نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران (نویسنده مسئول) E-mail: S.shahanavaz@gmail.com
2 دانشیار، جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
چکیده
ازدواج به عنوان راه تشکیل خانواده همواره مورد تاکید فرهنگ ها و جوامع بوده است. در دهه های اخیر الگوی ازدواج دچار تحولات فراوانی شده است. گسترش تجرد و تاخیر در ازدواج از تغییرات مهم در این زمینه اند. در کشور ما نیز تاخیر در ازدواج و باقی ماندن در تجرد طی سالیان گذشته روندی فزاینده داشته است. شناسایی آینده این مسئله مهم اجتماعی می تواند برای پیشگیری از اثرات سوء آن بر جامعه بسیار پراهمیت باشد. هدف این پژوهش، بررسی احتمال وقوع آینده پیشران های تجرد در ایران 1414 است. برای دستیابی به این هدف با استفاده از پیشران های تجرد در ایران، فرضیاتی برای آینده تجرد طراحی شد. فرضیات به شکل ماتریس در اختیار کارشناسان قرار گرفت تا درباره احتمال وقوع ساده و احتمال وقوع شرطی فرض ها نظر دهند. داده ها توسط نرم افزار smic-prob expert تجزیه و تحلیل و مورد تفسیر قرار گرفت. احتمال وقوع شش فرض مطرح شده برای هر یک از پیشران های تجرد، به تفکیک به دست آمد که در این میان، فرض «افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان» بالاترین درصد احتمال وقوع را از نظر متخصصان به خود اختصاص داد. همچنین، احتمال وقوع سناریوهای بالقوه، از کنارهم قرارگیری فرضیات با حالات مختلف به وجود آمد. حالتی در آینده که تمامی فرض ها رخ دهند، بالاترین احتمال وقوع را به خود اختصاص داده است. نتایج تحلیل حساسیت نیز نشان می دهد فرض تاثیر رسانه های جمعی، بالاترین میزان اثرگذاری بر سایر فرض ها را دارد که نشان دهنده میزان اهمیت آن بوده و لزوم توجه ویژه به آن در برنامه ریزی و سیاستگذاری را آشکار می کند.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Probability of Occurrence and Sensitivity Analysis of Singleness Drivers in Iran 1414
نویسندگان [English]
- Mansoureh Azam Azadeh 1
- Maryam Ghazi Nejad 2
- Maryam Ghazi Nejad 2
1 Ph.D., Associate Professor in Sociology, Faculty of Economics and Social Sciences, Alzahra University, Tehran, Iran
2 Ph.D., Associate Professor in Sociology, Faculty of Economics and Social Sciences, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Marriage as a way of forming a family has always been the focus of cultures and societies. In recent decades, the pattern of marriage has undergone many changes. Singleness and delay in marriage are important changes in this regard. In our country, the delay in getting married and staying single has been an increasing trend over the years too. The study is to investigate the probability of occurrence and sensitivity analysis of singleness drivers in Iran 1414. Using the drivers of singleness in Iran, assumptions were made for the future of singleness. The assumptions were matrixed by experts to comment on their probability of occurrence. Data were analyzed by Smic-Prob Expert software. The probability of the six hypotheses being plotted was obtained. The assumption of “the increasing influence of mass media and social networks on changing youth attitudes” has the highest chance of occurring. Probability of potential scenarios showed that a future in which all assumptions occur, has the highest probability of occurrence. The results of the sensitivity analysis also showed that the assumption of the influence of the mass media has the highest effect on other assumptions. This analysis showed the importance of this assumption and revealed the need for special attention to it in planning and policy making.
کلیدواژه‌ها [English]
- Key Words: Singleness
- Future Assumptions
- Probability of Occurrence
- Drivers and Sensitivity Analysis
احتمال وقوع و تحلیل حساسیت پیشران های تجرد در ایران 1414
ساراشهانواز[1]
منصوره اعظم آزاده[2]
مریم قاضی نژاد[3]
تاریخ دریافت مقاله: 15/5/1398
تاریخ پذیرش مقاله:4/6/1398
مقدمه
ازدواج از رویدادهای مهم و حیاتی در زندگی افراد می باشد. ازدواج سرآغاز تشکیل خانواده است. خانواده، مهم ترین نهادی است که ساختار و هویت انسان را می سازد. خانواده با نهادهای دیگر جامعه در ارتباط بوده و هم متاثر از تغییرات جامعه بوده و هم زمینه ساز تغییرات در جامعه است (جواهری و هلالی، 1395: 171). ازدواج علاوه بر تامین نیازهای جنسی و عاطفی فرد، نیازهای اقتصادی، ارتباطات اجتماعی و فرهنگی را تحت تاثیر قرار می دهد. به دلیل اهمیت و تاثیر بالا، ازدواج به عنوان هنجاری پذیرفته شده در تمامی کشورهای دنیا محسوب میشود. از لحاظ فرهنگی و اجتماعی، بی توجهی به ازدواج امری ناپسند شمرده میشود، زیرا بقای خانواده وابسته به ادامه یافتن امر ازدواج است (آزاد ارمکی، 1386: 99). گرچه ازدواج یک عمل ارادی و تابع خواسته و تمایلات فردی است، با این حال تحتتاثیر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و حتی سیاسی قرار دارد (کاظمی پور، 1383: 103). در دوران جدید و در پی تغییر و تحولات ناشی از نوسازی، صنعتی شدن و جهانی شدن، تغییرات عمده ای در ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی رخ داده است. الگوی ازدواج و تشکیل خانواده متاثر از این تغییرات دچار تحولات فراوانی شده است. تغییرات وسیع در حوزه ارزش های اجتماعی، اهمیت روز افزون فردگرایی، امکان تحصیلات بالاتر، تغییر نقش زنان در عرصه اجتماعی و امکان اشتغال آنها، تقابل ارزش های سنتی با ارزش های نوپدید و بسیاری عوامل دیگر باعث تحولات گسترده در سبک زندگی بشر و به خصوص جوانان شده است. این عوامل در کنار عوامل ساختاری دیگر، باعث تغییر در هنجارهای سنتی ازدواج و همچنین تاخیر در سن ازدواج و کاهش نرخ ازدواج شده است (ساروخانی، 1378: 83). سن ازدواج یکی از شاخص های مهم برای ارزیابی میزان سلامت و بهداشت جسمی و روانی افراد یک جامعه محسوب می شود (مورایاما، 2001: 307). در برخی از جوامع و فرهنگ ها مانند جامعه ما، ازدواج نخستین گام فرد برای دستیابی به زندگی مشترک است. اگر این گام در زمان مناسب و به شکل صحیح برداشته شود، کارکردهای مناسب آن در طول زندگی مشترک مشخص میشود. هرچه کارکردهای ازدواج در زندگی افراد بیشتر باشد، خانواده های حاصل از این ازدواج ها مستحکم تر بوده و جامعه نیز دارای انسجام و همبستگی بیشتری خواهد بود (کاوه فیروز و همکاران، 1395: 450).
تغییرات ارزشی، گسترش فردگرایی و انتخاب های آزادانه ناشی از ورود نوسازی، صنعتی شدن و گسترش شهرنشینی و جهانی شدن به کشور موجب گسترش تجرد و تاخیر در ازدواج به عنوان سبک زندگی نوپدید توسط جوانان شده است. همچنین در سال های اخیر، وضعیت اقتصادی و اجتماعی جامعه، ازدواج را تبدیل به امری پرهزینه کرده است. با توجه به نظریه مرتن می توان گفت که انتخاب تجرد واکنشی به ناکارآمدی موجود در ساختار است. همچنین موج تحولات ارزشی و نگرشی متاثر از نوسازی و جهانی شدن و رسانه های جمعی، تقدس خانواده و مذموم بودن تجرد را زیر سوال برده است (جواهری و ستوده هلالی، 1395: 202).
مسئله تجرد مختص کشور ما نبوده و اکثر کشورها تاخیر در سن ازدواج و افزایش تجرد را تجربه کرده اند. پدیده مجردهای شهری اولین بار در امریکا مطرح شد. براساس مطالعات انجام شده، سن ازدواج در دهه 1960 به شدت در امریکا افزایش یافت (لوگران و زیسیموپولوس،2004: 2). در واقع، تغییرات در الگوی ازدواج جوانان ابتدا در جوامع توسعه یافته و در دهه های اخیر در جوامع در حال توسعه رخ داد (کوششی و قربانی، 1391: 110). با این حال به دلیل وجود میزان بالای جمعیت جوان، مسئله تجرد دارای اهمیت زیادی در کشور ماست. همچنین، ازدواج در جامعه ما از اهمیت فرهنگی- اجتماعی و دینی برخوردار است.
