جنسیت و آرزوها: انواع و اولویت‌ها

سید علیرضا افشانی^[1]

منیره ‌السادات حسینی‌نسب^[2]

10.22034/SSYS.2022.1961.2391

تاریخ دریافت مقاله: 16/5/1400

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:17/7/1400

مقدمه

آرزو به‌مثابه یک مفهوم اجتماعی با مفاهیم دیگری مانند نیازها، هدف‌ها، خواسته‌ها و نگرش‌ها همبستگی دارد، اما واجد مشخصاتی است که آن را از مفاهیم دیگر متمایز می‌سازد. آرزوها اساساً خصلت ایده‌آل‌گرایانه‌تری دارند، زیرا کمتر از اهداف و مقاصد دربند محدودیت‌های اجتماعی هستند و ازاین‌جهت است که محققان عموماً برای آرزو کیفیت ویژه‌ای قائل‌اند (کینگ و برویلز^[3]، 1997: 50). جوانان به‌عنوان مهم‌ترین اقشار هر سرزمین محسوب می‌شوند. آنان دارای رتبه اول از نظر جمعیتی و همچنین بزرگ‌ترین خرده‌فرهنگ موجود در جامعه هستند که مسئولیت ساختن آینده را نیز بر عهده می‌گیرند. به همین دلیل توجه به سلایق، گرایش‌ها، نیازها و آرزوهای این قشر امری ضروری محسوب می‌شود (قاسمی و عمو قلی میرآخوری، 1391: 62). شناخت آرزوهای جوانان هم ما را با اهداف، نیازها، نگرش‌ها و خواسته‌های جامعه آشنا می‌کند و هم به درک بهتری از فضای اجتماعی موجود جامعه و آینده کشور یاری می‌رساند (ارلیچمن و آیچنستاین^[4]، 1992: 400). همچنین فروید[5] (1962) معتقد است که «آرزوهای جوانان یک جامعه نمایانگر خواسته‌های پایدار جامعه هستند که هنوز از سوی واقعیت‌ها و یا ساختارهای اجتماعی مورد انقیاد قرار نگرفته‌اند و به همین دلیل شناخت آن‌ها می‌تواند به فهم وضعیت جامعه کمک نماید. از سوی دیگر، آرزوها حتی اگر ناکام و یا سرکوب شوند، در ناخودآگاه افراد به حیات خود ادامه می‌دهند و می‌توانند از طریق فرآیندهای پیچیده‌ای بر رفتارهای بعدی آنها تأثیرگذار باشند». به‌عبارت‌دیگر، آرزوهای جوانان حکایتگر فضای فکری آن روز جوانان و آینده جامعه و نشانگر توسعه و یا پسرفت آینده آن اجتماع است. بدین ترتیب، شناخت آرزوها به سیاست‌گذاران کلان کمک می‌کند تا برای آینده جامعه تصمیم‌گیری کنند و اهدافی را در جهت پاسخ به آرزوهای جوانان در نظرگیرند. البته باید در نظر داشت که آرزوهای جوانان^[6] به‌عنوان مهم‌ترین خواسته‌های پایدار یک جامعه محسوب می‌شوند. همچنین آرزو در بین نسل جوان از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است و آنان درصدد برآورده ساختن آرزوهای خود با توجه به شرایط کنونی جامعه هستند. آرزوها به ما نشان می‌دهند که جوانان به چه چیز فکر می‌کنند و در ذهنشان برای خود چه آینده‌ای متصور هستند. ازاین‌رو، شناخت آرزوها به شناخت جامعه امروز و پیش‌بینی آینده کمک می‌نماید (روحانی و همکاران، 1398). ازجمله آرزوهای این قشر شامل موفقیت‌های شغلی، تحصیلی، ازدواج و... است.

