژوهش
|
متغیرهای پژوهش |
تعداد |
میانگین |
میانه |
مد |
انحراف استاندارد |
حداقل |
حداکثر |
|
|
مصرف اینترنت |
میزان استفاده از اینترنت |
524 |
01/4 |
4 |
4 |
7/1 |
1 |
5 |
|
محتوای مطالب |
524 |
2/3 |
3 |
3 |
4/1 |
1 |
5 |
|
|
میزان استفاده از شبکههای مجازی |
524 |
9/3 |
5 |
5 |
77/2 |
5 دقیقه |
15 ساعت |
|
|
مشارکت در اینترنت |
524 |
4/3 |
3/4 |
5/4 |
79/0 |
4/1 |
5 |
|
|
هویت بین فردی |
524 |
38/3 |
4 |
4 |
58/0 |
5/2 |
3 |
|
|
هویت عقیدتی(ایدئولوژیکی) |
524 |
9/3 |
8/3 |
4/3 |
49/0 |
3 |
5 |
|
|
هویت ملی |
524 |
1/4 |
4 |
4 |
63/0 |
2 |
5 |
|
|
هویت دینی |
524 |
6/3 |
7/3 |
4 |
83/0 |
2 |
5 |
|
|
هویت قومی |
524 |
3 |
98/2 |
1/3 |
41/0 |
2 |
5 |
|
|
هویت مدرن |
524 |
4 |
4 |
5/4 |
65/0 |
3 |
5 |
|
ب) نتایج تبیینی یافتهها (آزمون فرضیههای پژوهش)
برای آزمون فرضیههای پژوهش در ابتدا به بررسی نرمال بودن متغیرها و آزمون کفایت نمونهها پرداخته میشود.
آزمون نرمال برای متغیرهای پژوهش
برای بررسی توزیع متغیرهای مشاهده شده، 7 متغیر با آزمون کولموگروف - اسمپرنف سنجش شده است. طبق نتایج آزمون، سطح معنیداری(sig) محاسبه شده برای همه شاخصها بزرگتر از 05/0 است که از نرمال بودن توزیع هیچ یک از متغیرهای مشاهده حمایت شده است. نتایج آزمون نرمال بودن توزیع متغیرهای مشاهده شده در جدول7 ارائه شده است.
جدول7: نتایج توزیع شاخصهای سنجش شده با استفاده از آزمون گولموگروف- اسمیرنوف
|
شاخص ها |
تعداد |
انحراف معیار |
Z کولموگروف-اسمیرنوف |
P-value |
|
مصرف اینترنت |
524 |
68/0 |
561/1 |
429/0 |
|
هویت بین فردی |
524 |
76/0 |
198/1 |
101/ 0 |
|
هویت عقیدتی(ایدئولوژیکی) |
524 |
71/0 |
461/1 |
301/0 |
|
هویت ملی |
524 |
78/0 |
204/1 |
324/0 |
|
هویت دینی |
524 |
81/0 |
302/ 1 |
265/ 0 |
|
هویت قومی |
524 |
73/0 |
115/1 |
564/0 |
|
هویت مدرن |
524 |
77/0 |
334/ 1 |
342/0 |
آزمون بارتلت و شاخص KMO
از پیش نیازهای استفاده از معادلات ساختاری، بررسی کفایت نمونه مورد بررسی میباشد که برای بررسی این مهم، از آزمون کفایت نمونهبرداری KMO استفاده شده است. جدول 8 آزمون کفایت نمونهها متغیرهای پژوهش را نشان می دهد.
شاخص kmo بیش از 7/0 است که بیانگر کفایت حجم نمونه است، زیرا مقدار کفایت نمونهگیری معادل با 956/0 است. بنابراین میزان نمونه برای استفاده از معادلات ساختاری مناسب میباشد.
با توجه به اینکه مقدار sig کوچکتر از 05/0 است، نمونه برای تحلیل عاملی مناسب ارزیابی میشود.
جدول8: آزمون بارتلت و شاخص KMO برای متغیرهای پژوهش
|
956 / 0 |
آزمون کفایت نمونه برداری |
|
|
147/7982 |
شاخص کرویت بارتلت |
آزمون کرویت بارتلت |
|
561 |
درجه آزادی |
|
|
001/0 |
سطح معنی داری |
|
آزمون فرضیههای پژوهش
پژوهش حاضر دارای 6 فرضیه بوده است که برای آزمون فرضیهها بر مبنای معادلات ساختاری ابتدا آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای توزیع نرمال گرفته شد. البته یافتههای آن با توجه به حجم زیاد قابل بیان نیست، ولی در مجموع بیانگر توزیع نرمال هستند. بنابراین با استفاده از نرمافزار lisrel ، فرضیهها بر مبنای مدل ساختاری آزمون شدند.
