بررسی تأثیر برخی متغیرهای اجتماعی بر گرایش جوانان به مصرف الکل (مورد مطالعه: شهر اهواز)

کریم رضادوست ^[1]

اسماعیل هاشمی ^[2]

اسماعیل زکوی^[3]

10.22034/SSYS.2022.1884.2338

تاریخ دریافت مقاله: 20/3/1400

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:3/7/1400

مقدمه

بررسی و تحلیل آسیب‏های اجتماعی یکی از مهم­ترین حیطه­های قابل بررسی و مطالعه در علوم اجتماعی و جامعه‏شناسی است. اندیشمندان و پژوهشگران در حوزة انحرافات اجتماعی حدود دویست سال است که به نظریه­پردازی برای حل مشکلات و گرفتاری­های  جمعی اقدام و کوشش کرده­اند. بدان گونه که همه آن­ها همیشه درپی جواب به این پرسش بوده‏اند، که چرا بخشی از جامعه در دسترس زیان­های جمعی استقرار می­یابند و به بیان دیگر دچار کژروی و بزه می­شوند و بر این اصل به تشریح دلایل و انگیزه­های مبادرت ورزیدن به بزه در بین قشر جوان که بیشتر از دیگر افراد در دسترس اقسام دشواری­ها و سختی­ها استقرار یافته­اند، مشغول شده­اند. اگرچه جوانی جمعیت از یک طرف می‏تواند به عنوان یک امکان برای رسیدن به اهداف و آماج  قانونی و مجاز ارزیابی ­شود، از طرف دیگر می­تواند به یک ترس و انزار تبدیل شود و در صورتی که به نیاز­های جوانان توجه نشود می­توانند به عنوان عامل جلوگیری کننده و غیر مجاز و به عنوان معظلی ژرف مبدل شود (نورایی و صیدی، 1389: 106). آن­چنان که قشر جوانان بخش عظیم و فعالی از جمعیت کشور را تشکیل می­دهند که نمی‏‏توان از آن‏ها در طرح­های بزرگ و کوچک مدنی و همگانی چشم پوشی کرد و ضروری است گرفتاری­ها و مسائل این قشر کاوش شود و بیشتر به خواسته‏ها و نیازهای آن­ها اهمیت داد و به آن­ها توجه نمود تا در نهایت بتوان به راه­حل‌هایی مناسب در مورد آن­ها دست یافت (گیدنز، 1397: 46)، چرا که جوانان به عنوان مهمترین و فعال ترین قشر با خصوصیات همگانی در پذیرش یافتن و ربایش در قشر­های همال از یک طرف و از طرفی رابطه­های نامعقول عاطفی، کمبود داشته­ها و بی­مبالاتی به نیاز آن‏ها، ممکن است که آن­ها را دچار بحران و بن بستی نماید که در نتیجة چنین اقدامی با عوارضی چون بی‌ثمری و بی‌کفایتی رو به‏رو شده و زمینه گرایش به انحراف اجتماعی در آنان فراهم گردد (عدل و همکاران، 1383: 391).

دوره نوجوانی و جوانی توأم با افزایش محرک­ها در هر دو جنس است که این امر می‏تواند منجر به گرایش بیشتر به ارتکاب رفتارهای پر خطر (مصرف مشروبات الکلی، افت تحصیلی و...) گردد که ممکن است تأثیر طولانی مدت بر آینده تحصیلی و شغلی فرد داشته باشد. Kim & et al ,2013: 165)). آنچنان که  انسان­ها در دوران معاصر مبتلا به معظلات و کشمکش­های  فردی و جمعی زیادی شده­اند و در تلاش برای برطرف کردن آن‏ها، در دام­های ناهماهنگ دیگری گرفتار شده ‏است. در سال‏های گذشته مصرف مشروبات الکلی به عنوان یک ناهماهنگی و رفتار غیر بهداشتی متأسفانه گسترش زیادی  بالاخص در بین جوانان داشته و دلواپسی­های فراوانی را در این جهت به وجود آورده است. وضعیت موجود مصرف مشروبات الکلی در ایران هر چند نسبت به کشورهای دیگر ممنوع کردن استفاده از آن اوضاع مناسب­تری دارد، اما با این حال مصرف آن به خصوص در سال­های اخیر در بین جوانان، به دلیل قیمت مناسب و راحت در دسترس بودن آن رو به افزایش بوده است. همچنان که در مجالس عروسی، جشن‏ها و برخی جمع‏های دوستانه به وفور این مورد یافت می‏شود و مصرف آن تبدیل به امری عادی شده‏ که بالتبع همراه با انواع آسیب‏های جسمی، عاطفی و ... برای فرد بوده است (نیک خواه و همکاران، 1394).

مصرف مشروبات الکلی^[4] و رواج گستردة آن طی سال­های اخیر، یکی از ناهنجاری‌ها و آسیب‏های اجتماعی است که عوامل بسیاری از جمله بحث دسترسی آسان و ساده، تضعیف باورهای دینی و... می‏توانند در گرایش شهروندان به آن مؤثر باشند. همچنین کشورهایی که از ساختار جمعیتی جوان برخوردار هستند بیشتر از سایر کشورها در معرض رفتارهای انحرافی، بحران‏های اجتماعی و تنوع و رشد جرایم  و آسیب‌های اجتماعی قرار دارند و معمولاً گرایش به مصرف مشروبات الکلی در آن‏ها به میزان زیادی بالا است. پژوهش‌های جهانی نیز نشان می‌دهد مصرف الکل در میان جوانان به عنوان یکی از پرخطر­ترین رفتارها، سالانه موجب از بین رفتن میلیون‌ها انسان و تحمیل میلیاردها دلار خسارت بر جامعه­ی بشری می‌شود. بدیهی است در این کشورها برخورد با این پدیده از حساسیت ویژه‏ای برخوردار است (احمدی و همکاران، 1395: 82).

   در اکثر کشورها الکل از جمله مواردی است که گرایش به مصرف به آن به وفور یافت می‌شود. تعداد زیادی از مصرف کنندگان الکل به میزان نرمال از آن استفاده می­کنند و از این­رو ضرر و زیان­های کمتری متوجه آن­ها می­شود، اما تعداد افرادی نیز که به مقدار زیاد استفاده می­کنند نیز زیاد شده است (صدیق سروستانی، 1390: 143). همچنین مشروبات نوعی ماده­ی رخوت­زاست و زیاده‌روی در مصرف مشروبات الکلی می­تواند آثار مخربی بر روح و روان و جسم فرد بر جای بگذارد. در حیطه­ی فعالیت­های مغز آثار بد الکل باعث نوعی رهایی، آسایش دروغین و موقت و بیش از حد برای فرد می­شود و همچنین این ماده­ی شیمیایی سایر فعالیت­های حرکتی، ادراکی و انگیزشی فرد را تحت تاثیر قرار می­دهد و خود می­تواند باعث نوعی پرخاشگری و گزافه­گویی در فرد نیز شود (ترقی جاه، 1394: 123). نیروهای جوان تحصیل کرده در هر کشور، سرمایه های اصلی و آینده سازان قطعی آن کشور محسوب می شوند و رسیدن به توسعه ی پایدار، به کمک آنان میسر می شود؛ بنابراین حفظ سلامت جسمی، روانی، اخلاقی و اجتماعی آنان، از وظایف و اهداف نهادهای اصلی جامعه است. مصرف مشروبات الکلی یکی از ناهنجاری های اجتماعی است که عوامل بسیاری در گرایش جوانان به آن موثر است که از جمله آن می توان به بحث دسترسی آسان و ساده، تضعیف باورهای دینی و... اشاره کرد. با توجه به مبانی دینی و فرهنگی جامعه­ی ما یکی از انواع آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی در بین افراد جامعه، استفاده از مشروبات الکلی است که روز به روز تعداد زیاد­تری  به آن دچار و از همه بدتر این‎که نسل جوان که ذخیره آینده کشور هستند، بیش از همه در معرض این آسیب اجتماعی خطرناک قرار گرفته­اند. طبق آموزه های دینی حتّی درصد کمی از الکل نیز مجاز شمرده نشده است. پس بدون توجه به میزان مصرف آن، صرف استفاده از مشروبات الکلی در جامعه مورد مطالعه حاضر مسأله به شمار می‌آید. اما متأسفانه، درقرن­های  اخیر نوشیدن مشروبات الکلی و رواج آن باعث اعتیاد به آن و تبدیل به یک معضل اجتماعی شده است و به عنوان  تراژدی‌ غم­انگیز پیامدهای ناگواری داشته و جنبه­های متفاوت زیستی، روحی، اقتصاد و روابط اجتماعی  و زندگی انسان‏های زیادی راتحت تاثیر قرار داده است.