تجرد می تواند پیامدهای مثبت و منفی و آسیب هایی در سطوح اجتماعی و فردی داشته باشد. اگر تاخیر در ازدواج باعث افزایش سرمایه های انسانی فرد گردد و بتواند انتخاب با دید بازتری داشته باشد می توان این تاخیر را دارای نقش مثبت در زندگی فرد دانست، اما در بسیاری مواقع افزایش بیش از حد سن ازدواج باعث سرخوردگی های عاطفی و روانی در فرد می شود که حتی افزایش توانمندی ها نیز نمی تواند درمانگر این سرخوردگی ها باشد (کاظمی پور، 1383: 105). تعویق ازدواج میتواند باعث شروع فعالیت جنسی خارج از ازدواج و رفتارهای پرخطر شود که تبعات زیادی برای فرد و جامعه در پی خواهد داشت. همچنین، با توجه به ساختار فرهنگی جامعه و اهمیت ازدواج از نظر دینی و فرهنگی نزد خانواده ها، افزایش سن ازدواج و باقی ماندن در تجرد می تواند پیامدهای فردی و اجتماعی از جمله: مشکلات جسمی و روحی، هراس از آینده، تعارض بین هویت سنتی و مدرن، طرد اجتماعی، مورد تبعیض قرار گرفتن و داغ خوردگی ناشی از تجرد داشته باشد (قانع عزآبادی و دیگران 1393، فرضیزاده 1393، علیرضانژاد و دیگران 1391، سفیری و شهانواز ،1394، جواهری و هلالی ،1395). با آشکار شدن اهمیت مسئله تجرد در جامعه ما، شناسایی روند تغییرات این مسئله در آینده نیز اهمیت می یابد. هدف پژوهش حاضر این است که با استفاده از پیشران های تجرد در کشور به بررسی احتمال وقوع فرضیاتی درباره آینده بپردازد. با استفاده از پیشران های تجرد فرضیاتی درباره آینده تجرد در ایران طراحی می شود و این فرضیات مورد ارزیابی قرار می گیرد تا احتمال وقوع و حساسیت تاثیر آنها مشخص شود. براین اساس می توان به درک درستی از وضعیت آینده تجرد رسید و با استفاده از نتایج در راستای بهبود و اصلاح وضعیت، برنامه ریزی و سیاستگذاری های لازم را انجام داد.
پیشینه پژوهش
با توجه به اهمیت نهاد خانواده و همچنین ازدواج به عنوان راه رسیدن به خانواده، موضوع خانواده و ازدواج همواره در مطالعات و پژوهش ها مورد تاکید بوده است. طی دهه های اخیر، تحولات اساسی و ساختاری در حوزه های مختلف از جمله نهاد خانواده و ازدواج رخ داده است. تغییرات زیادی در الگوی ازدواج و سن ازدواج به وجود آمده است که با توجه به اهمیت خانواده و ازدواج برای جوامع و فرهنگ ها، سبب شده که مطالعات و پژوهش های زیادی دراین باره صورت بگیرد. ازآنجا که در کشور ما نیز در سال های اخیر، پدیده تاخیر در ازدواج و تجرد به شکل روز افزونی قابل مشاهده است، تحقیقات مختلفی در این باره صورت گرفته است.
سلیمان و همکاران (2015) از نتایج پژوهش خود دریافتند که عواملی مانند عدم توجه والدین، نگرش منفی والدین در مورد آموزش دختران و بی سوادی پدر و مادر باعث می شود تا دختران برای ازدواج آموزش نیابند و تاخیر در ازدواج به وجود بیاید. برگ کراس و همکاران[4] (2004) در مطالعه ای با عنوان «زنان حرفه ای تنها: یک پدیده جهانی، چالش ها و فرصت ها» به بررسی وضعیت زنان مجرد حرفه ای در جهان پرداخته اند. عوامل اقتصادی و نیازهای روانشناختی این افراد مورد مطالعه قرار گرفت و استراتژیی های ممکن برای پاسخگویی به نیازها، تطابق با نیازها و ارتقای موقعیت طراحی گردید. وایو[5] (2009) در مطالعه ای به بررسی تعیین کننده های سن ازدواج در ویتنام پرداخته است. براساس نتایج در بازه مورد مطاله یعنی از سال 1997 تا 2002 سن ازدواج روند افزایش داشته است. متغیرهایی مانند، تحصیلات، نوع محل سکونت (روستا یا شهر) ، ثروت، سن، منطقه و نژاد به شدت بر سن ازدواج تاثیرگذار بوده است.
کاظمی پور (1383) در پژوهشی با استفاده از تحلیل ثانویه آمارها و اطلاعات و اسناد به بررسی تحول سن ازدواج زنان در ایران می پردازد. این پژوهش بر عوامل جمعیتی موثر بر تغییرات سن ازدواج تاکید دارد. تحلیل های انجام گرفته در این پژوهش نشان از تحول چشمگیر در سن ازدواج در دوره نزدیک به چهار دهه می باشد. در بازه زمانی مورد پژوهش که چهار دهه از آغاز سال 1345 را در بر می گیرد، 5 سال بر متوسط سن ازدواج زنان افزوده شده است. ورود مدرنیزاسیون و تغییرات ساختاری و هنجاری متعاقب آن، در مناطق مختلف کشور تاثیر بسیار زیادی بر سن ازدواج داشته است. تحقیق دیگری که توسط موسائی و فندرسی (1395) بر روی زنان و مردان مجرد و متاهل انجام شده است، نشان می دهد که افزایش سرمایه اقتصادی به ویژه در میان زنان احتمال ازدواج را کاهش و شانس باقی ماندن در تجرد را افزایش می دهد. براساس نتایج حاصل از پژوهش کاوه فیروز و صارم (1395) با تغییرات ناشی از مدرنیزاسیون و تغییرات در ذائقه و مصرف فرهنگی افراد، تغییراتی در نگرش به ازدواج شکل گرفته است همچنین، الگوهای جدید ارتباطات اجتماعی با ایجاد شبکه های ارتباطی جدید و نظام های ارزشی نوین و همچنین بازتعریف هویت، تغییرات فراوانی در ازدواج پدید میآورند. بعلاوه. مدیریت بدن که متاثر از تغییرات ساختاری و هنجاری ناشی از مدرنیزاسیون است نیز بر ازدواج اثرگذار می باشد. موقعیت اقتصادی و اجتماعی و امکان بالارفتن در پایگاه اجتماعی با سبک زندگی فردگرایانه بر سن ازدواج و نگرش آنها موثر است. پرهوده و همکاران (1398) در پژوهشی به گرایش دانشجویان مرد 26 سال به بالا به تجرد نسبی و عوامل موثر بر آن پرداخته اند. آنها با بررسی دانشجویان مرد 26 سال به بالای دانشگاه آزاد شهر اسلام آباد غرب درصدد بودند تا به این سوال پاسخ دهند که چرا با وجود بالارفتن سن افراد مورد مطالعه از میانگین سن ازدواج معمول در استان، این افراد تمایل به ازدواج ندارند و همچنان به باقی ماندن در تجرد گرایش دارند. نتایج پژوهش نشان می دهد که متغیرهای سن، بی اعتمادی به جنس مخالف و همچنین تماس با جنس مخالف از عوامل موثر بر گرایش به تجرد مردان است. شهانواز و آزاده (1397) در پژوهشی با عنوان «فراترکیب مطالعات تجرد در ایران»، با استفاده از روش فراترکیب به بررسی مولفه ها و عوامل موثر بر تجرد پرداختند. براساس نتایج حاصل از این پژوهش، عوامل اقتصادی، ساختاری، اجتماعی- فرهنگی و فردی از ابعاد کلان تاثیر گذار بر تجرد در کشور هستند. یافته ها نشان دهنده اهمیت و تاثیرگذاری بالای ابعاد فرهنگی-اجتماعی بر تجرد در ایران است. با بررسی مطالعات انجام شده می توان نتیجه گرفت که تحقیقات مختلفی در زمینه تجرد و تاخیر در ازدواج در جوامع و فرهنگ های مختلف انجام شده است. با این حال نکته قابل توجه در مقایسه این تحقیقات، این است که مسئله تجرد و علل و پیامدهای آن به شدت متاثر از زمینه های فرهنگی و اجتماعی جوامع مختلف می باشد. مطالعات انجام شده نیز با توجه به ارزش های اجتماعی و فرهنگی هر جامعه، به ابعاد مختلف مسئله تجرد پرداخته اند. در کشور ما نیز در سال های اخیر با توجه به گسترش روزافزون مسئله تجرد و تاخیر در ازدواج مطالعاتی در این باره درباره صورت گرفته است. در تحقیقات مختلف، با روش های متفاوت کمی و کیفی به مسئله تجرد و تاخیر در ازدواج و افزایش سن ازدواج و علل موثر بر تجرد و پیامدها و آسیب های ناشی از آن پرداخته شده است. در برخی از تحقیقات انجام شده مسئله تجرد از دیدگاه افراد مجرد و در تحقیقات دیگر از نظر آماری و با توجه به داده ها و آمار و اطلاعات، مسئله مورد بررسی قرار گرفته است. با این حال تاکنون، نظر کارشناسان و متخصصان حوزه خانواده درباره تاخیر در ازدواج و تجرد مطالعه نشده است و چشم اندازی به آینده تجرد در کشور وجود ندارد. هدف این پژوهش، بررسی آینده تجرد در ایران است؛ به طوری که با استفاده از پیشران های تجرد در کشور احتمال وقوع فرض های مرتبط با آینده تجرد بررسی می شود و تحلیل حساسیت فرض ها انجام می گیرد.