شکل2: روابط بین متغیرها در حالت استاندارد
شکل3: روابط معناداری بین متغیرهای پژوهش در حالت valueT
جدول9: آزمون فرضیههای پژوهش
|
هویت- مصرف اینترنتی |
مصرف اینترنتی |
||||
|
میزان استفاده از اینترنت |
محتوای مطالب |
میزان استفاده از شبکههای مجازی |
میزان مشارکت در شبکه ها |
مجموع
|
|
|
مقدار استاندارد و (t value ) |
مقدار استاندارد و (t value ) |
مقدار استاندارد و (t value ) |
مقدار استاندارد و (t value ) |
مقدار استاندارد و (t value ) |
|
|
هویت بین فردی |
36/0- 92/3- |
18/0- 04/2- |
49/0- 14/6- |
53/0- 88/6- |
48/0- 01/6- |
|
هویت عقیدتی (ایدئولوژیکی) |
11/0- 54/1- |
13/0- 80/1 |
07/0- 97/0- |
19/0- 15/2- |
14/0- 89/1- |
|
هویت ملی |
23/0 51/2 |
42/0 23/5 |
35/0 68/3 |
30/0 95/3 |
38/0 30/4 |
|
هویت دینی |
10/0- 25/1- |
22/0- 21/2 |
06/0- 83/0- |
13/0- 88/1- |
12/0- 73/1- |
|
هویت قومی |
15/0 92/1 |
18/0 06/2 |
23/0 44/2 |
28/0 89/2 |
23/0 49/2 |
|
هویت مدرن |
31/0 01/4 |
25/0 81/2 |
56/0 64/7 |
51/0 35/6 |
42/0 28/5 |
- · فرضیه1: میزان مصرف اینترنت بر هویت ملی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
با توجه به برآورد استاندارد متغیر مصرف اینترنت با هویت ملی که 38/0 میباشد و مقادیر 3/4T= میتوان نتیجه گرفت در سطح معنیداری P
- · فرضیه2: میزان مصرف اینترنت بر هویت دینی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
در واقع بر مبنای برآورد استاندارد متغیر میزان مصرف اینترنت بر هویت دینی جوانان که 12/0 میباشد و مقادیر 73/1T= ، میتوان نتیجه گرفت در سطح معنیداری P
- · فرضیه 3: میزان مصرف اینترنت بر هویت قومی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
با توجه به برآورد استاندارد متغیر میزان مصرف اینترنت بر هویت قومی که 23/0 و 49/2 T= میباشد، میتوان نتیجه گرفت در سطح معنیداری P
- · فرضیه 4: میزان مصرف اینترنت بر هویت مدرن جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
با توجه به برآورد استاندارد متغیر مصرف اینترنت بر هویت مدرن جوانان که 42/0 و 28/5T= میباشد، می توان نتیجه گرفت در سطح معنیداری P
- · فرضیه 5: میزان مصرف اینترنت بر هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
بر مبنای برآورد استاندارد متغیر مصرف اینترنت بر هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران که 48/0- میباشد و مقادیر 01/6- T= ، میتوان نتیجه گرفت در سطح معنیداری P<0.01، مصرف اینترنت بر هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد، ولی این تأثیر معکوس است؛ یعنی هر چقدر میزان مصرف اینترنت افزایش یابد هویت ارتباطی جوانان تهرانی کاهش مییابد. در واقع هر یک از شاخصهای مصرف اینترنتی(میزان استفاده از اینترنت، میزان استفاده از شبکههای مجازی، محتوای مطالب مورد جستجو، میزان مشارکت در شبکهها) بر هویت مدرن جوانان تهرانی در سطح اطمینان 99/0 معنادار بوده است.
- · فرضیه 6: میزان مصرف اینترنت بر هویت عقیدتی(ایدئولوژیکی) جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری دارد.