گرچه بررسی علل گرایش به مصرف مشروبات الکلی از دیر باز مورد توجه جامعه شناسان بوده، اما این موضوع در ایران و روی نمونه­های ایرانی به ندرت صورت گرفته است و از طرفی به ابعاد اجتماعی مساله کمتر توجه شده است و طبق اطلاعات بدست آمده در کلان شهر اهواز تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته است و باتوجه به اینکه مصرف مشروبات الکلی در جامعه ما در سطح بالایی رواج دارد و بیشتر مصرف کنندگان در رده­های سنی جوانان قرار دارند، لذا منظور از اجرای پژوهش حاضر این است:

 علل جامعه‌شناختی مؤثر بر مصرف مشروبات الکلی در بین جوانان کدام  اند؟

مسائل، مشکلات و آسیب‏های جوانان در بعضی از مواقع مانند سلسله­های درهم تنیده می‌شوند که هرکدام می­تواند عاملی باشد برای تاثیرگذاری و همچنین تاثیرپذیری از دیگری. انباشته شدن این مشکلات خطری است که جوانان را تهدید می‌کند و اگر به آن توجهی نشود، سبب بسیاری از انحرافات فردی و اجتماعی می‌گردد. لذا بررسی گسترده و ریشه کجروی‏ها و مشکلات  اجتماعی از توجه شایسته­ای بهرمند است. سازمان بهداشت جهانی، الکل را یکی از مهم‏ترین تهدیدها برای سلامت جهانی معرفی کرده است. مطالعات دانشمندان نشان می‏دهد سالانه یک و نیم میلیون فرد الکلی در جهان و به خصوص در آمریکا به عفونت‏های بیمارستانی مبتلا می‏شوند. طبق آمار منتشر شده از سازمان جهانی بهداشت افزون بر دو میلیارد نفر در سراسر جهان به طور متوسط 3/76 میلیون لیتر الکل مصرف کرده‏اند. ارتباط الکل با 60 نوع بیماری ثابت شده‏ است و همگان معتقدند که مؤثرترین روش در کاهش و پیشگیری از مصرف مشروبات الکلی جلوگیری از دسترس و منع توزیع آن استZastrow, 2007:204)  & Kirst). مشروبات الکلی در سال­های اخیر یکی از جدی­ترین معضلات بشری و پیچیده­ترین پدیده انسانی است که پایه­ها و بنیان­های جامعه انسانی را تحلیل می­برد. در این بین آن دسته از جوانانی بیشتر در معرض خطر نوشیدن مشروبات الکلی قرار دارند که با وضعیت­های ناگوار و بحرانی تغییر هویت و موقعیت­های بد ناشی از تنش­های روانی و مسائل اجتماعی و ماجراجویی و خوشگذرانی سیری ناپذیر دست به گریبانند.. مؤید این مطلب آمار مرتبط با دستگیری­های وقوع یافته سال­های 1393 و 1394 بوده که بالغ بر 66 درصد جرائم در این حوزه (مشروبات الکلی) اتفاق افتاده که از این میزان، 72% مجرمین و دستگیر شدگان، سنی کمتر از 40 سال داشته، که برابر هرم سنی در گروه جوانان دسته بندی می­گردند (بسیج و همکاران، 1395: 160). اخیراً نیز مسمومیت با مصرف مشروبات الکلی دست ساز زنگ خطری را برای دستندرکاران به صدا درآورد و در اسفند ماه سال 97 ،104 نفر بر اثر مصرف مشروبات الکلی جان باخته­اند و تعداد زیادی هم دچار نارسایی­های شدید کلیوی شده و نابینا شده­اند (ایسنا،1397).

همچنین در خصوص معضل مشروبات الکلی و راهکارهای مقابله با آن باید یادآور شد که افزایش روزافزون این آسیب اجتماعی (مصرف مشروبات الکلی) در بخش­های جامعه بخصوص در بین تعداد زیادی از جوانان لزوم پرداختن به این امر و پیدا کردن منشا آن و یافتن راه­حلی برای آن و برگزیدن راهی مناسب در حیطه­ی شایستگی­ها و ارزشهای فرهنگی را دوچندان می­کند. ازدیاد این ناهماهنگی­ها و نابهنجاری­ها  در جامعه­ای مسلمان بسیار جای بحث دارد و مستلزم بکارگیری قوای اندیشه و تفکر است.در جامعه­ای که وجود پایگاه  شرطبندی و فسق و فجور و توزیع مشروبات الکلی و افسار گسیختگی مطلوب نیست و خلاف روال معمول و عرف و شرع است، همه­ی افراد موظف به رعایت قوانین و ارزش­های اخلاقی  و اسلامی هستند. اما شوربختانه استفاده از مشروبات الکلی آن هم به مقدار زیاد در بخش­های مختلف کشور و بین افراد جوان شایع شده است. 

صابری­نیا و همکاران (1393) پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت و علل مصرف مشروبات الکلی (مطالعه موردی: همه­گیری مسمومیت مصرف الکل در رفسنجان)» به صورت گذشته­نگر و تلفیقی در دو مرحله کمی و کیفی که شامل مطالعه میدانی همه­گیرشناختی مصرف الکل و مصاحبه کیفی بود. به بررسی پدیده الکلیسم و پیامدهای آن پرداختند. نتایج این مطالعه نشان می­دهد که تمام مصرف­کنندگان مرد بودند و 90 درصد سابقه مصرف الکل داشتند. به علاوه 90 درصد از مسمومین دلیل مصرف الکل را بیکاری و نداشتن سرگرمی قلمداد کردند. نتایج کیفی نیز نشان دادند که در بعضی زیر گروه­های جامعه، باورها و ارزش­ها به سمت مادی­گرایی در حال تغییر بوده و شبکه­های مجازی و ماهواره­ها موجب تشدید بیشتر ضعف­های اجتماعی شده است. سو مصرف الکل در جامعه مورد مطالعه به عنوان یک آسیب اجتماعی شناخته شد که دارای یک شبکه علت پیچیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و عوارض امنیتی و سلامتی سنگینی برای جامعه دارد. در این راستا اقدامات درمانی و فردی مؤثر نبوده و باید بر اقدامات اجتماعی پیشگیرانه تأکید شود (صابری‏نیا و همکاران، 1393).

نیک­خواه و همکاران (1394) پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مصرف مشروبات الکلی (مورد مطالعه: مردان 35-18 ساله ساکن بندرعباس)» انجام داده­اند. نمونه مورد مطالعه 400 نفر از جوانان این شهر با استفاده از نمونه­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای انتخاب شدند. نتایج تحقیق نشان داد که به ترتیب متغیرهای ارتباط با گروه همسالان روابط خانوادگی، کارکردهای کنترلی و نظارتی و در دسترس بودن مشروبات الکلی بیشترین تأثیر را در مصرف مشروبات الکلی داشت و تنها متغیر بی­تأثیر شبکه­های رسانه­ای بود و نتیجه­ی این تحقیق این بوده که گرایش جوانان به مصرف مشروبات در حد متوسط بوده است (نیکخواه و همکاران، 1394).

ترقی جاه (1394) تحقیقی با عنوان «بررسی نقش خانواده در تجربه مصرف مشروبات الکلی دانشجویان دانشگاه­های دولتی» انجام داده است. این تحقیق با استفاده از روش نمونه گیری خوشه­ای چند مرحله­ای و حجم نمونه 3305 ا استفاده از فرمول کوکران به دست آمد. یافته­های پژوهش نشان داد میان جنسیت، سن، پیشینه مصرف مشروبات الکلی، میان حمایت عاطفی خانواده و نگرش والدین نسبت به مصرف مواد با داشتن تجربه مصرف مشروبات الکلی دانشجو رابطه معنی داری وجود داردو میان بومی و غیر بومی بودن دانشجو رابه معنی داری وجود ندارد (ترقی‏جاه، 1394).