بی‌شک، دوران جوانی دوران بسیار حساس و مهمی است و جوانان در این دوران آرزوهایی دارند که جامعه و خانواده باید به این قشر که نقش بسیار مهمی در ساخت آینده جامعه دارند اهمیت بسیار بالایی بدهند و آن‌ها را در راه رسیدن به آرزوهای خودیاری برسانند. البته مطالعه موردنظر در شهر یزد که بخش مهمی از جمعیت آن را جوانان تشکیل می‌دهند، انجام شده است. تعداد جمعیت جوانان شهر یزد در محدوده سنی 18 تا 35 ساله برابر با 208680 نفر است. علاوه بر تعداد قابل توجه آنان، باید در نظر داشت که جوانان آینده‌سازان این کشور و نیروی بالفعل امروز جامعه‌ هستند. همچنین اهمیت و اولویت‌یندی آرزوها خود مبحث مهمی است که ضمن آشنایی با آرزوهای جوانان، مسیر فکری و تا حدی عملی آنها را نشان می‌دهد و مدیران و برنامه‌ریزان می‌توانند مبتنی بر چنین مطالعاتی، برنامه عملیاتی و اقدامات مورد نیاز را طراحی و پیاده‌سازی کنند. با وجود این، خلأ مطالعات علمی در این حوزه مشهود است. از این رو، هدف این تحقیق، پاسخگویی به این پرسش هاست:

• مهم‌ترین آرزوهای جوانان یزدی چیست و آنان چگونه آرزوهای خود را اولویت‌بندی می‌کنند؟
• آیا بین آرزوهای جوانان پسر و دختر تفاوتی وجود دارد؟

پیشینه پژوهش

بر اساس نتایج پژوهش اکبرزاده (1374) آرزوی «کسب موفقیت تحصیلی» در دوران جنگ 19 درصد بود و پس از جنگ به 23 درصد رسید. آرزوی «کسب شهرت و مقام اجتماعی» از 3 درصد در سال‌های جنگ به 5 درصد در سال‌های پس از جنگ افزایش پیداکرده است. «آرزوی خدمت به همنوع و توفیق کسب رضایت خداوند» در دوران جنگ 13 درصد و پس از جنگ 11 درصد بوده است. «آرزوهای شخصی (خوشبختی، زندگی آسوده و محبوبیت)» از 10 درصد در دوران جنگ به 17 درصد پس از جنگ افزایش پیداکرده است. آرزوی «ثروت» از 5 درصد در زمان جنگ به 9 درصد پس از زمان جنگ افزایش پیداکرده است.

در پژوهش رفیع‌پور (1378) آرزوها با این سؤال بررسی‌شده است: اگر خداوند یک پولی برای شما جور می‌کرد- مثلاً 10 میلیون تومان-  شما با آن چه‌کار می‌کردید؟ در پاسخ به این سؤال، این موارد مطرح‌شده است: خرید خانه (1/44 درصد)، کمک به فقرا (5/24 درصد)، شغل دیگر (3/19 درصد)، خرید ماشین (4/16 درصد)، وسایل بچه‌ها (4/12 درصد)، وسایل منزل (7/5 درصد)، آموزش بچه‌ها (3/6 درصد)، مسافرت، شغل بچه‌ها، زیارت، پرداخت قرض‌ها، پس‌انداز، پول کمی است نمی‌شود کاری با آن کرد، رهن خانه.

بر اساس نتایج پژوهش سازمان ملی جوانان (1385) 2/62 درصد از جوانان معتقد بودند که جامعه ما به‌سوی ارزش‌های مادی‌گرایانه پیش می‌رود. 4/44 درصد بر این نظر بودند که این روزها، ارزش پول بیشتر از ارزش‌های معنوی است و نزدیک به نیمی از پاسخگویان (1/47) با این عبارت که «دوست دارم پول‌دار شوم، چون در این دوره، پول حرف اول را می‌زند» موافق یا کاملاً موافق بوده‌اند، 23 درصد نسبتاً موافق و 28 درصد مخالف (از نسبتاً تا کاملاً) بوده‌اند، 4/68 درصد نیز گفته‌اند که این روزها در جامعه افراد می‌خواهند به هر قیمت که شده صاحب پست و مقام شوند.

در پژوهش گودرزی (1387) این سؤال پرسیده شده است: «مهم‌ترین آرزوی شما در زندگی چیست؟» نتایج این پژوهش نشان داد که دغدغه اصلی بخش مهمی از پاسخگویان، رستگاری (24 درصد) و سلامتی (21 درصد) است. پس‌ازآن، خانواده و فرزند خوب داشتن و برخورداری از امکانات و فرصت‌های مناسب زندگی و کار هرکدام 9 درصد از آرزوهای اصلی افراد بودند. پول در رتبه‌های پایین‌تر قرارگرفته و موردتوجه 5/4 درصد افراد جامعه بوده است. مقام و حسن شهرت دو آرزویی بوده‌اند که تقریباً فراوانی آنها در همه گروه‌ها نزدیک به صفر بوده است.