چارچوب نظری پژوهش
به واسطه اهمیت نهاد خانواده و ازدواج ،نظریه پردازان متعددی از دیدگاه های مختلف به بررسی تغییرات این حوزه پرداخته اند. بدین ترتیب نظریات متفاوتی درباره الگوی ازدواج و تغییرات آن وجود دارد که هر یک از منظری متفاوت به بررسی و تشریح آن پرداخته اند. با تلفیق و ترکیب نظریات و دیدگاه های مختلف می توان به الگوی مناسبی برای بررسی مسئله تجرد دست یافت.
صنعتی شدن، از جمله عواملی بود که ساختارهای جوامع را دچار تغییرات زیادی کرد. تغییرات ناشی از صنعتی شدن در حوزه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی اتفاق افتاد و یکی از تغییرات اساسی موثر از صنعتی شدن، نهاد خانواده است. خانواده از لحاظ ساختاری، کارکردی، روابط درونی و همچنین چگونگی شکل گیری دچار تغییرات فراوانی شد. نولان و لنسکی[6] تحولات در خانواده بر اثر صنعتی شدن را شامل کوچکتر شدن ابعاد خانوار، کاهش نقش خانواده در فعالیت های اجتماعی، افزایش میزان طلاق و دگرگونی نقش زنان و جوانان میدانند (نولان و لنسکی،1380: 452). در جامعه جدید برخلاف جامعه ماقبل صنعتی که هویت براساس عضویت در خانواده معنا می یافت، هویت براساس کار معنا مییابد. در خانواده جدید، الگوی سنتی انتخاب همسر دچار تغییرات فراوانی شده است (غفاری، 1385: 282). ویلیام گود[7] به گستره تاثیرات نوسازی بر خانواده و الگوهای ازدواج باور دارد. گود، تغییرات بوجود آمده در خانواده و توسعه خانوادههای جدید از نوع اروپایی را نتیجه اجتنابناپذیر، دگرگونی های ساختاری در جامعه و دگرگونی های ایدئولوژیکی می داند. به عقیده وی، زمانی که دگرگونی های ساختاری مانند صنعتی شدن، شهر نشینی و دگرگونیهای ایدئولوژیکی در سطح کلان رخ دهد، سازمانهای سطوح خرد همانند خانواده نیز در راستای آنها متحول می شوند (اعزازی،17:1380). پیتر سی اسمیت[8] در این مورد معتقد است، عوامل موثر بر ساختار خانواده و نتایج آن ها بسیار پیچیده و برای جوامع غیر غربی متفاوت و متغیر است. با این حال یک نتیجه مشترک پدید آمده که طی آن تغییر اجتماعی منجر به ازدواج دیرتر مردان و زنان تقریبا در تمامی زمینه های فرهنگی و اجتماعی مورد بررسی شده است (اسمیت،1980).
گیدنز معتقد است که عناصری مانند عشق و روابط صمیمی و جنسی را باید در تاثیر مدرنیته بررسی کرد. به باور او، تغییر شکل صمیمیت با هویت شخصی و شیوه های زندگی ارتباط دارد و رابطه ناب و هویت شخصی به شدت درهم آمیختهاند (گیدنز،1394: 22). گیدنز رابطه ناب را برخلاف پیوندهای شخصی در جامعه سنتی که وابسته به عوامل بیرون از زندگی اجتماعی و اقتصادی است، میداند. برای روشن شدن این مسئله، مفهوم ازدواج را می توان در نظر گرفت که در گذشته ازدواج نوعی قرارداد بوده که با ابتکار والدین تحقق مییافت و به شدت تحت تاثیر ملاحظات اقتصادی قرار داشت. در دنیای جدید که الزامهای بیرونی در حال ریشه کن شدن است، ازدواج بیش از پیش به صورت رابطه ای درآمده که دلیل پیدایش و ادامه آن براساس احساس رضایت عاطفی است (گیدنز،1394: 131). گیدنز همچنین بی اعتمادی را یکی از تبعات دوران مدرن میداند که در اثر دورشدن از نظم اجتماعی سنتی به وجود آمده است. بی اعتمادی در روابط اجتماعی به سطح روابط فردی و درون خانواده نیز منتقل میشود (گیدنز،1388: 144). به دلیل این بی اعتمادی، افراد با احتیاط بیشتری ازدواج میکنند و حتی گاهی ممکن است از این کار انصراف دهند (گیدنز،1394: 121).
موقعیت میدانی فرد در فضای اجتماعی، گزینه های فرد را تعیین میکنند و در مقابل، هبیتاس فرد نحوه مواجهه فرد با این گزینه ها را مشخص می کند. براین اساس چگونگی حرکت کنشگران در فضای اجتماعی در جهت بالا و پایین و جذب و طرد توسط میدان و هابیتاس قابل توضیح است. افراد به دنبال دستیابی به سرمایه های مختلف هستند تا بتوانند در میدان های مختلف حضور یابند. بوردیو نشان میدهد افرادی که مختصات سرمایه مورد نیاز برای موقعیت جدید در میدان را ندارند، از ورود به موقعیت مورد نظر خود محروم میمانند (گرنفل،1389 :117). بدین ترتیب، افراد به دنبال دستیابی به سرمایه های مختلف هستند تا بتوانند در میدان های مختلف حضور یابند. بوردیو خانواده را از مهمترین مکانهای انباشت و انتقال سرمایه می داند. بر این اساس، تغییر و تفاوت بین نسلی خانواده ها در ایران ناشی از رقابت بر سر دستیابی به انواع سرمایه در میدان ها و عرصه های مختلف اجتماعی است. جوانان برای رسیدن به تحصیلات و مدارج علمی تلاش می کنند به خصوص زنان که راه دستیابی به سرمایه فرهنگی و تغییر سلسله مراتب قدرت در خانواده را افزایش آگاهی و کسب مدارک دانشگاهی می دانند. این افزایش آگاهی و تحصیلات بالا و به تبع آن فرصت های شغلی موجود، تغییرات ارزشی در خانواده ها ایجاد کرده است. از پیامدهای این تغییر ارزشی، تغییر و بالا رفتن سن ازدواج است (سرایی و اجاقلو، 1392: 26).
جهانی شدن نیز تاثیرات فراوانی در نهادهای اجتماعی و بخصوص خانواده داشته است. از تاثیرات اساسی جهانی شدن در نهاد خانواده، تغییر نقش های سنتی و ثابت و از پیش تعیین شده اعضای خانواده است. نقش های محول در ازدواج سنتی، مردان را به عنوان نان آور خانواده و حضور در فضای خارج از خانه و زنان را به عنوان مسئول کارهای خانگی معرفی می کرد. این تقسیم بندی امروزه تغییر یافته است. حضور گسترده زنان شاغل در زندگی اجتماعی، تغییر و تنوع شکل های ازدواج در جوامع غربی، تنزل جایگاه ازدواج سنتی، جابجایی نقشهای اکتسابی با نقش های محول برای زنان در فضای فرهنگی و همچنین کاهش اثر ازدواج در فرآیند هویت یابی فرد از پیامدهای تغییر نقش در عصر جهانی شدن است (تافلر،1370: 308-288). وسایل ارتباط جمعی نیز به عنوان یکی از ابزارهای جهانی شدن باعث نزدیکی سلیقه ها، خواست ها و انتظارات تمامی ساکنان یک جامعه شده است. زنان به عنوان گروهی که هویت شان بیشتر در ارتباط با خانواده تعریف میشود، در فرایند جهانی شدن که فرهنگ های گوناگونی را در دسترس افراد و گروه های مختلف قرار داده و دنیا و مراجع اجتماعی آن ها را اضافه کرده است، بیش از دیگر افراد به بازتعریف هویت خود پرداخته اند. این تعریف جدید از هویت باعث پدید آمدن سبک زندگی جدیدی شده است (سروش و حسینی،1392: 55). در نتیجه تغییرات حاصل از جهانی شدن، ارزش ها و نقش های سنتی تغییر یافته و الگوی جدید هویت یابی و سبگ زندگی رواج یافته است. براین اساس، ازدواج که از تعریف کننده های اصلی هویت و سبک زندگی در گذشته بود دچار تحول شده و از اولویت خارج شده است.