جعفریان و همکاران (1395) پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی موثر بر گرایش جوانان شهرستان شهرکرد به مصرف مشروبات الکلی» انجام داده‌اند. نتایج تحقیق موصوف بیانگر آن است که نگرش به مشروبات الکلی، انزوای اجتماعی، باورها و اعتقادات مذهبی، الگوپذیری از خرده فرهنگ‌های منحرف و دسترسی به امکانات فرهنگی و رفاهی با ترتیب ذکر شده است از جمله عوامل موثر در گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی بوده و کنترل اجتماعی در بروز این امر تاثیری نداشته است.

 احمدی و همکاران (1395) پژوهشی با عنوان «تأثیر عوامل اجتماعی فرهنگی بر تمایل به مصرف مشروبات الکلی در میان جوانان کردستان» انجام داده­اند. پژوهش به شیوه پیمایش جامعه آماری شامل جوانان 29-18 ساله شهر بانه و سنندج و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 342 نفر برآورد شده و به شیوه نمونه­گیری خوشه­ای جند مرحله­ای انتخاب شده­اند. نتایج نشان دهنده وجود ارتباط معنادار بین متغیرهای وضعیت آنومیک فردی، امید به آینده، در دسترس بودن مشروبات، پایبندی دینی و سابقه مصرف خانوادگی و متغیر «گرایش به مصرف مشروبات الکلی است. همچنین متغیرهای امید به آینده، کنترل و نظارت خانواده، پیوندهای افتراقی، پایبندی دینی و مذهبی (فردی و خانوادگی)، حدود 68 درصد از واریانس گرایش به مصرف مشروبات الکلی در جامعه ی هدف را تبیین می کنند (احمدی و همکاران، 1395).

اکبری و سراج زاده (1397) تحقیقی درباره مطالعه طولی تغییرات مصرف و نگرش نسبت به مواد و تغییرات مصرف مشروبات الکلی و سیگار در بین نمونه‌ای از دانشجویان بر اساس یک طرح پانل گذشته نگر انجام داده‌اند. یافته‌های حاصل از نمونه مورد مطالعه حاکی از آن است که حدود یک سوم افراد مورد مطالعه تغییر نگرش منفی و تقریبا همین نسبت تغییر نگرش مثبت داشته‌اند . اما در خصوص تغییر رفتار نسبت به سیگار، مواد و مشروبات الکلی، نسبت‌ها متفاوت است. این تفاوت‌ها بر حسب جنس و رشته تحصیلی نیز تفاوت فاحشی را نشان می‌دهد. در ارتباط با سیگار و مواد، حدود دو سوم تغییری را گزارش نکرده‌اند و نسبت کسانی که تغییر مثبت داشته‌اند یعنی قبلا مصرف نمی‌کردند اما بعدا به مصرف کنندگان پیوسته‌اند و یا مصرف قبلیشان افزایش یافته، بیشتر از کسانی است که قبلا مصرف می‌کردند اما مصرفشان کمتر شده است یا کلا مصرف را کنار گذاشته‌اند. درصد تغییرات مثبت رفتاری نسبت به مشروبات الکلی در حد قابل توجهی بالاست و بیش از سیگار و مواد می‌باشد.

   مارین و همکاران (1397) تحقیقی با عنوان «برنامه­ها و مداخلات کارآمد پیشگیری کننده و کنترل­کننده مصرف مشروبات الکلی در جامعه» انجام داده­اند. نتایج مطالعه نشان داد که برنامه­های کارآمد در زمینه پیشگیری و کاهش آسیب ناشی از مصرف مشروبات الکلی را می­توان در 6 حیطه کلی تقسیم­بندی کرد که عبارتند از: آموزش و اطلاع رسانی، برنامه­های بخش بهداشت و سلامت، برنامه­های در سطح اجتماع، قوانین و سیاست­های رانندگی حین مستی، سیاست­های مرتبط با دسترسی و برنامه­های مرتبط با کاهش آسیب (مارین و همکاران، 1397).

لاسی^[5] و همکاران (2011) تحقیقی درباره­ رانندگی در حالت مست بودن و مصرف مواد مخدر انجام داده­اند. یک بحث درباره میزان و علت شیوع الکل و مواد در آمریکا انجام شده بود که در آن بررسی­ها دستگیری 300 نفر از رانندگان در حالتی که مست بودند گزارش شده بود که از بین آن­ها 240 نفر با استفاده از تست مورد بررسی قرار گرفته بودند و نتایجی که از آن حاصل شد نشان داد که 5/10 درصد از راننده­ها در شب­هایی که تعطیل بودند الکل مصرف میکردند که از بین آن­ها 3 درصد باید تحت مراقبت پزشک قرار می­گرفتند (لاسی و همکاران، 2011).

بیکر و همکاران (2012) تحقیقی با عنوان «مصرف الکل و مواد مخدر در دانشجویان» با هدف بررسی تفاوت مصرف الکل میان دانشجویان دارای سابقه اختلال رفتاری و فاقد سابقه اختلال رفتاری انجام داده اند. در این تحقیق دو گروه از دانشجویان مذکور در دانشگاه برکلی با بهره گیری از آزمون سنجش مصرف الکل و مصاحبه های متعدد مورد پرسش قرار گرفته اند. نتایج حاصل از این بررسی نشان می دهد که بین دو گروه به لحاظ مصرف الکل تفاوت معناداری وجود داشته است و متغیرهایی مانند جنسیت، سن، وضعیت طبقاتی و قومیت دارای تاثیر معناداری بر مصرف الکل دانشجویان بوده اند. محققان در پایان به این نتیجه رسیده اند که مشکلات شخصی متفاوت می تواند فرد دارای اختلال رفتاری را با احتمال خطر بیشتری روبرو سازد(بیکر و همکاران، 2012).

رامسومار^[6] و موروجله^[7] (2012) پژوهشی با عنوان «روند شیوع الکل، سن شروع و ارتباط با آسیب ناشی از الکل در میان جوانان آفریقای جنوبی و پیامدهای این سیاست» انجام داده­اند. نتایج این پژوهش بررسی مصرف الکل بین سال­های 1998 تا 2008 بود و یافته­ها حاکی از این بود که نوجوانان قبل از شروع سن 13 سالگی شروع به مصرف الکل کردند و همچنین طی این سال­ها مشخص شد مردان نسبت به زنان الکل بیشتری مصرف می­کنند و به مرور زمان درصد استفاده­ی مردان از الکل از از 27 درصد به 36 درصد و زنان از 18 درصد به 27 درصد افزایش پیدا کرده است، همچنین مصرف بیش از حد الکل باعث شد خشونت، خود کشی، و مرگ ناخواسته افزایش چشم­گیری داشته باشد (رامسومار و موروجله، 2012).

اریا و همکاران (2013) نیز در تحقیقی با عنوان «الگوی مصرف مواد مخدر و تداوم ثبت نام در دانشگاه: نتایج یک مطالعه طولی» به بررسی الگوهای مصرف موادمخدر در بین یک گروه همبسته از جوانانی که برای اولین سال در دانشگاه ثبت نام کرده و همچنین برای اولین بار در یک مطالعه طولی شرکت داشتند، پرداختند. این مطالعه به ارزیابی ارتباط بین الگوهای مصرف مواد و تداوم ثبت نام در مقاطع و ترم های تحصیلی بالاتر، حفظ ویژگی های جمعیت شناختی ثابت، میانگین نمره دبیرستان، ارتباطات خواهر/برادری، ویژگی های شخصیتی/خلق و خو، وابستگی به نیکوتین و اختلال مصرف الکل پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که هم استفاده از ماری جوانا و هم مصرف سایر موادمخدر غیرقانونی در ارتباط با احتمال کاهش تداوم ثبت نام در دانشگاه هستند.

 وانگ[8] و همکاران (2015) تحقیقی با عنوان «مصرف الکل در بین جوانان: نقش شبکه‎های دوستی و عوامل خانواده در مطالعه‏ی چند مدرسه» انجام داده­­اند آن‏ها 1284 نفر از جوانان 12 مدرسه کوچک و 976 نفر از جوانان یک مدرسه بزرگ انتخاب کرده­اند. نتایج حاکی از قدرت و تأثیر همسالان برای انتخاب کراوات دوستی و رفتار آشامیدن در بزرگسالان است. به طور هم­زمان مدل‏های تأثیر اصلی نشان می­دهد که نظارت والدین ومحیط آشامیدنی در منزل والدین، میزان مصرف الکل در بزرگسالان را در نمونه کوچک تحت تأثیر قرار داده‏ است، این که محیط نوشیدن خانه والدین در نمونه بزرگ مدرسه، از نوشیدن جوانان تاثیر پذیرفته‏است. بنابراین در ذیل، خلاصه‏ای از پیشینة تجربی تحقیق آورده می‏شود (وانگ و همکاران، 2015).