نتایج پژوهش کارشکی و همکاران (1391) نشان داده است که بین دانشجویان دختر و پسر از لحاظ شکاف بین اهداف و آرزوها و شانس دستیابی به آن‌ها در خرده هدف‌های لذت و موفقیت مالی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. هرچند که اهمیت این دو هدف برای دانشجویان دختر و پسر تا حدودی نزدیک به هم است، ولی دانشجویان دختر شانس دستیابی خود برای رسیدن به این دو هدف را خیلی بیشتر از دانشجویان پسر می‌دانند و به همین دلیل شکاف بین اهمیت اهداف و آرزوها و شانس دستیابی به آن‌ها در خرده هدف‌های لذت و موفقیت مالی برای دانشجویان پسر بیشتر از دختر است. وضعی که از لحاظ بیکاری بر قشر تحصیل‌کرده جامعه (یه ویژه  پسران) حاکم است باعث شده تا پسران شکاف بیشتری را در اهمیت این اهداف برای خود و شانسی که برای رسیدن به آن‌ها دارند، در خود احساس کنند.

نتایج پژوهش روحانی و همکاران (1398) نشان داده است که مهم‌ترین آرزوهای دانش‌آموزان عبارت اند از: خانواده، سلامتی، منزلت، ظاهر و شغل. دانش‌آموزان، آرزوهای خود را براساس اولویت‌بندی‌های شخصی برمی‌گزینند و به دنبال دنیایی متفاوت‌تر از دنیای سیاست‌گذاری‌های رسمی هستند و در این میان، آرزوی دختران پررنگ‌تر و دارای میانگین‌ بالاتری نسبت به پسران بوده است.

کاسر^[7] و راین^[8] (1993) اهمیت و محوریت آرزوی موفقیت مالی را نسبت به سایر آرزوها و پیامدهای ناشی از این محوریت مطالعه کرده‌اند. نتایج آن نشان داده که وقتی موفقیت مالی بیش از سایر اهداف و آرزوها مورد تأکید باشد، تأثیر منفی بر سازگاری روان‌شناختی^[9]، خودشکوفایی^[10] و رفاه افراد دارد. تأکید بیشتر بر موفقیت مالی همچنین با افسردگی و اضطراب بیشتر همراه بوده است. به‌علاوه، این افراد بیشتر کنترل‌گرا^[11] بوده‌اند؛ بدین معنی که در سازمان‌دهی انگیزه‌های خود بیشتر تحت تأثیر عوامل بیرونی هستند.

پژوهش پیترسون و راجر^[12] (2009) پیرامون دانشجویان در فرانسه نشان داد که بین بعضی از ابعاد آرزوهای شغلی با متغیرهای سن، جنسیت، سابقه کار و تحصیلات دانشجویان رابطه ضعیفی مشهود است، اما ابعاد مدیریتی، تنوع و چالش‌انگیزی آرزوهای شغلی با متغیرهای یاد شده از همبستگی معنی‌داری برخوردارند.

نتایج تحقیق لئون^[13] (2010) نشان می‌دهد که پیشرفت تحصیلی در ابتدای مقطع تحصیلی، تنها متغیری است که به‌طور ثابت نشان‌دهنده آرزوهای تحصیلی و مسیر تحصیلی در اوایل جوانی است. بین متغیرهای سن، جنس و تحصیلات والدین با آمال و آرزوهای تحصیلی و شغلی رابطه معناداری دیده نشده است. به‌طور کلی، نتایج به‌دست‌آمده نشان داده که مداخله زودهنگام به‌منظور اصلاح آمال و آرزوها در جهت بنا نهادن بهترین اهداف واقع‌بینانه و گسترش برنامه شغلی مناسب به‌عنوان ابزاری در جهت تسهیل درک افراد از تمامی توانایی‌های خود، مؤثر است.

در پژوهش سردین و پارج نیوکس^[14] (2010) مشخص شد که بین زنان و مردان از نظر تأکید بر اهمیت آرزوهای شغلی تفاوت معناداری وجود ندارد، ولی بین دو دسته مهاجران مورد مطالعه از لحاظ پذیرش آرزوهای شغلی، تفاوت معناداری مشهود است.