روش شناسی پژوهش
آینده پژوهی، پژوهشی فرارشته ای با رویکردهای فکری مختلف، تئوری ها و روش های کمی و کیفی، نگرش ها و کاربردهای مختلف است. آینده پژوهی، دیدگاهی نظام مند، ابتکاری و چندرشته ای برای تلاش های انسان برای خلق و بررسی آینده است. ظرفیت های اساسی آینده پژوهی، شکل دهی و مدل سازی اطلاعات آینده نگر و پردازش طرح های مربوط به آینده است (اسلاتر، 2002: 350). وندل بل معتقد است که بزرگترین هدف آینده پژوهی، حفظ و ارتقای سطح رفاه بشر و ظرفیت های تداوم حیات او می باشد. در سطوح پایین تر، اهداف آینده پژوهی کشف، ابداع، ارزیابی و پیشنهاد آینده های ممکن و محتمل و مرجح است (بل، 1395: 220). رواج و گسترش آینده پژوهی در سال های اخیر باعث رشد رویکردها و تکنیک ها و روش های مربوط به آن شده است. رشته ها و حوزه های بسیاری در مطالعات خود از این رویکرد علمی بهره می برند. به دلیل این تنوع و تکثر روش های متنوعی در آینده پژوهی مورد استفاده قرار می گیرد. گوده[9] نیز یک روش مدون برای شناسایی آینده ارائه داده است. روش گوده شامل چندین مرحله است: شناسایی متغیرهای کلیدی موثر برسیستم با استفاده از روش تحلیل ساختاری[10] و نرم افزار میک مک[11]، تحلیل استراتژی های بازیگران با استفاده از روش مکتور[12]، شناسایی فرضیات محتمل براساس متغیرهای کلیدی شناسایی شده با استفاده از روش اسمیک[13]، شناسایی سناریوهای محتمل با استفاده از روش موروفول[14] و ارزیابی سناریوها با استفاده از روش مولتی فول[15]. نکته قابل توجه در روش شناسی گوده این است که روش سناریو، دارای رویکردی ماژولار است (گوده،1994: 70). ماژولار بودن این روش به این معناست که می توان هم مجموعه کامل روش را مورد استفاده قرار داد و هم می توان بر حسب نیاز یک یا چند مرحله از این روش را به صورت مستقل به کار برد. به عنوان مثال، اگر هدف شناسایی مسائل یا عوامل کلیدی است از تحلیل ساختاری و روش میک مک استفاده می شود. اگر هدف از پژوهش، بررسی احتمال وقوع فرضیات آینده و همچنین بررسی احتمال وقوع شرطی و متقابل فرضیات باشد می توان از روش اسمیک استفاده کرد.
در این پژوهش با استفاده از بسته نرم افزاری اسمیک در پی شناسایی احتمال وقوع پیشران های تجرد هستیم. برای این منظور ابتدا پیشران های تجرد شناسایی میشود. برای دست یابی به پیشران های تجرد، در ابتدا با استفاده از بررسی مطالعات و پژوهش های تجربی و نظری و همچنین استفاده از نظرات خبرگان، عوامل موثر بر تجرد در ایران شناسایی و استخراج شد. برای استخراج عوامل موثر بر تجرد از فراتحلیل مطالعات و روش دلفی استفاده گردید. عوامل استخراج شده در اختیار خبرگان قرار گرفت و خبرگان درباره میزان اهمیت و تاثیر هر کدام از عوامل نظر دادند. پس از تجمیع نظرات خبرگان، برخی از متغیرها اصلاح، حذف و اضافه شد. 104 متغیر باقی مانده، به شکل پیشران تنظیم شد و در چارچوب ماتریس اثرات متقابل بار دیگر در اختیار خبرگان قرار گرفت. خبرگان با توجه به اندازه اثرگذاری- اثرپذیری پیشران ها بر یکدیگر ماتریس را تکمیل کردند. تجمیع نظرات خبرگان وارد نرم افزار میک مک شد و مورد تجزیه و تحلیل و تفسیر قرار گرفت. بدین ترتیب پیشران های اصلی موثر بر تجرد در ایران شناسایی شدند.[16] پیشران های اصلی شناسایی شده، به صورت فرضیاتی درباره آینده طراحی شد. این فرضیات در قالب ماتریس استاندارد اثرات متقابل در اختیار خبرگان قرار گرفت و یک بار درباره میزان احتمال وقوع هر فرض و بار دیگر درباره احتمال وقوع شرطی و عدم وقوع شرطی هر یک از فرض ها نظر دادند. برای هر تعداد فرض، مقدار احتمال وقوع اولیه و احتمال وقوع هر فرض در صورت وقوع فرض دیگر و احتمال وقوع هر فرض در صورت عدم وقوع فرض دیگر از خبرگان خواسته می شود و در ادامه داده های خام مستخرج از ماتریس، وارد نرم افزار اسمیک خواهد شد (گوده، 1994: 143).
جامعه آماری این پژوهش، متشکل از بیست نفر از متخصصان حوزه خانواده و ازدواج می باشد. این متخصصان شامل اساتید دانشگاه در رشته مرتبط، پژوهشگران حوزه خانواده و ازدواج و کارشناسان این حوزه با سابقه اجرایی در حوزه ازدواج میباشند. براساس ویژگیهای جامعه آماری که کارشناسان و خبرگان را شامل می شود، نمونه گیری هدفمند ملاک عمل قرار گرفت. در نمونه گیری هدفمند شرکت کنندگان توسط پژوهشگر انتخاب میشوند، زیرا یا به صورت مشخص دارای ویژگی یا پدیده مورد نظر هستند و یا غنی از اطلاعات در موردی خاص هستند. در واقع، این روش زمانی استفاده میشود که نیاز به نمونه های خبره باشد (جلالی، 1391: 313). براین اساس، کارشناسان و خبرگانی که دارای سوابق پژوهشی و مطالعاتی و اجرایی در زمینه ازدواج و جوانان می باشند، انتخاب شدند. در جدول 1 لیست خبرگان پاسخگو در پژوهش مشاهده می شود:
جدول 1: مشخصات خبرگان پاسخگو در پژوهش
|
شغل |
تحصیلات |
تعداد |
|
اعضای هیات علمی |
دکترا |
8 |
|
کارشناسان و مدیران اجرایی |
کارشناسی ارشد و دکترا |
4 |
|
پژوهشگران |
دکترا |
8 |
در این مرحله، شش فرض درباره آینده تجرد ارائه شد. گرچه درباره هر موضوعی می توان گمانه های بسیاری مطرح کرد، اما نتایج مراحل قبلی محقق را قادر می سازد تا تعداد گمانه ها را کاهش دهد و به تعداد 5 تا 6 برساند (گوده و دورنس، 2011: 83). پس از تعیین و طراحی فرضیات مربوط به تجرد، این فرضیات در سه ماتریس در اختیار خبرگان قرار گرفت. خبرگان درباره احتمال وقوع فرضیات و همچنین احتمال شرطی وقوع و احتمال شرطی عدم وقوع هر کدام از فرضیات در صورت رخداد فرض های دیگر نظر دادند. نظرات خبرگان وارد نرم افزار smic-prob expert شد. تجمیع نظرات خبرگان در نرم افزار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نرم افزار داده ها را تصحیح می کند و احتمال وقوع فرض ها را به صورت سازگار با قوانین احتمالات ارائه میدهد. همچنین، احتمال مربوط به سناریوهای شکل گرفته از ترکیب فرض ها در این مرحله به دست می آید. از ترکیب تعداد n فرض، تعداد 2 به توان n سناریو شکل میگیرد. به طور مثال، اگر 5 فرض داشته باشیم، تعداد 32 سناریو و اگر 6 فرض داشته باشیم، تعداد 64 سناریو خواهیم داشت. نتایج نرم افزار کمک میکند از میان این تعداد، مواردی را که برحسب احتمال وقوع ارزش بررسی و مطالعه دارند را انتخاب کنیم (گوده، 2012: 60). نرم افزار اسمیک علاوه بر سناریوهای بالقوه، تحلیل حساسیت فرض ها را نیز در اختیار ما قرار می دهد. به این ترتیب با توجه به فرض های تعریف شده، تحلیل حساسیت دو نتیجه ارائه می دهد: حساسیت تاثیر و حساسیت وابستگی. این دو آزمون نشان میدهند که تغییر احتمال یک فرض به چه میزان تغییر احتمال فرض های دیگر را تخمین می زند. به این ترتیب میتوان فرضی که دارای بیشترین احتمال تاثیرگذاری بر احتمال وقوع فرض های دیگر است و همچنین فرض با بیشترین تاثیرپذیری از احتمال وقوع فرض های دیگر را شناسایی نمود.