   گئورک^[9] و همکاران (2019) تحقیقی با عنوان «رابطه رفتار اضطراب اجتماعی با مشکلات مصرف الکل در بین دانشجویان استرالیایی» انجام داده‏ند که به علت کافی نبودن تحقیقات انجام شده در این زمینه ارتباط بین یافته‏های مربوط به بازی‏های که با مصرف الکل و اعتیاد (الکل) در ارتباط است خیلی خوب تفهیم شده نیستند در این تحقیق 224دانشجوی 25-18در دانشگاه استرالیا بررسی شده‏اند. شرکت­کنندگان به صورت آنلاین به سوالات که شامل عوامل اظطراب اجتماعی که با عواقب بازی‏های دجی (یا همان بازی‏های اعتیاد آور به الکل) و انگیزه‏ها برای این عمل بود پاسخ داده‏اند هر چند بعد از کنترل انگیزه‏های دجی دیگر این عمل ادامه نداشت اما عوامل اظطراب اجتماعی تأثیر مستقیم بر بازی‏های دجی داشته است. یافته‏های این پژوهش مشخص می‏کند که تجربه کردن اظطراب اجتماعی بیشتر عواقب بازی است اما اهمیت انگیزه‏های مخصوص برای بازی دجی وقتی مورد بررسی این ارتباط‏ها قرار میگیرد قابل ملاحظه است (گئورگ و همکاران، 2019).

یکی از مزیت‌های تحقیقات انجام شده این است که با استفاده از این تحقیقات می‌توان اطلاعات مفید و سودمند زیادی به دست آورد و این پژوهش‌های انجام شده زمینه را برای بررسی و تحقیقات پژوهشگران و محققان بعدی فراهم می‌کنند، ایده‌ها و فرض‌های جدیدی را پیش‌روی محقق قرار می‌دهند و کمک شایانی در جهت ترسیم مدل بهتر تحقیق به محقق می‌کنند. اما نقص‌های تحققیات پیشین است که در کشور ما مطالعات کمی بر روی علل جامعه شناختی جوانان به مصرف مشروبات الکلی صورت گرفته است و بیشتر پژوهش‌های انجام شده در قالب موادمخدر و بیشتر بر روی دانشجویان در دانشگاه انجام گرفته است و تحقیقات بسیار محدودی در سطح جامعه صورت گرفته است.

مبانی نظری پژوهش

نظریه گلوله جادویی این نظریه جزو ابتدایی­ترین نظریه­هایی است که تاثیر رسانه ارتباط جمعی مثل تلویزیون را بر نوع نگرش­ها و درکی فرد از دنیا و پیرامون خود پیدا می­کند و رفتارش را بررسی می­کند و به آن اسامی دیگری هم اطلاق می­شود. این مورد از جنگ جهانی اول به وجود آمده بود در زمانی که بسیاری از افراد نگران بودند که هیتلر به وسیله همان وسایل ارتباط جمعی در آمریکا به قدرت رسد و در جنگ جهانی دوم هم توسط رادیو بر مخاطبانش تاثیر گذاشته بود و مردمان آلمان را برای جنگ کردن تشویق می­کرد بنابراین نظریه گلوله جادویی متاثر از قدرتی که رسانه و تبلیغ در جنگ جهانی دوم پیدا کرد بود (سورین و تانکارد، 1384: 387 و مک کوایل، 1385: 355).

نظریه آنومی مرتن

نابسامانی، به مفهومی که مرتن آن را مطرح کرده است، ناظر به ناسازگاری بین اهداف فرهنگی و وسایل نهادی شده و مقبول برای دستیابی به آن اهداف است. این نظریه بیشتر به موقعیت طبقه پایین جامعه در ساخت طبقاتی جامعه توجه دارد. به نظر مرتون، جامعه، همه افراد از جمله اعضای طبقه پایین را ترغیب و تشویق می کند تا به سوی اهداف طبقه متوسط به بالا بستابند در حالی که محدودیت‌های اقتصادی-اجتماعی، این امر را دشوار و حتی غیرممکن می‌سازد. بنابراین، افراد طبقه پایین که راه خود را مسدود می‌بینند و در نتیجه احساس ناراحتی و محرومیت می‌کنند، احتمال دارد برای رسیدن به اهداف مورد نظر به روش‌های نابهنجار و انحرافی متوسل شوند. در عین حال مرتون استدلال می‌کند که به خاطر پیچیدگی ساخت اجتماعی، افراد نسبت به وضعیت نابسامان واکنش یکسانی ندارند. او بر اساس جهت‌گیری افراد نسبت به اهداف فرهنگی و وسایل مقبول رسیدن به آن‌ها، پنج روش را برای سازگاری با ساخت نابسامان ممکن می‌داند که عبارتند از: همنوایی، بدعت، مناسک‌گرایی، کناره‌گیری و قیام. همه این گزینه‌ها، به استثنای همنوایی صورت‌های آسیب‌شناسانه سازگاری با ساخت نابسامان است (مرتون،1980: 116).

از نظر مرتون، مقوله‌های پنجگانه سازگاری دارای الگویی طبقاتی هستند. برای مثال، افـراد طبقـه متوسط و بالا که به آسانی به وسایل مشروع دسترسی دارند بیشتر همنوا هستند، در حالی که افراد طبقه پایین که به فرصت‌های بلوکه شده برخورد می‌کنند، به احتمال زیاد گزینه بدعت را بر می‌گزینند یعنـی به روش‌های نابهنجار برای رسیدن به اهداف رو می‌آورند (تایلور و همکاران، ۱۹۷۳ :۹۷-۹۸). مصرف مواد مخدر از جمله رفتارهای انحرافی است که بیشتر مصداق گزینه کناره‌گیری است تا بدعت. یعنـی، برخی از افرادی که در دسترسی به اهداف مشروع جامعه خـود را نـاتوان احـساس مـی‌کننـد و دچـار ناکامی‌های بزرگ می‌شوند ممکن است این گزینه را اتخاذ کنند تا به وسیله آن از احساس ناکامی فرار کنند (ابادینسکی،1382: 66).

نظریه یادگیری یـا تفـاوت ارتبـاطی

 در ایـن نظریـه، جـرم رفتـاری اسـت کـه مجـرمین آن را می‌آموزند. ادوین ساترلند اظهار داشته کـه در اغلـب مـوارد، انحـراف بـه وسـیله دیگـران و از طریـق گروه‌های اولیه آموخته می‌شود. فزونی برخورد و ارتباط با تعاریف اجتماعی و یا پیام‌هـای تاییدکننـده رفتار انحرافی باعث انحراف می‌شود (رابینگتن و وینبرگ، ۱۳۸۳ :۱۱۰-۱۱۲؛ ساترلند و کرسی، ۱۹۷۸ : ۷۷-۸۳ ). بر اساس این نظریه، افرادی که در ارتباطات خانوادگی و یا دوستانه خود با الگوهای رفتاری تأییدکننده مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی بیشتر سر و کار دارند به احتمال زیاد چنین الگوهایی را می‌آموزند (ابادینسکی، ۱۳۸۲ :۷۰-۷۱).

 نظریه کنترل اجتماعی هیرشی

 نظریه کنترل اجتماعی هیرشی از جمله نظریه‌های کنترل است که هم کنترل بیرونی و هم کنترل درونی را مورد توجه قرار می دهد (دیویس و ستاز، ۱۹۹۰ :۴۲). هیرشی با الهام از دورکیم، معتقد است که رفتار انحرافی نتیجه ضعف پیوندهای فرد با جامعه عادی اسـت. در نظریه هیرشی چهار عنصر برای پیوند فرد با جامعه یا دیگران عادی دیده شده است:

دلبستگی: میزان توجه و حساسیت فرد نسبت به دیگران و دیدگاه‌ها و توقعاتشان؛

سرسپردگی: میزان همراهی پاداش‌ها و مجازات‌های اجتماعی با رفتار همنوا و نابهنجار افراد؛

 درگیر بودن: میزان وقتی که فرد در فعالیت‌های عادی اجتماعی صرف می‌کند؛

 باور داشتن: میزان اعتبار اخلاقـی هنجارهـای اجتمـاعی بـرای فـرد، یـا میـزان درونـی کـردن هنجارهای اجتماعی.