بر مبنای برآورد استاندارد متغیر میزان مصرف اینترنت بر هویت عقیدتی جوانان که 14/0 میباشد و مقادیر 89/1T= و 94 /0 =2R ، میتوان نتیجه گرفت در سطح معنیداری P
بحث و نتیجهگیری
استفادۀ ایرانیها از اینترنت را میتوان «استفاده ایرانی ها از شبکههای مجازی» نامید، زیرا در ایران اینترنت را با شبکههای مجازی میتوان فهمید؛ به طوری که میانگین استفاده از اینترنت(غیر از شبکههای مجازی) کمتر از 5 دقیقه میباشد و در میان این شبکههای مجازی، تلگرام بر دیگر شبکههای مجازی پیشی گرفته و بر انتخاب هویت جوانان ایرانی مسلط شده است. بر این اساس همچنان که کاظمی(1394) معتقد است مردم ایران تلگرامی فکر می کنند، تلگرامی میبینند و به یک معنا زندگی اجتماعی ایرانی، تلگرامی شده است. با وجود حجم عظیمی از مردم در اینترنت و شبکههای اجتماعی مجازی، مشارکت فعال در سطح پایین و متوسط به پایینی قرار دارد؛ به این معنا که غالب مطالبی که در این شبکهها و اینترنت به اشتراک گذاشته می شود، مطالبی هستند که دست به دست در فضای مجازی میچرخد و رایج میشود- مطالبی که خود فرد آن را بنویسد یا از ایدههای فردی ناشی شده باشد، کم است. یافتهها نشان میدهد که هر چقدر فرد بیشتر مشارکت فعال داشته باشد یعنی مطالبی را بنویسد، واکاوی و تفحص کند و از ایدههای خود بهره گیرد، هویت قومی او نیز همانند هویت ملی اش تقویت میشود. لذا بین هویت ملی و هویت قومی نمیتوان پارادوکسی مشاهده کرد. ممکن است فرد دارای هویت ملی باشد و از سوی دیگر هویت قومی نیز داشته باشد؛ همچنان که صاحبنظرانی همچون سید جواد میری(1396) شعار ایران رنگین را سر میدهند و بر این باور هستند که ایران دارای قومیتهای مختلف است و باید در حفظ و تقویت فرهنگ، زبان و ویژگی این قومیتها در چارچوب ایران واحد کوشید و آنان را غنی ساخت.
لذا مطالبی که در شبکههای مجازی رایج میشود ناشی از ایدهها و مکتوبات درصد کمی از کاربران هستند که سایر کاربران نیز تحت تأثیر آن هستند. با توجه به وضعیتی که امروزه در قالب اعتراضات، مهاجرتها، شکافهای قومی و حزبی در کشور رایج شده است، این نویسندهها اغلب به هویتهای قومی و ملی گرایش بیشتری پیدا کردهاند؛ به این معنی که قومیتهای مختلف وضعیت بحرانها را قومیتی مینگرند و کسانی نیز همواره بر طبل ناسیونالیسم و هویت ایرانی میکوبند. لذا دور از انتظار نیست که مصرف اینترنت باعث شده باشد که نتایج مخالف با یافتههای عدلی پور استخراج شود که مصرف اینترنت بر هویت قومی و هویت ملی تأثیرگذار است. البته این برخلاف نظریۀ کاستلز میباشد، زیرا کاستلز(1389: 52) معتقد بود که رسانههای جدید هویتهای خاص‌گرایانه (همانند هویتهای قومی و مذهبی و ملی) را به چالش خواهد کشید و هویت جهانشمولی را تقویت میکند. اما بر خلاف کاستلز(1389) باید با گیدنز(1998) همدل بود که کنشگران عصر رسانهای، برداشت محلی از یک پدیدۀ جهانی دارند، به عبارتی رسانه یک پدیدۀ جهانی محلی است.