یافته های پژوهش
همان گونه که بیان شد، برای طراحی فرضیات آینده تجرد از پیشران هایی که در مرحله تحلیل ساختاری و براساس تجمیع و تجزیه و تحلیل نظر خبرگان و با استفاده از نرم افزار میک مک حاصل شده بود، استفاده گردید. برمبنای این پیشران های کلیدی و با مشورت خبرگان، شش فرض برای آینده تجرد در ایران تعریف شد. برخی از فرض ها تنها با در نظر گرفتن یک متغیر و برخی از ترکیب و اجماع چند پیشران حاصل شده اند. فرض های ساخته شده در جدول 2 قابل مشاهده است:
جدول 2: فرضیات آینده تجرد ایران
|
ردیف |
فرضیات |
|
فرض 1 |
میزان پایبندی به ارزشهای دینی و سنتی در جامعه کاهش مییابد. |
|
فرض 2 |
تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان افزایش می یابد. |
|
فرض 3 |
دولت برنامه های کارآمدی برای تسهیل ازدواج جوانان ارائه نخواهد داد. |
|
فرض 4 |
ساختارهای اقتصادی بهبود نخواهد یافت و هزینه های شروع زندگی مشترک افزایش می یابد. |
|
فرض 5 |
معیارهای جدید برای انتخاب همسر در جامعه گسترش خواهد یافت. |
|
فرض 6 |
بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج (مانند شغل و موقعیت اجتماعی) گسترش می یابد. |
احتمال وقوع فرض های آینده تجرد
پس از طراحی فرض های آینده تجرد در ایران، این فرض ها به شکل ماتریس در اختیار خبرگان قرار گرفت تا درباره احتمال وقوع این فرض ها در آینده نظر دهند. نظرات خبرگان وارد نرم افزار شد و خروجی ها مورد تفسیر قرار گرفت. تجمیع نظرات خبرگان درباره احتمال وقوع هر فرض به تفکیک به دست آمده است. نظرات خبرگان در قالب طیف پنج تایی از گزینه «نه چندان محتمل»، «کمی محتمل»، «نسبتا محتمل»، «محتمل» و «خیلی محتمل» دسته بندی شده است. در شکل 1 احتمال وقوع هر یک از فرض های شش گانه براساس این طیف پنج تایی قابل مشاهده است. براساس تفسیر داده ها، 57 درصد خبرگان احتمال وقوع فرض اول «میزان پایبندی به ارزشهای دینی و سنتی در جامعه کاهش مییابد.» را «خیلی محتمل » و 21 درصد «محتمل» ارزیابی کرده اند. در مجموع میتوان گفت فرض اول از نگاه خبرگان، فرض محتملی است. احتمال وقوع فرض دوم یعنی افزایش تاثیر رسانه های جمعی بر نگرش جوانان، از نظر 71 درصد خبرگان خیلی محتمل و از نظر 28 درصد آن ها محتمل ارزیابی شده است که نشان دهنده احتمال وقوع بسیار بالای این فرض از نظر خبرگان است. احتمال وقوع فرض سوم (عدم ارائه ارائه برنامه های کارآمد توسط دولت)، طبق نظرات 21 درصد خبرگان بسیار محتمل و از نظر 35 درصد محتمل ارزیابی شده است و می توان آن را فرض نسبتا محتملی از نظر خبرگان دانست. فرض چهارم (عدم بهبود ساختارهای اقتصادی) نیز از نظر 42 درصد آرا خبرگان، خیلی محتمل و از نظر 28 درصد محتمل ارزیابی شد که نشان دهنده احتمال وقوع بالای این فرض از نظر خبرگان است. 71 درصد صاحبنظران درباره احتمال وقوع فرض معیارهای جایگزین انتخاب همسر خیلی محتمل و 21 درصد احتمال وقوع محتمل را بیان کرده اند. براین اساس این فرض نیز از نظر صاحبنظران بسیار محتمل ارزیابی شده است و در نهایت فرض ششم ( گسترش بدیل های هویت آفرین) توسط 42 درصد خبرگان دارای احتمال وقوع خیلی محتمل و توسط 21 درصد متخصصان محتمل ارزیابی شده است که در کل می توان گفت فرض محتملی از نگاه خبرگان است.
|
H1. احتمال وقوع فرض کاهش پایبندی به ارزش های دینی |
H2. احتمال وقوع فرض افزایش تاثیر رسانهها بر نگرش جوانان |
|
H3. احتمال وقوع فرض کاهش ارائه برنامه کارآمد دولت |
H4. احتمال وقوع فرض عدم بهبود ساختارهای اقتصادی |
|
H5. احتمال وقوع فرض گسترش معیارهای جدید انتخاب همسر |
H6. احتمال وقوع فرض اولویتیافتن بدیلهای جایگزین ازدواج |
شکل 1: نمودار درصد احتمال وقوع هر یک از فرض ها
از میان شش فرض مطرح شده، فرض دوم (افزایش تاثیر رسانه ها بر نگرش جوانان) و فرض پنجم (گسترش معیارهای جدید انتخاب همسر) به ترتیب از نظر 99 و 92 درصد خبرگان محتمل ارزیابی شده اند که نشان دهنده احتمال وقوع بسیار بالایی برای این فرض ها می باشد.
احتمالات شرطی وقوع فرض ها
در کنار بررسی احتمال وقوع ساده هر یک از فرض ها، می توان اثرات متقابل فرض ها را در نرم افزار اسمیک بررسی کرد. برای تعیین اثرات متقابل فرض ها، بار دیگر فرضیات به شکل ماتریس اثرات متقابل و در دو حالت، وقوع یک فرض به شرط وقوع فرض های دیگر و حالت دیگر وقوع یک فرض در صورت عدم وقوع فرض های دیگر، در اختیار خبرگان قرار گرفت. خبرگان دو ماتریس را به صورت مستقل تکمیل نمودند. نظرات خبرگان به شکل ماتریس اثرات متقابل وارد نرم افزار شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در جدول 3 ، اثرات متقابل فرض ها در صورت وقوع فروض دیگر مشاهده می شود. در تفسیر این جدول به طور مثال، اثر فرض دوم را بر فرض اول در نظر می گیریم. خبرگان احتمال وقوع فرض اول یعنی «کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی» را 3/70 درصد ارزیابی کرده اند. در ماتریس اثرات متقابل احتمالات، خبرگان باید برآورد کنند در صورتی که فرض دوم (H2) به وقوع بپیوندد، مقدار احتمال وقوع فرض اول(H1) چقدر خواهد بود. همان گونه که در جدول نیز مشاهده می شود، براساس نظر خبرگان، اگر فرض «افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان» رخ دهد، مقدار احتمال وقوع فرض کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی از 3/70 به عدد 8/88 درصد خواهد رسید. به همین ترتیب تمامی سلول های جدول قابل تفسیر می باشد. براین اساس در این ماتریس احتمال وقوع هر فرض به صورت وابسته به هر کدام از فرض ها مورد ارزیابی قرار می گیرد.
در جدول 4، ماتریس اثرات متقابل عدم وقوع هر فرض بر فرض های دیگر آمده است. در این جدول اعداد هر سلول، درصد احتمال وقوع هر فرض در صورتی که فرض دیگر به وقوع نپیوندد را نشان می دهد. برای تفسیر این جدول به عنوان مثال، اثر عدم وقوع فرض (H5) را بر فرض(H6) را در نظر می گیریم. خبرگان نظر می دهند که اگر فرض پنجم (H5) رخ ندهد، آنگاه احتمال وقوع فرض ششم (H6) چقدر خواهد بود. احتمال وقوع فرض ششم یعنی گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج از نظر خبرگان 2/63 برآورد شده است. حال اگر فرض «گسترش معیارهای جدید برای انتخاب همسر» در جامعه رخ ندهد، احتمال وقوع این فرض به 3/21 درصد خواهید رسید. تمامی فرض های دیگر ماتریس به همین ترتیب قابل توضیح و تفسیر هستند. در واقع، در این ماتریس احتمال رخداد هر فرض در صورت نبود هر کدام از فرض ها به صورت مستقل برآورد می شود. دو ماتریس احتمال وقوع شرطی و احتمال عدم وقوع شرطی، اثرات متقابل بین فرض ها و همچنین تاثیرگذاری و تاثیرپذیری فرض ها از یکدیگر را آشکار می کند. داده های این بخش می تواند برای تحلیل حساسیت هر یک از فروض به کار گرفته شود.