هر عنصر یک حلقه ارتباط بین فرد و جامعه است. تا زمانی که فردی به گروه‌های عـادی جامعـه ارتباط دارد، از هنجارهای اجتماعی پیروی می‌کند. ولی اگر یک یا چند حلقـه ارتبـاطی ضـعیف شـد، احتمال منحرف شدن افزایش می‌یابد (ابادینسکی، ۱۳۸۲ :۷۲؛ وایت و هینز، ۱۳۸۳ :۳۰۶-۳۰۷).

کلوارد و اوهلین به دسترسی عوامل اجتماعی مساعد برای کج‌رفتاری توجه دارند و در این راه به مشخصات خرده فرهنگ گروه‌های بزه‌کار دست می‌زنند.

خرده فرهنگ بزه‌کار فرصت‌هایی برای آموختن و عمل کردن نقش‌های بزه‌کارانه را برای افراد فراهم می‌کند. از آن مهم‌تر این که فرهنگ، الگوهای موفقیت‌آمیز کج‌رفتاری را فرا روی افراد می‌گذارند و فرصت‌های مناسبی را برای آنان فراهم می‌کند تا این الگوها را به کار برند؛ و بدین گونه نشان می‌دهد که بزه‌کاری امری عملی و همراه با پاداش است. انواع متفاوت فرصت‌ها می‌تواند مجموعه انطباق‌های فرهنگی متفاوتی را به وجود آورد. کلوارد و اوهلین بیان می‌کنند که سه نوع از این انطباق‌ها برجسته هستند: الف) خرده فرهنگ جنایتکار: که در اجتماعات و محلاتی دیده می‌شود که جنایتکاران در آن زندگی کرده، سازمان منظمی برپا نموده و محله را زیر نفوذ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خویش درآورده باشند؛ ب)خرده فرهنگ ستیزه جو: که این نوع خرده فرهنگ به زد و خورد و جنگ و گریز اشاره دارد؛ ج)خرده فرهنگ گوشه‌گیر (عقب‌نشینی): این خرده فرهنگ از افرادی که در استفاده از فرصت‌های مشروع و غیرمشروع شکست می‌خورند، تشکیل می‌شود (هاگان،1994، به نقل از رشادت،1388: 26)؛ شرط عضویت در این خرده فرهنگ علاقه به مصرف مواد اعتیادآور است. کسانی که جذب این خرده فرهنگ می‌شوند معمولا افرادی هستند که خرده فرهنگ‌های دیگر، آن‌ها را نپذیرفته‌اند. استفاده از مشروبات الکلی و در مواردی فروش، جزیی از کار این گروه است (ممتاز،1381، به نقل از رشادت،1388: 27).

دورکیم معتقد است مشارکت در امور گروه و یا جامعه می تواند منجر به افزایش احساس تعلق به گروه و یا جامعه شود زیرا زمانی که افراد تماس های مکرر و گسترده با یکدیگر داشته باشند دل مشغولی ها و منافع مشترک و پیوندهای عاطفی آن ها را به یکدیگر نزدیک می کند و احساس تعلق ناشی از این پیوندها باعث می شود آن ها از خودشان برای گروه و یا جامعه مایه بگذارند (ریتزر،2011: 95).

رسانه: در این تحقیق از نظریه گلوله جادویی برای ارتباط متغیر رسانه با گرایش جوانان به مصرف الکل استفاده شده است.

دینداری: داشتن ارتباط اجتماعی بیشتر با فرهنگ عادی و غیرکجرو و همین طور پیوندهای اجتماعی محکم‌تر با افراد عادی باعث کاهش کجروی در افراد می‌شود (نظریه ساترلند و هیرشی)، همچنین پایبندی بیشتر به اهداف فرهنگی و وسایل نهادی شده رسیدن به آن‌ها عدم تعادل بین اهداف و وسایل را کاهش می‌دهد و این‌ها باعث کاهش احتمال کجروی می‌شود (نظریه آنومی مرتون).

گروه همسالان: کسانی که در محیط پیرامون با رفتارهای کجروانه بیشتری سروکار دارند و پیوند آنان با افراد کجرو بیشتر است، احتمال کجروی بیشتری دارند (نظریه ساترلند).

انزوای اجتماعی: برای تبیین این متغیر از نظریه کلوارد و اوهلین و دورکیم بهره گرفته شده است.

فرضیه‏های پژوهش

• بین میزان استفاده از ماهواره و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.
• بین میزان دینداری و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.
• بین همنشینی جوانان با همسالان و دوستان و گرایش آن‏ها به مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.
• بین انزوای اجتماعی و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.
• بین متغیر سن و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.

مدل مفهومی تحقیق

شکل 1: مدل مفهومی تحقیق   

روش شناسی پژوهش

   تحقیق حاضر یک مطالعه‏ی توصیفی و از نوع همبستگی می‏باشد. در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و می‏خواهد بداند پدیده، متغیر، شیء یا مطلب چگونه است. به‏عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی می‏کند و به توصیف منظم و نظام‏دار وضعیت فعلی آن می‏پردازد و ویژگی‏ها و صفات آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می‏نماید. تحقیق همبستگی[10] که خود زیر مجموعه تحقیقات توصیفی (غیر آزمایشی) است با این هدف انجام می‌شود که رابطه میان متغیرها را نشان دهد. بنابراین جامعه آماری این تحقیق را کلیه جوانان 35 ـ 20 سال شهر اهواز تشکیل داده‌اند که بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 تعداد جمعیت جوانان شهر اهواز 513576 هزار نفر می­باشد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 383 نفر برآورد شد و برای انتخاب آن ها از روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای استفاده شد.

   در این تحقیق به منظور سنجش اعتبار پرسشنامه، ابتدا پرسشنامه در اختیار چند تن از اساتید گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید چمران اهواز قرار گرفته است که ایشان پس از پیشنهادات اصلاحی، پرسشنامه را تایید نمودند. به منظور اندازه‏گیری میزان پایایی پرسشنامه، از آلفای کرونباخ بعنوان ملاکی برای تعیین میزان پایایی استفاده گردید. قابلیت اعتماد یا پایایی یکی از ویژگی‏های فنی ابزار اندازه‌گیری است. مفهوم یاد شده با این امر سر و کار دارد که ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به‏دست می‌دهد. همانطور که در جدول شماره (1) مشاهده می‌کنید مقدار آلفای کرونباخ برای همه‌ی متغیرهای تحقیق بیشتر از 7/0 است و نشان می‏دهد که این پرسشنامه از اعتبار مناسبی برخوردار است.

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش

تعریف مفهومی و عملیاتی گرایش به مصرف مشروبات الکلی

تعریف مفهومی: گرایش به مصرف مشروبات الکلی را می‌توان متغیر وابسته تحقیق حاضر دانست. از این­رو در ابتدا باید به تعریف این متغیر پرداخت؛ گرایش به معنی میل و رغبت آدمی به چیزی است (دهخدا، 1373). همچنین،گرایش به معنی یک نظام از تمایلات، عقاید و اعتقادات یک فرد نسبت به پدیده­های محیط خود می­باشد. این نظام از تمایلات و... در طول زمان در در پی تاثیرات محیطی مثلا تربیت و تجربیات به معنی وسیع آن شکل می­گیرد و کم و بیش دارای دوام و قوام می­باشد (رفیع­پور، 1374: 5). مشروبات الکلی، عبارت است از هر ماده‏ای که حاوی الکل باشد و برای لذت بردن استفاده شود، مانند شراب، آبجو، ویسکی، وودکا و آبمیوه‏های الکلی (دائمی، 1392).