بر همین اساس، استفادۀ افراد در اینترنت به بازتولید هویت آنها کمک میکند. آنهایی که مطالب بیشتر هویتی از جمله هویت ملی را جستجو می کنند، هویت ملی آنان تقویت میشود. اما در شبکههای مجازی که بیشتر ارتباط دو طرفه است، فرد میتواند نظر بدهد و قدرت خود را اعمال کند. وجود گروه ها، فالوها و ارتباط دو طرفه در شبکههای مجازی باعث شده است مطالب خبری- تحلیلی بیشتری در مورد هویت ملی گذاشته شود، زیرا افرادی که در اینترنت مطالب بیشتری منتشر می کنند، بیشتر بر هویت ملی و گرایش ملی تأکید داشتهاند. بنابراین افزایش حجم مطالب در مسابقات، معرفی افتخارات، آثار تاریخی و ... باعث میشود فرد به هویت ملی بیشتر گرایش پیدا کند. هر چند این شبکهها هویت ملی را تقویت می کنند، اما نباید از سایر گونههای هویتی غافل شد. حتی در مواردی که هویتهایی متناقض با هویتهای ملی باشند ممکن است افراد به هر دو هویت متناقض گرایش داشته باشند و در این تناقض تعمیق نکنند.
یافتههای پژوهشی برخلاف پژوهش فلاحی و خلج(1393) بیانگر آن است که میزان مصرف اینترنت بر هویت دینی جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری ندارد. در واقع در پژوهش فلاحی و خلج(1393) بین میزان مصرف اینترنت و هویت دینی رابطۀ معکوس وجود دارد. در واقع این یافته بیانگر آن است با وجود تشویق و سیاستهای تشویقی در راستای مطالعات دینی و آموزههای دینی این ارتباط دیده نمیشود. در واقع تنها زمانی میتوان گفت اینترنت و شبکههای مجازی عامل تقویت هویت دینی میشوند که محتوای مطالب مورد کنکاش افراد مذهبی و دینی باشند. در همین راستا همسو با یافتههای پژوهشی محکم کار و حلاج(1393) نتایج بیانگر آن است که اینترنت تأثیری بر هویت عقیدتی نداشته است، امّا همسو با یافتههای پژوهشی کیانپور و همکارانش(1393) بر هویت مدرن تأثیرگذار بوده است. از آنجایی که خود اینترنت، شبکههای مجازی، مسائل درون ایننترنت و شبکههای مجازی مدرن و بروز هستند، لذا اینترنت و شبکههای مجازی کسانی را بیشتر جذب میکند که اولا بیشترین دغدغۀ نو شدن و مدرن بودن دارند، ثانیاً ساختارارتباط در اینترنت و شبکههای مجازی به شکلی است که فرد را نو و مدرن میسازد. مطالب خبری، سوگیریهای خبری، نقد به سنت، گرایش بیشتر به سمت کشورهای پیشرو، گرایش به علوم و ... در آن بیشتر است و فرد را مدرن و جدید میکند.
یافتهها همسو با فلاحی و خلج(1393) بیانگر آن بوده است که میزان مصرف اینترنت بر هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران تأثیر معناداری معکوسی دارد. به این معنا که با افزایش میزان مصرف اینترنت، هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران کاهش مییابد و با کاهش میزان مصرف اینترنت، هویت بین فردی(ارتباطی) جوانان ساکنِ شهر تهران افزایش مییابد. در پژوهش فلاحی و خلج(1393) هویت بین فردی یعنی اینکه فرد خود را وابسته به شخص یا دوستی با کس خاصی تعریف میکند و در جواب اینکه من کیستم، پاسخ وی آن است که من دوست فلانی هستم. در پژوهش آنان به صورت دقیق به تفاوت بین سایت های اینترنتی و شبکههای مجازی پرداخته نشده و توجهی به مشارکت نگردیده است. باید گفت در جهان سنت این دوستها معمولاً رو در رو، با تعداد معدود و کم و معمولاً اوج صمیمت در بین آنان حاکم بوده است، ولی امروزه معمولاً دوستیها زیاد، مجازی و اینترنتی و کمتر صمیمی هستند حتی ممکن است تاکنون همدیگر را ندیده باشند. لذا با استفاده از اینترنت و شبکههای مجازی دوستیها زیاد میشود، ولی این دوستیها به فرد هویت دوستی و ارتباطی نمیبخشند. بنابراین استفاده از اینترنت و شبکههای مجازی هویت بین فردی یا ارتباطی را کاهش میدهد. در واقع این نکته در مورد کسانی که مشارکت فعال در این شبکهها و یا اینترنت دارند نیز مصداق دارد. این افراد بیش از سایرین دارای دوستان، مخاطبان و