جدول 3: اثرات متقابل وقوع هر فرض بر فرض های دیگر
|
فرضیات |
احتمال وقوع |
کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی |
افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان |
عدم ارائه برنامه های کارآمدی برای تسهیل ازدواج توسط دولت |
عدم بهبود ساختارهای اقتصادی و افزایش هزینه زندگی |
گسترش معیارهای جدید برای انتخاب همسر |
گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج |
|
کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی |
3/70 |
3/70 |
8/88 |
86 |
5/89 |
6/88 |
5/87 |
|
افزایش تاثیر رسانههای جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان |
6/74 |
3/94 |
6/74 |
8/90 |
2/95 |
94 |
7/95 |
|
عدم ارائه برنامه های کارآمدی برای تسهیل ازدواج توسط دولت |
8/49 |
9/60 |
7/60 |
8/49 |
9/68 |
3/59 |
59 |
|
عدم بهبود ساختارهای اقتصادی و افزایش هزینه زندگی |
2/60 |
7/76 |
8/76 |
3/83 |
2/60 |
8/73 |
75 |
|
گسترش معیارهای جدید برای انتخاب همسر |
9/70 |
4/89 |
4/89 |
4/84 |
9/86 |
9/70 |
2/90 |
|
گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج |
2/63 |
7/78 |
1/81 |
8/74 |
7/78 |
4/80 |
2/63 |
جدول 4: اثرات متقابل عدم وقوع هر فرض بر فرض های دیگر
|
فرضیات |
احتمال وقوع |
کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی |
افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان |
عدم ارائه برنامه های کارآمدی برای تسهیل ازدواج توسط دولت |
عدم بهبود ساختارهای اقتصادی و افزایش هزینه زندگی |
گسترش معیارهای جدید برای انتخاب همسر |
گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج |
|
کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی |
3/70 |
- |
3/15 |
7/54 |
2/41 |
6/25 |
6/40 |
|
افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان |
6/74 |
28 |
- |
4/58 |
4/43 |
2/27 |
4/38 |
|
عدم ارائه برنامه های کارآمدی برای تسهیل ازدواج توسط دولت |
8/49 |
5/23 |
9/17 |
- |
21 |
7/26 |
1/34 |
|
عدم بهبود ساختارهای اقتصادی و افزایش هزینه زندگی |
2/60 |
4/21 |
5/11 |
3/37 |
- |
2/27 |
8/34 |
|
گسترش معیارهای جدید برای انتخاب همسر |
9/70 |
2/27 |
6/16 |
5/57 |
7/46 |
- |
8/37 |
|
گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج |
2/63 |
5/26 |
8/10 |
7/51 |
7/39 |
3/21 |
- |
منبع: یافته های پژوهش
احتمال وقوع سناریوهای بالقوه برای پیشران های تجرد
از ترکیب فرض های مختلف و براساس نظرات خبرگان درباره احتمال وقوع فرض ها و اثرات متقابل فرض ها، احتمالات مربوط به سناریوهای بالقوه شکل می گیرد. از تعداد n فرض، تعداد 2 به توان n سناریو شکل می گیرد. به عبارتی، اگر 6 فرض داشته باشیم، تعداد 64 سناریو خواهیم داشت. نتایج نرم افزار به ما کمک می کند از میان این سناریوها، مواردی را که برحسب احتمال وقوع، ارزش مطالعه تکمیلی دارد را انتخاب کنیم (گوده، 2012: 60). همان طور که توضیح داده شد بر اساس پیشران های حاصل از مرحله تحلیل ساختاری شش فرض برای آینده تجرد ایران در سال 1414 در نظر گرفته شد. برای هر یک از این فرض ها، دو حالت قابل تصور است: اینکه فرض محقق شود یا محقق نشود. حال اگر همه فرض ها را با هم در نظر بگیریم و با در نظر گرفتن دو حالت قابل تصور برای هر فرض، در مجموع 64 حالت از ترکیب این فروض حاصل می شود. این 64 حالت سناریوهای بالقوه را تشکیل می دهند. برای نشان دادن حالت فرض ها در هر سناریو از سیستم باینری (صفر و یک) استفاده میشود. صفر به معنای عدم وقوع فرض و یک به معنای وقوع فرض در نظر گرفته می شود. در شکل 2، 20 سناریوی بالقوه دارای بیشترین احتمال وقوع قابل مشاهده است. سناریوی بالقوه شماره یک با (111111) نمایش داده شده است. این عدد به این معنا است که در این سناریو تمامی شش فرض موجود در جدول 2 به وقوع بپیوندد. سناریوی شماره 64 در رتبه دوم از نظر احتمال وقوع قرار دارد. حالت (000000) نشان دهنده آن است که هیچ کدام از شش فرض در این سناریو به وقوع نمی پیوندد.
شکل 2: سناریوهای بالقوه براساس احتمال وقوع
در جدول 4 براساس بالاترین میزان احتمال وقوع سناریوهای 64 گانه، ده سناریوی بالقوه برآمده از فرض های شش گانه براساس درصد احتمال وقوع هریک و همچنین تاثیر فرض ها در سناریوها آمده است. در ستون اول جدول، ده سناریو با بالاترین احتمال وقوع برآمده از فرض ها قابل مشاهده است. ستون دوم جدول نیز نشان دهنده میزان احتمال وقوع هر یک از سناریوهای بالقوه منتج از فرض ها از دیدگاه خبرگان است. ستون های دیگر در جدول، فرض های اول تا ششم را نشان می دهند.[17] همان گونه که در این جدول مشاهده می شود احتمال وقوع سناریوی بالقوه شماره یک، یعنی حالتی که تمامی فرض ها در آینده رخ دهند، نزدیک به 25 درصد است. سناریوی شماره 64 با احتمال وقوع 18 درصد پس از آن قرار دارد. در این سناریوی بالقوه هیچ کدام از شش فرض به وقوع نمی پیوندند. رتبه سوم احتمال وقوع مربوط به سناریو شماره 9 می باشد که در این سناریو تمامی فروض پژوهش بجر فرض سوم (دولت برنامه های کارآمدی برای تسهیل ازدواج جوانان ارائه نخواهد داد) رخ خواهد داد. با توجه به جدول 5 سه سناریوی اول شناسایی شده در این بخش در مجموع از بین 64 سناریوی احتمالی، تقریباً 5/55 درصد احتمال وقوع کل سناریوها را به خود اختصاص داده اند.
جدول5: احتمال وقوع ده سناریوی بالقوه برآمده از فرضیات
|
H6 |
H5 |
H4 |
H3 |
H2 |
H1 |
احتمال وقوع |
سناریو |
|
|
|
|
|
|
|
249/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
18/0 |
64 |
|
|
|
|
|
|
|
125/0 |
9 |
|
|
|
|
|
|
|
067/0 |
13 |
|
|
|
|
|
|
|
063/0 |
2 |
|
|
|
|
|
|
|
041/0 |
5 |
|
|
|
|
|
|
|
029/0 |
33 |
|
|
|
|
|
|
|
027/0 |
10 |
|
|
|
|
|
|
|
027/0 |
3 |
|
|
|
|
|
|
|
026/0 |
45 |
منبع: یافته های پژوهش
تحلیل حساسیت[18]
تحلیل حساسیت، مقدار تغییر احتمال(∆Pj) از فرضj به علت تغییر احتمال (∆Pi) از گمانه i را تخمین می زند. نتایج تحلیل حساسیت به شکل ماتریس کشش ارائه میشوند. این نتایج به برنامه ریزان و مدیران کمک می کند از میان استراتژی های جایگزین، بهترین را انتخاب کنند. ضرایب کشش[19] نشان می دهند که اگر احتمال وقوع هر فرض مقدار مشخصی تغییر کند، تاثیر آن بر سایر فرض ها چقدر خواهد بود. مقادیر این ماتریس نیز توسط نرم افزار محاسبه می شود. جدول 6 نتایج حاصل از تحلیل حساسیت هر یک از فروض را نمایش می دهد. تغییر در احتمال وقوع هر یک از فرض ها یا واریانس تغییرات برابر با 1/0 در نظر گرفته شده است؛ به این صورت که اگر احتمال وقوع فرض اول 1/0 بیشتر شود، احتمال وقوع فرض های دیگر چقدر افزایش یا کاهش (که با اعداد مثبت و منفی نمایش داده می شود) خواهد یافت. به عنوان مثال، در سطر اول اگر احتمال وقوع فرض اول (کاهش پایبندی به ارزش دینی و سنتی) 1/0 بیشتر شود، احتمال وقوع فرض دوم (افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان) 10/0 افزایش می یابد. با تفسیر مقادیر این ماتریس به خصوص از طریق جمع سطری و ستونی آن، می توان فهمید که حساسیت کدام یک از فرض ها نسبت به تغییرات بیشتر است.
جدول 6: تغییرات حساسیت هر فرض براساس فرض های دیگر
|
|
ارزش دینی |
رسانه ها
|
ناکارآمدی دولت |
ساختار اقتصادی |
معیارهای جدید |
بدیل هویت آفرین |
جمع |
|
ارزش دینی |
1 |
101/0 |
106/0 |
136/0 |
101/0 |
104/0 |
548/0 |
|
رسانه ها |
215/0 |
1 |
202/0 |
257/0 |
21/0 |
251/0 |
136/1 |
|
ناکارآمدی دولت |
-049/0 |
-052/0 |
1 |
001/0 |
-059/0 |
-052/0 |
214/0 |
|
ساختار اقتصادی |
013/0 |
008/0 |
088/0 |
1 |
-014/0 |
01/0 |
132/0 |
|
معیارهای جدید |
11/0 |
106/0 |
068/0 |
095/0 |
1 |
136/0 |
514/0 |
|
بدیل هویت آفرین |
022/0 |
037/0 |
005/0 |
027/0 |
032/0 |
1 |
123/0 |
|
جمع |
409/0 |
303/0 |
469/0 |
517/0 |
416/0 |
552/0 |
- |
تحلیل حساسیت فرض ها به شکل نمودار حساسیت[20] و در دو حالت نمودار حساسیت تاثیر[21] و نمودار حساسیت وابستگی[22] نمایش داده میشود. در شکل 3، نمودار حساسیت تاثیر آمده است. این نمودار نشان دهنده میزان تاثیرگذاری هر فرض بر فرض های دیگر می باشد. همان گونه که در شکل مشاهده می شود، میزان تاثیرگذاری فرض «افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان» بر سایر فرض ها 136/1 است که بالاترین میزان تاثیرگذاری بر فرض هاست. از سوی دیگر، فرض گسترش بدیل های هویت آفرین دارای کمترین میزان تاثیرگذاری می باشد. این عدد از جمع سطری میزان اثرگذاری این فرض بر سایر فرض ها به دست آمده است. معنای تاثیرگذاری یک فرض بر دیگر فرض ها این است که تغییر در احتمال وقوع فرض افزایش تاثیر رسانه ها، بیش از سایرین، باعث تغییر احتمالات فرض های دیگر میشود.