تعریف عملیاتی: در واقع میزان گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی و تعداد دفعات مصرف آن در قالب طیف لیکرت (پنج قسمتی) سنجیده می‌شود. برای سنجش این متغیر چند گویه در پرسشنامه گنجانده خواهد شد و از پاسخگو خواسته می‏شود تا نظرات خود را بیان کند. برای عملیاتی‏سازی این مفهوم، مقیاس نگرش^[11] به مصرف الکل پری^[12] (پری، 1973) که در بسیاری از تحقیقات به عنوان پایه مورد استفاده قرار می‏گیرد بهره گرفته می­شود. بنابراین برای سنجش این متغیر از سه بعد رفتاری، شناختی و عاطفی استفاده شده‏است (علیوردی نیا،1391). از این‏رو در این تحقیق بعد شناختی ناظر بر ادراک فرد از مشروبات الکلی بوده است. عنصر دوم نگرش، عنصر احساسی و عاطفی آن است. (علیوردی نیا، 1391: 75). سومین عنصر نگرش، عنصر رفتاری آن است. تمایل به عمل و آمادگی برای پاسخگویی به شیوه‏ای خاص، عنصر رفتاری نگرش محسوب می‌شود. لذا برای سنجش این سه بعد (شناختی، عاطفی و رفتاری) از الگوی پری که در تحقیق علیوردی­نیا (1391) به کار گرفته شده، استفاده شده است. که شامل 27 گویه‏ در فرم مقیاس لیکرت می‌باشد.

 تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر میزان استفاده از ماهواره

تعریف مفهومی: رسانه در ﺳﺎده‏ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺑﺰارﻫﺎﻳﻲ اﻃﻼق ﻣﻲ‌ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ‌ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﻴﺎمﻫﺎﻳﻲ را از درون ﺧﻮد ﻋﺒﻮر دﻫﻨﺪ و آن را از ﻳﻚ ﭘﻴﺎم دﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﻴﺎم ﮔﻴﺮﻧﺪه ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ترتیب سبب شکل‏گیری یک رفتار یا مانع از شکل‏گیری رفتاری دیگر شوند (بهمن، 1388: 107). رسانه­های گروهی ابزاری هستند ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺮدم ﺑﺎ آن ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲ‌دﻫﻨﺪ و ﻣﺠﺎل و اﻣﻜﺎن ﺗﺠﻤﻊ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﺎﺳﻲ و اﺻﻠﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﻫﻨﺮ، ﻣﺮگ، ﺑﻴﻤﺎری، زﻳﺒﺎﻳﻲ، ﺷﺎدی، رﻧﺞ و  ...را ﻣﻲ‌ﻳﺎﺑﻨﺪ (هوور و لاندبای،1389: 39).

تعریف عملیاتی: برای سنجش متغیر رسانه‏های جمعی(ماهواره) از مقیاس محقق ساخته دکتر مختاری و پورزارع (1393) استفاده می‌شود. این شاخص در طیف لیکرت به صورت مدرج تنظیم شده است و 6 گویه جهت سنجش این متغیر استفاده شده‏است که هر گویه دارای پاسخ «کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم، کاملاً مخالفم»است.

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر دینداری

تعریف مفهومی: دین‌داری یا تدین عبارت است از التزام فرد به دین مورد قبول خویش، این التزام در مجموعه‌ای از اعتقادات، احساسات و اعمال فردی و جمعی که حول خداوند و رابطه ایمانی با او دور می‌زند شکل می‏گیرد. دین‌دار کسی است که با آگاهی به اصول و شعائر یک مذهب در نظر و عمل، پیروی آن دین را اتخاذ می‌کند به‌نحوی‌که این پیروی بر زندگی اجتماعی و غیردینی او تأثیر می‌گذارد. به نظر گلاک^[13] و استارک^[14] (1965)، همه ادیان دنیا به‌رغم تفاوت‌هایی که در جزئیات دارند، عرصه‌های مشترکی دارند که دین‌داری در آنجا متجلی می‌شود (یزدان‌پناه و همکاران، 5: 1392).

تعریف عملیاتی: این شاخص در طیف لیکرت به‌صورت مدرج تنظیم شده است. 12 گویه در سه بعد اعتقادی، مناسکی و پیامدی جهت سنجش این متغیر استفاده شده است که هر گویه دارای پاسخ «کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم، کاملاً مخالفم» است که پاسخگو یکی از موارد را به‌دلخواه و برحسب نظر خود انتخاب می‌کند و درنهایت میزان دین‌داری افراد تعیین می‌شود. برای عملیاتی‏سازی این مفهوم از گویه‌های محقق ساخته دکتر سراج زاده و همکاران (1392) استفاده شده است.

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر انزوای اجتماعی

تعریف مفهومی: انزوای اجتماعی^[15] در واقع حالتی است که در آن فرد یا مجموعه‏ای از افراد به واسطه‏ی درکی که از شرایط محیط پیرامون خود دارند تحت تاثیر انگیزه‏های متفاوت فردی و اجتماعی ارتباط خود با پیرامون را قطع کرده، به صورت یک گروه در خود به حیات ادامه می‎دهند (محسنی تبریزی، 1384).

تعریف عملیاتی: برای سنجش متغیر انزوای اجتماعی از  مقیاس محقق ساخته بنی فاطمه و رسولی (1390) استفاده شده ‏است. این شاخص در طیف لیکرت به صورت مدرج تنظیم شده است و 5 گویه جهت سنجش این متغیر استفاده شده که هر گویه دارای پاسخ «کاملاً موافقم، موافقم، نظری ندارم، مخالفم، کاملاً مخالفم» است.

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیر همنشنینی با دوستان و همسالان

تعریف مفهومی: منظور گروه هم سن و سال افراد می‌باشد. اریکسو^[16] معتقد است یکی از ویژگی‏های کلیدی خصوصا در نوجوانان و جوانان افزایش معاشرت با هم سن و سالان خود به عنوان بخشی از فرایند به دست آوردن استقلال است. با توجه به این‏که رابطه دوستی بین گروه همسالان، گرایش به برابر طلبی دارد و یکی از ویژگی‏های این دوره ورود به گروه‏های دوستی است گاهی این گروه‌ها موجب فاصله گرفتن افراد از زندگی خانوادگی و حتی گاهی گسیختگی آن‏ها از خانواده از خانواده می‌شوند (هزار جریبی و صفری شالی، 1389: 54).

تعریف عملیاتی: برای عملیاتی سازی این مفهوم از طیف لیکرت استفاده می‌شود. که هر گویه دارای پاسخ «خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم، خیلی کم» است که پاسخگو یکی از موارد را به‌دلخواه و برحسب نظر خود انتخاب می‌کند و درنهایت میزان همنشینی جوانان با همسالان و دوستان تعیین می‌شود. برای عملیاتی‏سازی این مفهوم از پرسشنامه محقق ساخته هزارجریبی و شالی (1389) استفاده شده است که شامل 4 گویه به شرح زیر می‌باشد.

جدول 1: پایایی ابزار تحقیق

یافته‏های پژوهش

   توزیع فروانی سن افراد مورد مطالعه نشان می‏دهد که  9/32%  پاسخگویان بین 20 تا 24 سال هستند. 3/30% پاسخگویان در گروه سنی بین 25 تا 29 سال قرار دارند. و در نهایت 8/36% پاسخگویان نیز بین 30 تا 35 سال سن دارند. جدول 2 نشان می‏دهد، میانگین دینداری برابر با 72/44 می‏باشد و انحراف معیار آن 181/9 می‏باشد. بنابراین می‏توان نتیجه گرفت که پاسخگویان از میزان بالایی از دینداری برخوردارند. پایین‏ترین نمره‏ای که به متغیر دینداری توسط پاسخگویان داده ‎شده‏است مقدار 13 و بالاترین نمره مقدار 60 می‏باشد. جدول 2 نشان می‏دهد، میانگین متغیر انزوای اجتماعی برابر با 54/13 می‏باشد و انحراف معیار آن 523/3 می‏باشد. بنابراین می‏توان نتیجه گرفت که پاسخگویان از میزان متوسطی از انزوای اجتماعی برخوردارند. پایین‏ترین نمره‏ای که به متغیر انزوای اجتماعی توسط پاسخگویان داده ‎شده‏است مقدار 5 و بالاترین نمره مقدار 20 می‏باشد. جدول 2 نشان می‏دهد، میانگین متغیر همنشینی با همالان و دوستان برابر با 17/6 می‏باشد و انحراف معیار آن 868/2 می‏باشد. بنابراین می‏توان نتیجه گرفت که پاسخگویان به میزان پایینی با دوستان و همالان خود همنشینی دارند. پایین‏ترین نمره‏ای که به متغیر همنشینی با دوستان و همسالان توسط پاسخگویان داده ‎شده‏است مقدار 4 و بالاترین نمره مقدار 17 می‏باشد. جدول 2 نشان می‏دهد، میانگین متغیر استفاده از رسانه‎های غربی (ماهواره) برابر با 98/17 می‏باشد و انحراف معیار آن 621/4 می‏باشد. بنابراین می‏توان نتیجه گرفت که پاسخگویان به میزان متوسطی از رسانه‏های غربی (ماهواره) استفاده می‏کنند. پایین‏ترین نمره‏ای که به متغیر رسانه‏های غربی (ماهواره)  توسط پاسخگویان داده ‎شده‏است مقدار 6 و بالاترین نمره مقدار 30 می‏باشد. جدول 2 نشان می‏دهد، میانگین متغیر گرایش به مصرف الکل برابر با 28/70 می‏باشد و انحراف معیار آن 615/16 می‏باشد. بنابراین می‏توان نتیجه گرفت که از میزان گرایش به مصرف الکل در میان پاسخگویان متوسط ولی رو به پایین است. پایین‏ترین نمره‏ای که به متغیر گرایش به مصرف الکل توسط پاسخگویان داده ‎شده‏است مقدار 31 و بالاترین نمره مقدار 114 می‏باشد.