طرفدار(خوانندۀ مطالب آنها) هستند، در مواردی کانال و گروه هایی برای حمایت از آنان ایجاد میشود و یا فالورهای زیادی دارند، ولی از لحاظ هویت ارتباطی ضعیف هستند، با وجود سخن گفتن همزمان با چندین نفر نمیتوانند به مخاطبان، دوستان و طرفداران شان هویت ارتباطی ببخشند. در واقع، عضویت افراد در گروه ها باعث میشود با افراد مختلف از لحاظ فرهنگی، مذهبی، قومی، زبانی و غیره آشنا شوند که این آشنایی زمینهای را برای بازاندیشی در خود فراهم میآورد و فرد هویتی مستقل از ارتباط با دیگران مییابد و خود را در ارتباط با دیگری تعریف نمیکند. همچنان که هابرماس(1992) معتقد است با صنعت فرهنگی فرد در معیار جهانی قهرمانان خود را میسازد و از هویت روابطی جدا میشود. پدر دیگر الگو و قهرمانی نیست که فرد از طریق آن هویت یابد. در همین گروه های تلگرامی، فرد در گروه های محلهای، ملی و حتی جهانی عضویت دارد که باعث میشود با افراد مطرح و شناخته شده بیشتر آشنا شود و این آشنایی فرد را در فضای ارتباط رو در رو دور میکند. در واقع آنچه ذکر شد بیانگر آن است که هر یک از شاخصهای مصرف اینترنتی(میزان استفاده از اینترنت، میزان استفاده از شبکههای مجازی، محتوای مطالب مورد جستجو، میزان مشارکت در شبکهها) بر هویت مدرن جوانان تهرانی معنادار بوده است.
در پایان باید گفت امروزه به دلیل گسترش اینترنت (به ویژه شبکههای مجازی) در سطح جهانی، نمیتوان به طور جدی از دسترسی کاربران به این شبکهها جلوگیری کرد. لذا باید استفاده درست از این شبکههای مجازی به ویژه تلگرام را آموزش دهیم. در این راستا پیشنهاد میگردد جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی در دانشگاهها به منظور آشنا نمودن و اطلاع رسانی به مردم در مورد فنّاوری های جدید به ویژه اینترنت، شبکه های اجتماعی مجازی از جمله (فیسبوک، ایسنتاگرام، تلگرام و ... ) و ... برگزار شود.
با توجه به اینکه میزان استفاده از اینترنت بر هویتهای ملی، قومی، مدرن و هویت ارتباطی جوانان تأثیرگذار است، ولی بر هویت دینی و اعتقادی تأثیری ندارد، برنامهریزی و سیاستگذاری حائز اهمیت است. در واقع جوانان تحت تأثیر قهرمانان و شومنهایی قرار میگیرند که در وبسایتها و شبکههای مجازی مختلف در آن عضویت دارند و از طریق شبکههای مجازی آنان را به عنوان قهرمان و برترین برساخت می کنند. لذا در صورتی که خبرگزاریهای رسمی، ارگانهای فرهنگی، اساتید و متفکران حوزههای فرهنگی و دینی و ...این شبکههای مجازی را ترک کنند، مملو از پستها، گروه ها و کانالهای انحرافی خواهد شد که جوانان را به سمت نامطلوب و آسیبزایی رهسپار میکند. در واقع جامعهای که جوانان هویتهای خود را بیشتر با هویت روشنفکران و اساتید متفکر تعریف کنند، جامعهای سعادتمند، توسعهیافته و مترقی خواهد بود و در صورتی که هویت آنان توسط افراد نابهنجار(مزاحمتهای خیابانی، قهرمانان پورنو و ...) تعریف شود، جامعهای رو به زوال و سقوط است.
پیشنهاد میشود سازمانهای رسمی، خبرگزاریهای رسمی به جای ترک فضای مجازی(همچون تلگرام)، بیشتر اصحاب اندیشه را به این شبکهها تشویق کنند تا فضای اینترنتی در تسخیر افراد نابهنجار قرار نگیرد و بتوان با نوشتههای عملی، اخبار دقیق، سخنرانیها و ... جوانان را بیشتر مطلع و آگاه کرد.
منابع
- احمد زاده کرمانی ، روح الله. (1390). «در آمدی بر پدیدار شناسی فضای مجازی». سال 6 ، شماره 12 ، صص 74-47 .
- تبریزی نژاد، زری. (1389). «بررسی تأثیر استفاده از اینترنت بر شکل گیری و رشد هویت بازاندیشانه در میان دانشجویان دختردانشکده روان شناسی و علوم اجتماعی –دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز». پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاداسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده روانشناسی وعلوم اجتماعی،گروه علوم وارتباطات .