شکل 3: نمودار حساسیت تاثیر
نمودار حساسیت وابستگی که در شکل 4 آمده است، مقدار تاثیرپذیری فرض ها از یکدیگر را نشان می دهد. همان گونه که در این شکل میتوان دید، مقدار تاثیرپذیری فرض «گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج» از سایر فرض ها برابر با عدد 552/0 است. براین اساس میتوان گفت که این فرض بالاترین میزان وابستگی به فرض های دیگر را دارد؛ یعنی تغییر در فرض گسترش بدیل های هویت آفرین، با درجه بالایی تابعی از تغییر در احتمال وقوع فرض های دیگر است و می توان آن را تاثیرپذیرترین فرض برشمرد.
شکل 4: نمودار حساسیت وابستگی
بحث و نتیجه گیری
ازدواج سرآغاز تشکیل خانواده و خانواده یکی از قدیمی ترین نهاد های اجتماعی است. اهمیت خانواده به عنوان اولین و مهم ترین نهادی که در ساخت شخصیت و هویت افراد مطرح است، آشکار می شود. خانواده با تمامی نهادهای جامعه ارتباط دارد، از آنها تاثیر گرفته و بر آن ها تاثیر میگذارد. پس هرگونه تغییرات در خانواده، متاثر و زمینه ساز تغییرات در جامعه است (جواهری و ستوده، 1395:171). به دلیل اهمیت خانواده، ازدواج به عنوان راه رسیدن به آن به عنوان هنجاری پذیرفته شده در تمامی کشورهای دنیا محسوب میشود (آزاد ارمکی، 1386: 99). گرچه ازدواج یک عمل ارادی و تابع خواسته و تمایلات فردی است، با این حال تحتتاثیر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی و حتی سیاسی قرار دارد (کاظمی پور، 1383: 103). طی دهه های اخیر ساختار خانواده و الگوی ازدواج در جهان دچار تغییرات فراوانی شده است. کشور ما نیز در کنار دیگر کشورهای جهان شاهد تغییر در الگوی ازدواج و سن ازدواج و همچنین گسترش تجرد میباشد. اهمیت ازدواج برای تشکیل خانواده با در نظر گرفتن تاکید فرهنگی و دینی بر ازدواج و همچنین میزان جمعیت بالای جوان در کشور ما، بیشتر آشکار میشود. با توجه به آمار و اطلاعات که نشان دهنده رشد روزافزون میزان تجرد در کشور است، نیاز به بررسی وضعیت تجرد و روند آن در آینده داریم. با شناخت وضعیت آینده تجرد در کشور، برنامه ریزان و سیاستگذاران حوزه میتوانند برای این مسئله در آینده برنامه ریزی های لازم را به عمل آورند. در پژوهش حاضر با استفاده از روش گوده و نرم افزار اسمیک در پی شناسایی احتمال وقوع سناریوهای مرتبط با پیشران های تجرد در ایران 1414 بوده ایم. براساس این روش با استفاده از پیشران های تجرد در کشور که حاصل مطالعه دیگری درباره تجرد در ایران است، فرضیاتی برای آینده مطرح شد. فرضیات در اختیار خبرگان قرار گرفت تا درباره احتمال وقوع هر فرض در سال 1414 نظر دهند. همچنین از خبرگان خواسته شد که درباره اثرات احتمالی وقوع هر فرض در صورت وقوع فروض دیگر یا در صورت عدم وقوع فروض دیگر نظر دهند. نظرات خبرگان در نرم افزار smic مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و نتایج تفسیر شد. پس از بررسی احتمال وقوع ساده و شرطی فرض ها، احتمالات مربوط به سناریوهایی شکل گرفته از ترکیب فرض ها به دست آمد. در این میان، بیشترین احتمال وقوع مربوط به سناریوی بالقوه شماره 1 با حدود 25 درصد است. در این سناریو هر شش فرض اولیه به وقوع میپیوندد. براساس این سناریو در سال 1414، پایبندی به ارزش های دینی و سنتی کاهش می یابد. همان گونه که مطالعات و نظریات نیز نشان میدهند با ورود مدرنیته و تغییر در ساختارهای اقتصادی- اجتماعی، تغییر در نگرش ها و ارزش های اجتماعی رخ میدهد. تاثیر رسانه ها و جهانی شدن نیز این تغییرات را گستردهتر کرده است. بدین ترتیب، ارزشهای جدید اجتماعی گسترش می یابد و ارزش ها و رفتارهای مبتنی بر مذهب و سنت کم رنگ تر میشود. هابرماس معتقد است که مدرنیته با گسترش آزادی های فردی و اجتماعی، افزایش فضاهای ارتباطی و سکولارشدن، تغییر در ارزش های اجتماعی، تفوق ارزش های فردگرایانه، تنوع روزافزون سبک زندگی و تاثیرات ناهمگون بر عادت ها، ارزش ها و تصورات باعث فاصله گرفتن از رفتارهای مبتنی بر مذهب و سنت شده است. به دنبال این تغییر و تحولات فردی شدن روابط افراد، ذره ای شدن خانواده و از دست رفتن جایگاه مسئولیت پذیری و تعهد اجتماعی، شکل گیری الگوهای جدیدی از روابط بین دو جنس به میان خواهد آمد (مهدوی و همکاران،1395). تاثیر رسانه ها و شبکههای اجتماعی بر نگرش جوانان افزایش خواهد یافت که با توجه به نظریاتی مانند نظریه کاشت گربنر و نظریه یادگیری باندورا این فرض پشتیبانی میشود. گیدنز معتقد است که رسانه ها امکان بازاندیشی در سنت ها را فراهم می کنند. از نظر او، رسانه ها عامل موثر در شکل دهی به جهان اجتماعی هستند (گیدنز، 1392). از طریق رسانه ها، افراد امکان دستیابی به اطلاعات و داده های جدید و متنوع از تمامی نقاط جهان را دارند که این امر میتواند باعث تغییر و بازاندیشی در ارزش ها، سنت ها و نگرش ها شود. در ادامه تغییرات در نهادها و ارزشهای اجتماعی، معیارهای جدید برای ازدواج و انتخاب همسر رواج می یابد. نظر گیدنز درباره تغییر معیار ازدواج از حالت قراردادی به انتخابی و اهمیت یافتن صمیمیت و عشق (گیدنز، 1394) تایید کننده این فرض است. هویت فردی و اجتماعی افراد دیگر بر مبنای ملاک های سنتی موجود و گذشته مانند ازدواج تعریف نمیشود و افراد به ویژه جوانان به دنبال راه های جدیدی مانند تحصیلات، کسب شغل و استقلال مالی برای هویت یابی هستند. نظریات هویت یابی گیدنز، جنکینز و کاستلز همگی در راستای این فرض هستند. از سوی دیگر، ساختارهای اقتصادی که با مشکلاتی مانند تورم و ناامنی شغلی روبرو هستند نمی تواند بر مشکلات خود غلبه کنند. دولت و نهادهای مرتبط با امورجوانان نیز برنامه ها و تسهیلات مناسبی برای تسهیل ازدواج جوانان ارائه نمی دهند. مرتن معتقد است که اگرمیان اهداف نهادی شده و ابزارهای نهادی شده ارتباط متقابل وجود داشته باشد، انسجام اجتماعی به وجود می آید. ازدواج زمانی رخ می دهد که جامعه بتواند اهداف مشخص فرهنگی و راه های وصول به آن ها را تعیین کند تا جامعه به انسجام برسد و تداوم یابد. اگر اهداف مشخص شده توسط جامعه مانند ازدواج با ابزارهای تحقق و راه های رسیدن به آن ناسازگار باشد، جامعه دچار عدم تعادل و عدم انسجام میشود (تنهایی، 1382). ازدواج نکردن و باقی ماندن در تجرد، نمونه ای از این عدم تعادل می باشد. براساس این سناریو که احتمال وقوع نزدیک به 25 درصد نیز دارد تجرد در کشور در سال 1414 رشد بسیاری خواهد داشت. پس از آن سناریوی شماره 64 با احتمال وقوع 18 درصد قرار دارد که در این حالت های هیچ کدام از فرض های شش گانه رخ نمی دهند. براساس این سناریو در سال 1414 پایبندی به ارزش های دینی و سنتی کاهش نمی یابد، معیارهای انتخاب همسر نیز دگرگون نخواهد شد و همچنین بدیل های هویت آفرین آفرین جایگزین ازدواج نخواهند شد. تاثیر رسانه ها نیز بر نگرش جوانان افزایش نخواهد یافت و ساختارهای اقتصادی کشور ضعیف تر نخواهد شد. این سناریو نزدیکترین حالت به وضع موجود تجرد در کشور است. سناریوی شماره 9 نیز با احتمال وقوع 5/12 سومین سناریوی محتمل است. در این سناریو پنج فرض به وقوع می پیوندد و تنها فرض «عدم ارائه برنامه های کارآمد توسط دولت» محقق نمی شود. سه سناریوی اول در مجموع بیش از 55 درصد احتمالات را به خود اختصاص می دهند که نشان دهنده قدرت این سناریوها می باشد. همان گونه که بیان شد تحلیل حساسیت نشان می دهد که تغییر در احتمال وقوع هر فرض، به چه میزان منجر به تغییر در احتمال وقوع فرضهای دیگر می شود. نتایج حاصل از تحلیل حساسیت فرضیات نشان می دهد که فرض «افزایش تاثیر رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی بر تغییر نگرش جوانان» تاثیرگذارترین متغیر بر آینده تجرد در ایران است. بدین ترتیب افزایش احتمال تاثیر رسانه ها و شبکه های اجتماعی بر نگرش جوانان بیشتر از سایر فرض ها میتواند موجب تغییر در احتمال کاهش پایبندی به ارزش های دینی و سنتی، گسترش بدیل های هویتی آفرین جایگزین ازدواج و دیگر فرض ها شود. در واقع، فرض های دیگر موجود در تحقیق تا حد زیادی به تغییرات در این فرض حساس خواهند بود. نتیجه حساسیت تاثیر که اهمیت فرض تاثیر رسانه ها را آشکار کرده است می تواند اهمیت و اولویت برنامه ریزی و سیاستگذاری در این زمینه را نشان دهد. همچنین براساس نتایج حساسیت وابستگی، فرض «گسترش بدیل های هویت آفرین جایگزین ازدواج» بالاترین میزان وابستگی را دارد که نشان دهنده بیشترین میزان تاثیرپذیری از سایر فرض هاست و تغییرات در فرض های دیگر می تواند بر این فرض بسیار تاثیرگذار باشد.