بر اساس مطالعه گریگور و اوبرایان^[15] (2016) مقیاس آرزوی مسیر شغلی، آرزوهای رهبری و موفقیت و آرزوهای تحصیلی با متغیرهای موفقیت تحصیلی و خودکارآمدی شغلی رابطه مثبت و معناداری را نشان داد.

دنجلیس^[16] و الیسون^[17] (2018) در پژوهشی به بررسی تأثیر فشار آرزو^[18] (گسست بین دستاوردها و آرزوها) بر سلامت‌روان و نقش تعدیل‌کننده دین در این زمینه پرداختند. نتایج پژوهش آنان نشان داد که فشار آرزو به‌طور مستقیم بر پریشانی روان‌شناختی^[19] و احساس تنهایی و به‌طور معکوس بر خوش‌بینی^[20] تأثیر دارد. این یافته‌ها آشکار می سازد افرادی که موانع جدی در برابر اهداف مطلوب زندگی خود احساس می‌کنند، دچار اضطراب و از نظر اجتماعی، منزوی و ناامید هستند. به‌علاوه، این روابط تحت تأثیر دین‌داری و متغیرهای زمینه‌ای افراد نبوده است. اثر تعدیل‌کننده دین‌داری بر رابطه فشار آرزو و سلامت ‌روان تنها در بین پاسخگویان دارای تحصیلات دبیرستان و پایین‌تر معنی‌دار بوده است.

به‌طور کلی می‌توان گفت تفاوت پژوهش حاضر با مطالعات پیشین این بوده است که در مطالعات قبلی، مقیاسی که ابعاد مختلف آرزوها را در بین جوانان و البته به تفکیک جنسیت انجام داده باشد، مشاهده نمی گردد. لذا این مطالعه از سه حیث: 1- بهره‌مندی از مقیاسی جامع‌تر؛ 2- مطالعه جوانان به طور خاص؛ 3- مقایسه آرزوها به تفکیک جنس، از مطالعات گذشته متمایز است.

چارچوب نظری پژوهش

هرچند مفهوم آرزو در ادبیات نظری و تجربی جامعه‌شناسی مغفول مانده است، اما به صورتی خلاصه به برخی نظریات مرتبط با آرزو اشاره می‌شود. آرزوها، بیان‌های ذهنی هستند که یا به‌صورت آشکار بیان می‌شوند و یا از سوی شرایط، امکان نمایش به شکل آرزومندی فانتزی را می‌یابند. از برخی جهات، آرزوها نمایانگر خوش‌بینی پنهانی درباره جهان هستند، چراکه آرزوی چیزی ممکن است واقعاً آن یا دنباله مشابهی از آن را محقق سازد (کینگ و برویلز[21]، 1997: 53). ازنظر دورکیم ،آرزوها و خواسته‌ها اگر از حد و اندازه معمول و متعارف خارج شود، پیامدهای مخربی خواهد داشت: یکی آنکه تبدیل به یک منبع رنج و ناراحتی، نارضایتی و ناامیدی می‌شود؛ دیگر آن که آرزوهای نامحدود و بی‌حدوحصر مقایسه اجتماعی و درنتیجه آن تحریک تمایلات و آرزوها، حسادت و احساس محرومیت و در پس آن به‌هم‌ریختگی و عدم تبعیت از قواعد و مقررات را در پی دارد. چنانچه خواسته‌ها و آرزوهای افراد متعادل باشد، آنها در مقابل شکست‌ها و ناکامی‌ها احساس محرومیت نمی‌کنند. آرزوهای نامحدود به دلیل عدم امکان دستیابی به آن‌ها ممکن است به خودکشی (آسیب‌های اجتماعی) منتهی می‌شود. عموماً تصور می‌شود بین فقر و مسائل و آسیب‌های اجتماعی رابطه مستقیمی وجود دارد، اما همان‌طور که اشاره شد، دورکیم این ایده را رد می‌کند و حتی قائل به یک رابطه معکوس بین فقر و آسیب‌های اجتماعی است (دورکیم، 1389 و بیتس و کراچفیلد^[22]، 2000).

بر اساس نظریه مرتن، اهداف منبعث از آرزوها با پنج حالت کلی رو به رو خواهند شد:

انطباق: حالتی که اهداف مورد پذیرش با توسل به ابزارهای مشروع به دست می‌آید.