جدول 2: میانگین، انحراف معیار، حداقل و حداکثر نمره شرکت کنندگان در متغیرهای تحقیق

آزمون فرضیه‏ها

فرضیه اول: بین میزان استفاده از ماهواره و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.

جدول 3 ضریب همبستگی بین دو متغیر میزان استفاده از ماهواره و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد. نتایج این آزمون نشان می‏دهد که بین دو متغیر میزان استفاده از ماهواره  و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری وجود دارد. به این معنا که هر چه جوانان از ماهواره بیشتر استفاده کنند میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل بیشتر می‏باشد. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (364/0r=) و سطح معنی داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود.

فرضیه دوم : بین میزان دینداری و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.

     جدول 3 ضریب همبستگی بین دو متغیر دینداری و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد. نتایج این آزمون نشان می‏دهد که بین دو متغیر دینداری و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری و معکوسی وجود دارد. به این معنا که هر چه جوانان از میزان دینداری بیشتری برخوردار باشند، میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل کمتر می‏باشد. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (409/0- r=) و سطح معنی داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود

فرضیه سوم: بین همنشینی جوانان با همسالان و دوستان و گرایش آن‏ها به مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.

     جدول 3 ضریب همبستگی بین دو متغیر همنشینی با دوستان و همسالان و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد. نتایج این آزمون نشان می‏دهد که بین دو متغیر همنشینی با دوستان و همسالان و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری و مستقیمی وجود دارد. به این معنا که هر چه میزان همنشینی افراد با دوستان و همسالان خود بیشتر باشد میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل نیز بیشتر می‏شود. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی  (319/0r=)و سطح معنی داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود.

فرضیه چهارم: بین انزوای اجتماعی و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.

     جدول 3 ضریب همبستگی بین دو متغیر انزوای اجتماعی و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد. نتایج این آزمون نشان می‏دهد که بین دو متغیر انزوای اجتماعی و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری و مستقیمی وجود دارد. به این معنا که هر چه افراد از میزان انزوای اجتماعی بیشتری برخوردار باشند میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل نیز بیشتر می‏شود. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی  (198/0r=)و سطح معنی داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود.

فرضیه پنجم: بین متغیر سن و گرایش جوانان به مصرف مشروبات الکلی رابطه وجود دارد.

     جدول 3 ضریب همبستگی بین دو متغیر سن و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد. نتایج این آزمون نشان می‏دهد که بین دو متغیر سن و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری وجود ندارد. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی  (050/0r=)و سطح معنی داری (328/0Sig=) این فرضیه تأیید نمی‎شود.

جدول 3: نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون بین متغیرهای مستقل و گرایش به مصرف الکل

تحلیل رگرسیون

بعد از بررسی میزان همبستگی بین متغیرهای مستقل و متغیر گرایش به مصرف الکل، به منظور تعیین میزان اثرگذاری هر یک از متغیرهای پیش بینی کننده گرایش به مصرف الکل، از تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شده است. همانطور که در جدول 4 آمده است، متغیر دینداری با میزان Beta برابر با 324/0-  بیشترین تاثیر را بر متغیر گرایش به مصرف الکل دارد و متغیرهای میزان استفاده از ماهواره، همنشینی با دوستان و همسالان و انزوای اجتماعی در رتبه‏های بعدی تأثیرگذاری بر گرایش به مصرف الکل قرار دارند. ضریب تعیین نیز بیان کننده این موضوع است که حدود 3/33 درصد از تغییرات مربوط به گرایش به مصرف الکل، توسط متغیرهای مستقل استفاده شده در مدل، قابل تبیین است.

جدول 4: ضرایب تحلیل رگرسیون چندگانه

 تحلیل مسیر

نتایج جدول 5 نشان می‏دهد که متغیر میزان استفاده از ماهواره با میزان اثر کل 352/0 تأثیرگذارترین متغیر بر متغیر گرایش به مصرف الکل می‏باشد. بعد از آن متغیر دینداری با اثر کل 325/0- ،  متغیر همنشینی با دوستان و همسالان با اثر کل 248/0 در رتبه‏های دوم و سوم قرار دارند و متغیر انزوای اجتماعی با اثر کل 121/0 در مرتبه آخر قرار دارد. 

جدول 5: جدول اثرات مستقیم و غیرمستقیم و اثر کل متغیرهای مستقل با گرایش به مصرف الکل

بحث و نتیجه‎گیری

موضوع پژوهش حاضر بررسی عوامل اجتماعی موثر گرایش به مصرف الکل در میان جوانان شهر اهواز می‏باشد. در نتیجه فرضیه اول، ضریب همبستگی بین دو متغیر میزان استفاده از رسانه‏های غربی و گرایش به مصرف الکل نشان می‏دهد که بین دو متغیر میزان استفاده از ماهواره  و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری وجود دارد. به این معنا که هر چه جوانان از ماهواره بیشتر استفاده کنند میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل بیشتر می‏باشد. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (364/0r=) و سطح معنی‏داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود. در این پژوهش استفاده از ماهواره را مدنظر قرار داده‏ایم بنابراین با توجه به نتایج بدست آمده هرچقدر جوانان بیشتر از ماهواره استفاده کنند میزان گرایش آن‏ها به مشروبات الکلی افزایش پیدا می‏کند. نتایج این پژوهش نشان داده‏است که متغیر استفاده از ماهواره همبستگی متوسطی را با متغیر گرایش به مصرف الکل و ابعاد رفتاری و عاطفی گرایش به مصرف الکل نشان داده‏است ولی با بعد شناختی گرایش به مصرف الکل رابطه معناداری را نشان نداده‏است. درنهایت نتایج نشان داده‏است که نتایج این پژوهش با پژوهش نیکخواه و همکاران (1394) همسو نمی باشد. نیک­خواه و همکاران (1394)، پژوهشی با عنوان "بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مصرف مشروبات الکلی مورد مطالعه (مردان 35-18 ساله ساکن بندرعباس)" انجام داده­اند که در این پژوهش متغیر استفاده از رسانه‏ تأثیر معناداری را بر افراد 18 تا 35 سال ساکن بندر عباس نداشته است، اما در پژوهش حاضر بین میزان استفاده از شبکه‏های ماهواره‏ای و میزان استفاده از مشروبات همبستگی معناداری وجود دارد، بنابراین باید پژوهش‏های بیشتری در شهرهای مختلف انجام پذیرد تا بتوانیم با مقایسه نتایج آن‏ها  به جمع‎‏بندی برسیم.