- جعفری، ناهید. (1395). «بررسی رابطه میان استفاده از نرم افزارهای جانبی تلفن همراه (همچون تلگرام، وایبر و ...) با سبک زندگی زنان 20 تا 30 سال منطقه 5 تهران». پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شرق، دانشکده علوم انسانی.
- زنجانی زاده، هما و محمد جوادی، علی. (1384). «بررسی تاثیر اینترنت بر ارزش های خانوادگی در بین دانش آموزان دبیرستانی ناحیه 3 مشهد». مجله جامعه شناسی ایران. سال6 ، شماره 2 ، صص 146-121.
- عبداللهی کاظمی نژاد، پریسا. (1397). «بررسی میزان استفاده از اینترنت در سبک‌های مختلف زندگی الکترونیکی». پایان نامۀ کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی الغدیر.
- ساروخانی، باقر. (1387). «اینترنت، جهانی شدن و هویت فرهنگی دانشجویان دانشگاه تهران». مجلۀ مطالعات فرهنگی و ارتباطات. شماره 13، صص 145-174 .
- سورین، ورنر و تانکارد، جیمز. (1384). نظریه های ارتباطات. علیرضا دهقان. چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
- عبداللهی، محمد و حسین بر، محمد عثمان. (1381). «گرایش دانشجویان بلوچ به هویت ملی درایران». شماره 16 ، صص 126-101.
- عدلی پور، صمد؛ یزد خواستی، بهجت و خاکسار، فائزه. (1392). «شبکه اجتماعی فیس بوک و شکل گیری هویت باز اندیشانه دربین دانشجویان دانشگاه تبریز». مجلۀ پژوهش های ارتباطی. شماره 3 ، 28 ،صص 128-101 .
- کاستلز، مانوئل. (1385). عصر اطلاعات: قدرت و هویت. حسن چاوشیان. چاپ دوم، تهران: انتشارات طرح نو
- کاستلز، مانوئل. (1389). عصراطلاعات: ظهور جامعه شبکه ای. احد علیقلیان و افشین خاکباز. تهران: انتشارات طرح نو
- کاظمی، حمیدرضا. (1389). «تأثیرات منفی گسترش شبکه های اجتماعی بر حریم خصوصی افراد». فصلنامه رهآورد نور. شماره 31، 14-19.
- کیانپور، مسعود؛ عدلی پور، صمد و ملک احمدی، حکیمه. (1393). «تعامل در فیس بوک و تأثیر آن بر هویت مدرن جوانان شهر اصفهان». دورۀ 9 ، شمارۀ 2 ،صص 153-132 .
- بیرو، آلن. (1385). فرهنگ علوم اجتماعی. باقر ساروخانی. تهران: نشر کیهان
- جنکینز، ریچارد. ( 1381). هویت اجتماعی. تورج یاراحمدی. تهران: نشر شیرازه
- ساروخانی، باقر.(1385). درآمدی بر دایره المعارف علوم اجتماعی. جلد 1، تهران: انتشارات کیهان
- حمادی، عبدالامام. (١٣٩٥). «بررسی رابطه میزان و نحوه استفاده از اینترنت و ماهواره با هویت قومی مورد مطالعه: دانش آموزان متوسطه شهرستان دشت آزادگان». پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم اجتماعی - جامعه شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی.
- محراب بیگی، محمد جواد. (١٣٩٣). «نقش اینترنت بر هویت ملی در ایران». پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق، قیام دشت.
- فلاحی، علی و خلج، نسیم. (١٣٩٣). «تاثیر استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی بر هویت اجتماعی جوانان شهر تهران». دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی. تهران: موسسه اطلاع رسانی نارکیش.
- Held, David. (2009). “Democracy and globalization”. M, PifG, working paper.
- Kim, K. J. (2012). “Minority and Majority Students P Self Reflexivity in Educational Setting: Korean Born in Japan Student as Critical Participants”. University of Arizona, Ph.D. Dissertation, Department of Language, Reading and Culture
- Levi, Michael. (2008). The Phantom Capitalists: The Organization and Control of Long-Firm Fraud. 2nd edition, Aldershot: Ashgate.
- Marshal, Gordon. (1998). Oxford Dictionary of Sociology. second edition, Oxford University Press
)