نوآوری: حالتی که در آن اهداف مشروع به‌وسیله ابزار مشروع به دست نمی‌آید. ازاین‌رو، نوآوران خودشان ابزاری برای تحقق آن اهداف می‌سازند.

مناسک گرایی: حالتی که ابزارها موردپذیرش‌اند، اما اهداف ازدست‌رفته‌اند.

انزوا: حالتی که هم ابزار و هم اهداف رد شده است.

شورش: در این حالت همانند انزوا اهداف و ابزارها رد شده‌اند، اما شورشیان تلاش می‌کنند تا در سطح کلان اهداف یا ابزارهای جدیدی را به‌جای موارد قبلی جایگزین کنند. بنابراین پذیرفته نشدن اهداف منبعث از آرزوها و یا محقق نشدن ابزارهای دستیابی به آن‌ها به شکل‌های مختلفی می‌تواند برای یک جامعه مشکل‌آفرین باشد.

از سوی دیگر، آرزوها، بدون توجه به ریشه‌ها و مکان‌ها در ساختارهای قدرت موجود، رسوم و اولویت‌های نهادی قابل‌فهم نیستند (تپرمن و همکاران^[23]، 2009: 117 و هارت^[24]، 2016: 336).

نظریه دیگری پیرامون آرزوها، نظریه نیاز وبلن است. ازنظر وبلن[25]، نیاز عامل تعیین‌کننده مصرف نیست، بلکه بخش عمده مصرف با انگیزه‌ نمایش، تظاهر و هم‌چشمی انجام می‌گیرد (لایون، 1380: 98). وبلن ثروت را عامل اساسی تمایز بین افراد و رسیدن به جایگاه‌های برتر اجتماعی می‌داند که باید نمود بیرونی داشته باشد (استوری، 1389: 269).

نظریه دیگری که در سطح جامعه‌شناسی به آرزوها پرداخته، نظریه چهار آرزوی توماس است. توماس بر این باور بود که اساساً چهار آرزوی اصلی با عناوین آرزویِ «تجربه جدید»، «امنیت»، «پاسخگویی» و «شناخت» وجود دارند که پس‌زمینه و چارچوبِ پیچیدگی انگیزه‌های انسانی را شکل می‌دهند. بر این اساس، زندگی انسانی نرمال، آن نوع از زندگی است که در آن، این چهار آرزو به‌صورت برابری محقق شوند. طبق نظریه توماس، تمامی این آرزوها به‌صورت هم‌زمان روی افراد عمل می‌کنند. درنتیجه، زندگی افراد با آرزوهای نامتوازن از سوی یک یا دو آرزو مورد تسلط و انقیاد قرار می‌گیرد. این نظریه بر رشد متوازن این چهار آرزو تأکید کرده است (توماس[26]، 1923: 40).

بر اساس نظریه محرومیت نسبی، آرزوها به‌مثابه خواسته‌ای پایدار و ایده‌ال‌گرایانه با پیدایش نارضایتی در جامعه مرتبط هستند. نارضایتی بر اساس نظریه محرومیت نسبی، حاصل احساس از دست رفتن خواسته‌های ایده‌ال افراد است (فولجر^[27]، 1986: 147). بر اساس نظریه محرومیت نسبی می‌توان گفت که برآورده نشدن آرزوها خود افزایش نارضایتی در جامعه را نمایان می‌سازد.

یکی دیگر از نظریه‌های سودمند و مؤثر بر آرزوهای جوانان، نظریه جامعه‌پذیری می‌باشد. جامعه‌پذیری یا اجتماعی شدن، ازنظر لغوی به معنای انطباق با جامعه و آشناسازی با جامعه است و منظور از اجتماعی شدن یا جامعه‌پذیری آن است که یک انسان از بدو تولدش چگونه با جامعه و فرهنگ (ارزش‌ها و هنجارهای آن) انطباق می‌یابد. همچنین هر نسلی از جامعه، تحت شرایط اجتماعی و اقتصادی تجربه‌شده خود، جامعه‌پذیر می‌شوند. درواقع اگر هر نسل را مجموعه خاص تاریخی از شرایطی و دارای مجموعه‌ای از والدین، نهادها و هم‌سالان منحصربه‌فرد تصور کنیم، این تفاوت‌ها در جامعه‌پذیری نسلی منجر به مجموعه‌ای از اولویت‌های متفاوت می‌شود. می‌توان انتظار داشت تجارب و شرایط اقتصادی و اجتماعی و تغییرات آن در حین بلوغ، به مجموعه آرزوهای متفاوتی منجر شود (حق‌شناس، 1386: 842؛ رفیع پور، 1387: 350؛ کلاوسن[28]، 1968؛ ویتبک[29]، 1999؛ ایتسترلین[30]، 1978؛ لستیگ[31] و سرکین[32]، 1988 و کرمینینی و همکاران[33]، 1991).