   در نتیجه فرضیه دوم، ضریب همبستگی بین دو متغیر دینداری و گرایش به مصرف الکل نشان می‏دهد که بین دو متغیر دینداری  و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری و معکوسی وجود دارد. به این معنا که هر چه جوانان از میزان دینداری بیشتری برخوردار باشند،  میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل کمتر می‏باشد. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (409/0- r=) و سطح معنی­داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود. همچنین نتایج ضریب همبستگی نشان داده‏است که شدت همبستگی در حد متوسط ولی رو بالا می‏باشد. براساس نتایج بدست آمده هرچه افراد از میزان دینداری بالاتری برخوردار باشند، درنتیجه گرایش آن‏ها به مصرف الکل کمتر می‏شود. درنهایت نتایج نشان داده‏است که نتایج این پژوهش با پژوهش احمدی و همکاران (1395) همسو می باشد. احمدی و همکاران (1395)، پژوهشی با عنوان تأثیر عوامل اجتماعی فرهنگی بر تمایل به مصرف مشروبات الکلی در میان جوانان کردستان انجام داده­اند. در این پژوهش نتایج نشان دهنده وجود ارتباط معنادار بین متغیر پایبندی دینی و متغیر گرایش به مصرف مشروبات الکلی است. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان می‏دهد که متغیر پایبندی دینی و مذهبی (فردی و خانوادگی)، از متغیرهای تدثیرگذار بر گرایش به مصرف مشروبات الکلی می‏باشد. نتایج پژوهش حاضر نیز نشان داده‏است که متغیر دینداری نیز از جمله متغیرهای تأثیرگذار بر مصرف مشروبات الکلی می‏باشد، یعنی با افزایش میزان دینداری در میان جوانان از میزان مصرف مشروبات الکلی در میان آن‏ها کاسته می‏شود.

در نتیجه فرضیه سوم، ضریب همبستگی بین دو متغیر همنشینی با دوستان و همسالان و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد. نتایج این آزمون نشان می‏دهد که بین دو متغیر همنشینی با دوستان و همسالان و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری و مستقیمی وجود دارد. به این معنا که هر چه میزان همنشینی افراد با دوستان و همسالان خود بیشتر باشد میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل نیز بیشتر می‏شود. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (319/0r=) و سطح معنی داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود. شدت همبستگی در مورد این متغیر در حد متوسط می‏باشد. درنهایت نتایج نشان داده‏است که نتایج این پژوهش با پژوهش علیوردی نیا و همتی (1392) ، نیکخواه و همکاران (1394) ، وانگ و همکاران (2015) همسو می باشد. علیوردی­نیا و همتی(1392)، پژوهشی با عنوان "تحلیل اجتماعی گرایش به مصرف مشروبات الکلی بین دانشجویان دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران" انجام داده­اند. نتایج این پژوهش نشان داده‏است که  میزان و نوع ارتباطی که افراد با گروه همسن و سال‌هایشان دارند در گرایش آن‏ها به مصرف مشروبات الکلی تأثیرگذار می‏باشد نتایج این پژوهش با پژوهش حاضر نیز همسو می‏باشد. نیک­خواه و همکاران (1394)، نیز پژوهشی با عنوان "بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مصرف مشروبات الکلی مورد مطالعه (مردان 35-18 ساله ساکن بندرعباس)" انجام داده­اند. نتایج این پژوهش نشان داد که متغیر ارتباط با گروه همسالان از متغیرهای تأثیرگذار بر متغیر گرایش به مصرف مشروبات الکلی می‏باشد، نتایج این پژوهش با پژوهش حاضر نیز همسو می‏باشد به این صورت که هر چه افراد وقت بیشتری را با گروه دوستان و همسالان سپری کنند میزان گرایش آن‏ها به مصرف مشروبات الکلی افزایش پیدا می‏کند.

در نتیجه فرضیه چهارم، ضریب همبستگی بین دو متغیر انزوای اجتماعی و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد که بین دو متغیر انزوای اجتماعی و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری و مستقیمی وجود دارد. به این معنا که هر چه افراد از میزان انزوای اجتماعی بیشتری برخوردار باشند میزان گرایش آن‎ها به مصرف الکل نیز بیشتر می‏شود. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (198/0r=)و سطح معنی داری (000/0Sig=) این فرضیه تأیید می‎شود. همچنین نتایج ضریب همبستگی نشان می‏دهد که شدت رابطه در مورد این متغیر ضعیف ارزیابی می‏شود.

در نتیجه فرضیه پنجم، ضریب همبستگی بین دو متغیر سن و گرایش به مصرف الکل را در میان جوانان نشان می‏دهد که بین دو متغیر سن و گرایش به مصرف الکل در میان جوانان رابطه معناداری وجود ندارد. بنابراین با توجه به نتایج همبستگی (050/0r=)و سطح معنی داری (328/0Sig=) این فرضیه تأیید نمی‎شود.

   برای بررسی سهم هر متغیر در تأثیرگذاری بر متغیر گرایش به مصرف الکل از تحلیل رگرسیون استفاده شده است، نتایج نشان داده‏استکه، متغیر دینداری با میزان Beta برابر با 324/0-  بیشترین تاثیر را بر متغیر گرایش به مصرف الکل دارد و متغیرهای میزان استفاده از رسانه‏های غربی با میزان Beta برابر با 249/0، همنشینی با دوستان و همسالان با میزان Beta برابر با 228/0 و انزوای اجتماعی با میزان Beta برابر با 188/0 در رتبه‏های بعدی تأثیرگذاری بر گرایش به مصرف الکل قرار دارند. ضریب تعیین نیز بیان کننده این موضوع است که حدود 3/33 درصد از تغییرات مربوط به گرایش به مصرف الکل، توسط متغیرهای مستقل استفاده شده در مدل، قابل تبیین است. نتایج تحلیل مسیر نیز نشان می‏دهد که متغیر میزان استفاده از رسانه‏های غربی با میزان اثر کل 352/0 تأثیرگذارترین متغیر بر متغیر گرایش به مصرف الکل می‏باشد. بعد از آن متغیر دینداری با اثر کل 325/0- ،  متغیر همنشینی با دوستان و همسالان با اثر کل 248/0 در رتبه‏های دوم و سوم قرار دارند و متغیر انزوای اجتماعی با اثر کل 121/0 در مرتبه آخر قرار دارد. 

با توجه به‏این‏که هیچ کار تحقیقاتی و پژوهش یدون سختی‏های خود نیست این پژوهش نیز دارای محدودیت‏های خاص خود می‏باشد که در زیر به تعدادی از آن‏ها اشاره خواهیم کرد:

• یکی از محدودیت‏های این پژوهش که در تمامی مراحل انجام این پژوهش قابل لمس بود نبود منابع کافی درمورد مسئله تحقیق یعنی گرایش به مصرف الکل به‏خصوص در حوزه پیشینه تجربی و مبانی نظری می‏باشد که کار را برای پژوهشگر مشکل کرده‏است.
• با توجه به این‏که این پژوهش در بین جوانان شهر اهواز انجام پذیرفته است باید در تعمیم نتایج به جامعه‏های دیگر و بزرگتر دقت لازم را مبذول کرد.
• نبود وقت و زمان کافی برای انجام این پژوهش
• قرار گرفتن در شرایط کرونایی و سختی پرکردن پرسیشنامه‏ها به دلیل قرار گرفتن در این موقعیت

پیشنهادها

• گسترش فرهنگ معنوی و بارور نمودن اعتقادات و ایمان افراد از طریق تبلیغات مذهب محور و آموزش‌های معنوی در این راستا می‌تواند نقش موثری در تحکیم باورهای اعتقادی افراد ایفا نموده و به دنبال آن فرد را به سمت خودکنترلی معنوی سوق دهد.
• افزایش اطلاعات پیرامون مشروبات الکلی و عوارض آن؛ در همین راستا هنگامی که فرد درباره الکل و مضرات آن اطلاعات درست و کافی به دست آورد، تمایل کمتری برای مصرف آن خواهند داشت.
• افزایش مهارت‌های زندگی و شخصی؛ خودآگاهی، ارتباط موثر، حل مسئله، تصمیم‌گیری و تفکر نقادانه از جمله مهارت‌های مهم زندگی هستند. آموزش و فراگیری این مهارت‌ها باعث پیشگیری از مشکلات روانی-اجتماعی شده و ابزاری فوری برای دفاع از گرایش به مصرف مشروبات الکلی در اختیار فرد مصرف کننده قرار می‌دهد.
• برنامه‌ریزی مدون اوقات فراغت؛ از آن‌جایی که داشتن اوقات فراغت برای هر فردی لازم و ضروری است. برای داشتن یک زندگی سالم می‌بایست جنبه اعتدال را رعایت نموده و بخشی از اوقات فراغت صرف تفریحات سالم و ورزش گردد. در همین راستا گسترش فضاسازی شهری با رویکرد ساخت اماکن تفریحی، مذهبی، فرهنگی و ورزشی تحقق این هدف را در پی داشته باشد.