منابع
- آزاد ارمکی، تقی. (1386). جامعه شناسی خانواده ایرانی. تهران: انتشارات سمت
- اعزازی، شهلا. (1376). جامعه شناسی خانواده با تاکید بر نقش، ساختار وکارکرد خانواده در دوران معاصر. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان
- بل، وندل. (1395). مبانی آینده پژوهی (تاریخچه، اهداف و دانش).مصطفی تقوی و محسن محقق. تهران: موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری های دفاعی
- پرهوده، فرزاد؛ فاتحی، ابوالقاسم و مرادی، اکبر. (1398). «گرایش دانشجویان مرد 26 سال به بالا به تجرد نسبی و عوامل موثر بر آن (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه آزادشهر اسلام آباد غرب)». مطالعات کاربردی در علوم اجتماعی و جامعه شناسی. سال دوم، شماره 1 (پیاپی:4)، 35-52.
- تافلر، آلوین. (1370). موج سوم. شهیندخت خوارزمی. چاپ پنجم، تهران: نشر نو
- تنهایی، حسین ابوالحسن. (1382). جامعه شناسی نظری. تهران: بهمن برنا
- جلالی، رستم. (1391). «نمونه گیری در پژوهش های کیفی». تحقیقات کیفی در علوم سلامت. سال1، شماره 4: 310-320.
- جواهری، فاطمه و ستوده هلالی، مینا. (1395). «تمایل به زندگی مجردی». مجموعه مقالات گزارش وضعیت اجتماعی کشور. تهران: شورای اجتماعی کشور و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. جلد اول: 171-212.
- ساروخانی، باقر. (1378). جامعه شناسی ارتباطات. تهران: اطلاعات
- سرایی، حسن و اوجاقلو، سجاد. (1392). «مطالعه نسلی تغییر ارزش ازدواج در ایران مطالعه موردی: زنان شهر زنجان». مطالعات توسعه اجتماعی ایران. سال پنجم، شماره 4، 41-19.
- سروش، مریم و حسینی، مریم. (1392). «جهانی شدن، هویت مستقل از خانواده و سبک زندگی زنان شهری». فصلنامه زن و جامعه. سال چهارم، شماره1، صص53-74.
- سفیری، خدیجه و شهانواز، سارا. (1394). «بررسیتجرّدوهویّتبااستفادهازنظریهزمینه ای (موردمطالعه: دخترانمجرّدبالای35سالشهرستانلاهیجان)». فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی. دوره چهارم، شماره 3، 37-9.
- شهانواز، سارا و آزاده، منصوره اعظم. (1397). «فراترکیب مطالعات تجرد در ایران». مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان. سال 16، شماره 4، 43-78.
- غفاری، غلامرضا و ابراهیمی لویه، عادل. (1385). جامعه شناسی تغییرات اجتماعی. چاپ سوم، تهران: آگرا و لویه
- فرضی زاده، زهرا. (1393). «طرد اجتماعی دختران روستایی مجرد». مجله توسعه روستایی. دوره ششم، شماره 1، صص 123 -146.
- قانع عزآبادی، فرزانه؛ کیانپور، مسعود و قاسمی، وحید. (1394). «نگرش اجتماعی نسبت به تجرد دختران 30 سال و بالاتر (مورد مطالعه: شهر یزد)»، فصلنامه پژوهش های جامعه شناسی معاصر. سال 4، شماره 7، صص127-99.
- کاظمی پور، شهلا. (1383). «تحول سن ازدواج زنان در ایران و عوامل جمعیتی موثر بر آن». فصلنامه پژوهش زنان. شماره 3: 103-124.
- کاوه فیروز، زینب و صارم، اعظم. (1395). «بررسی تاثیر مولفه های سبک زندگی بر نگرش دختران مجرد در باب ازدواج(مطالعه شاغلان دانشگاه علوم پزشکی شیراز)». مسائل اجتماعی ایران. سال 8، شماره 1: 95-73.
- کوششی، مجید و قربانی، زهرا. (1391). «مطالعه جمعیت شناختی تاثیر جوان همسری بر ازدواج دختران». مطالعات اجتماعی و روانشناختی زنان. سال 10، شماره 2، صص 109-134.
- گرنفل، مایکل. (1389). مفاهیم کلیدی بوردیو. محمد مهدی لبیبی. نشر افکار
- گلن، جروم سی و گوردون، تئودور جی. (1395). مرجع روش شناسی آینده پژوهی. ابوذر سیفی گلستان. دوره 3 جلدی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)
- گیدنز، آنتونی. (1394). تجدد و تشخص. ناصر موفقیان. چاپ دهم، تهران: نشر نی
- گیدنز، آنتونی. (1392). پیامدهای مدرنیت. محسن ثلاثی. چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز
- لیندگرن، ماتس و باند هولد، هانس. (1390). طراحی سناریو: پیوند بین آینده و راهبر.عزیز تاتاری. تهران: مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی
- مهدوی، محمد صادق؛ کلدی، علیرضا و جمند، بهاره. (1395). «بررسی عوامل اجتماعی مورثر بر بی رغبتی جوانان شهری به ازدواج (مورد مطالعه: شهر تهران)». فصلنامه مطالعات جامعه شناختی شهری. سال ششم، شماره 19: 33-60.
- موسائی، میثم و فندرسی، لیلا السادات. (1395). «تاثیر سرمایه اقتصادی بر وضعیت تاهل (مطالعه موردی: شهر بهشهر)». زن در فرهنگ و هنر. دوره 8، شماره 2، 264-249.
- مولایی، محمد مهدی؛ طالبیان، حامد و عابدی، حمید. (1396). «سناریوهای مسائل فضای مجازی ایران در سال 1395». مطالعات رسانه های نوین. سال3، شماره9، 115-77.
- نولان، پاتریک و لنسکی، گرهارد. (1380). جامعه های انسانی؛ مقدمه ای بر جامعه شناسی کلان. ناصر موفقیان. تهران: نشر نی
- Berg-Cross, L. et al. (2004). “Single Professional Women: A Global Phenomenon Challenges and Opportunities”. Journal of International Women’s Studies, Vol 5: 34-59.
- Godet, M. & Durance, P. (2011). Strategic Foresight for Corporate and Regional Development. DUNOD & UNESCO.
- Godet, M. (1994). From anticipation to action: A handbook of stratégic prospective. Préface by Joseph F. Coates. UNESCO Publishing.
- Godet, M. (2012). “A tool-box for scenario planning”. In ‘Futures Research Methodology Version 3.0’. The Millennium Project.
- Loughran, D S. and Zissimopoulos, J M. (2004). “Are There Gains to Delaying Marriage? The Effect of Age at First Marriage on Career Development and Wages”. RAND Labor and Population working paper series, November 8.
- Murayama, S. (2001). “Regional standardization in the age at marriage: A comparative study of pre-Industrial Germany and Japan”. The History of the Family, Vol. 6, No. 2: 303-324.
- Slaughter, R. A. (2002). “New thinking for a New Millennium: The knowledge base of futures studies”. Routledge
- Slaughter. R. (1995). “New Thinking for New Millennium”. Futures,
- Smith,c.p. (1980). “Asian marriage patterns in transition”. Journal of family history, 58-96.https://doi.org/10.1177/036319908000500104.
- Suleman, Q. Aslam, H. Habib, M. Yasmeen, K. Jalalian, M. Akhtar, Z. Akhtar, B. (2115). “Exploring Factors Affecting Girls' Education at Secondary Level: A Case of Karak District, Pakistan”. Journal of Education and Practice, 6(13), 35-113.
- Vu, L. (2009). “Age at first marriage in Vietnam: Trends and determinants”. Paper presented in Population Association of America, Annual meeting, Detroit: 30 April-2 May 2006.
)