نظریه خودمختاری، یک نظریه برجسته در مورد انگیزش، هیجان و رشد انسان است و به عواملی که فرایندهای مربوط به خودشکوفایی[34] در انسان‌ها را بازداری یا تسهیل می‌کنند، تأکید دارد (گانیه و دسی^[35]، 2005). نظریه‌ خودمختاری با توجه به زیربنای نظری خود در زمینه‌ ذات انسان، نیازهای روان‌شناختی بنیادین (ارتباط^[36]، خود پیروی^[37] و شایستگی^[38]) و انواع نظم‌بخشی‌های^[39] رفتاری حاصل از ارضای آن‌ها و حتی تمامی اهداف یا آرزوهایی که انسان‌ها ارزش‌گذاری و پیگیری می‌کنند را همخوان[40] با ذات عامل و فعال انسان ندانسته و ازاین‌روی، توجه صرف بر نیل به اهداف را کافی نمی‌داند (لنگرودی و همکاران، 1394).

فرضیه های پژوهش

• بین میانگین آرزوهای جوانان برحسب جنسیت تفاوت وجود دارد.
• بین میانگین آرزوهای بیرونی جوانان برحسب جنسیت تفاوت وجود دارد.
• بین میانگین آرزوهای درونی جوانان برحسب جنسیت تفاوت وجود دارد.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر، پیمایشی و از نوع مقطعی بوده که در سال 1399 انجام شده است. جامعه‌‌ آماری پژوهش شامل تمامی جوانان در محدوده سنی 18 تا 35 ساله ساکن در شهر یزد بود که بر اساس برآورد مرکز آمار ایران در سال 1395 برابر با 208680 نفر بوده است. حجم نمونه 246 نفر از جوانان شهر یزد بوده‌اند. برای برآورد حجم نمونه پژوهش حاضر از فرمول کوکران و با احتساب پراکندگی صفت مورد مطالعه از روی پیش‌آزمون (2/0=q و 8/0=p) استفاده ‌شده است.

اجزای این فرمول عبارت‌اند از:

N: حجم جامعه آماری

n حجم نمونه

96/1 = t سطح اطمینان قابل‌قبول 95 درصد

05/0 = d دقت احتمالی مطلوب

8/0 =p و 2/0 = q (محاسبه‌شده از روی پیش‌آزمون انجام‌شده توسط محقق)

با توجه به شرایط خاص کرونا، نمونه‌های این پژوهش به‌صورت اینترنتی انتخاب شدند. برای این کار، لینک پرسشنامه طراحی‌شده در گروه‌هایی که تعداد کاربران زیادی داشته و در مورد یزد بوده است (تاحد امکان اعضایش ساکن یزد باشند) درج گردید. پرسشنامه مورداستفاده در این پژوهش، «نمایه آرزو» (AI) دارای 105 سؤال بوده که توسط کیسر و رایان[41] (1996) ساخته ‌شده و شامل سه مقیاس جداگانه اهمیت، احتمال دستیابی و میزان دستیابی به آرزوهای ذاتی و بیرونی است- ساختار عاملی، تعداد سؤالات و طیف لیکرت پاسخ‌گویی به سؤالات، در هر سه مقیاس مشابه است. این مقیاس شامل دو عامل سطح دوم (آرزوهای ذاتی و بیرونی) است که عامل آرزوهای درونی شامل 4 عامل مرتبه اول (رشد شخصی، ارتباط صمیمانه و متعهدانه با دیگران داشتن، تعاون و همکاری اجتماعی و حفظ سلامتی بدن) و عامل آرزوهای بیرونی،شامل 3 عامل مرتبه اول (ثروت، شهرت و زیبایی) است. برای هرکدام از این آرزوها (4 آرزوی ذاتی و 3 آرزوی بیرونی) به 5 شکل متفاوت، آرزو ارائه ‌شده است که پاسخ‌دهنده می‌بایست در ارتباط با هرکدام به سه سؤال زیر بر اساس طیف لیکرت 7 درجه‌ای (1=اصلاً، 7=زیاد) پاسخ دهد:

چقدر این هدف برای شما مهم است؟ (اهمیت)

چقدر احتمال دارد این هدف در آینده شما رخ دهد؟ (احتمال دستیابی)

تا چه اندازه این هدف را تابه‌حال به دست آورده‌اید؟ (امید به تحقق).

به منظور مقایسه دقیق ابعاد مختلف آرزوها، با استفاده از دستور Compute در نرم‌افزار SPSS، تعداد گویه‌های هر بعد با یکدیگر جمع و بر تعداد گویه‌ها تقسیم شدند تا میانگین به دست آمده برای هر بعد، عددی بین یک 1 تا 7 باشد.

تعریف نظری و عملیاتی متغیرها

آرزوها: به عقیده کینگ و برویلز[42] (1997) آرزوها، بیان‌های ذهنی هستند که یا به‌صورت آشکاری بیان می‌شوند و یا از سوی شرایط، امکان نمایش به شکل آرزومندی فانتزی را می‌یابند. از برخی جهات، آرزوها نمایانگر خوش‌بینی پنهانی درباره جهان هستند، چراکه آرزوی چیزی ممکن است واقعاً آن یا دنباله مشابه‌ از آن را محقق سازد.

آرزوهای جوانان: به عقیده‌ی ارلیچمن و آیچنستاین[43] (1992) شناخت آرزوهای جوانان هم ما را با اهداف، نیازها، نگرش‌ها و خواسته‌های جامعه آشنا می‌کند و هم به درک بهتری از فضای اجتماعی موجود جامعه و آینده کشور یاری می‌رساند. از آنجا که تعیین ساختاری آرزوها در مقایسه با تقاضاها و خواسته‌های جوانان کمتر است، ساختارها نقش کمتری در تعیین و محدودسازی آن‌ها دارند. همچنین فروید[44] (1962) معتقد است که آرزوهای جوانان یک جامعه نمایانگر خواسته‌های پایدار جامعه هستند که هنوز از سوی واقعیت‌ها و یا ساختارهای اجتماعی مورد انقیاد قرار نگرفته‌اند و به همین دلیل شناخت آن‌ها، می‌تواند به فهم وضعیت جامعه کمک نماید. از سوی دیگر، آرزوها حتی اگر ناکام یا سرکوب شوند، در ناخودآگاه افراد به حیات خود ادامه می‌دهند و می‌توانند از طریق فرآیندهای پیچیده‌ای بر رفتارهای بعدی افراد تأثیرگذار باشند. به‌عبارت‌دیگر، آرزوهای جوانان حکایت‌گر فضای فکری آن روز جوانان و آینده جامعه و نشانگر توسعه و یا پسرفت آینده آن اجتماع است. بدین ترتیب، شناخت آرزوها به سیاست‌گذاران کلان کمک می‌کند برای آینده جامعه تصمیم‌گیری کنند و اهدافی را در جهت پاسخ به آرزوهای جوانان در نظر بگیرند.

آرزوهای شغلی و تحصیلی: به اعتقاد مایگوناگ^[45] و هربرچ^[46] (2003) آرزوهای شغلی و تحصیلی، الگوهای مشخصی‌ از استعدادها، ظرفیت‌ها، انگیزه‌ها، نگرش‌ها و ارزش تصور شده توسط فرد است که مسیر پیشرفت شخص را بعد از سال‌ها تجربه و بازخورد از دنیای واقعی هدایت و تثبیت می‌کند. همچنین، آرزوهای تحصیلی و شغلی، تلاش آگاهانه فرد برای اطلاع از مهارت‌ها، گرایش‌ها، ارزش‌ها، فرصت‌ها، محدودیت‌ها، انتخاب‌ها و دستاوردهایش است (ونگ^[47]، 2008). کلاپویک^[48] و رومس^[49] (2009) بر این باورند که آرزوهای شغلی بیانگر آن است که افراد نمی‌خواهند خودشان‌ را در یک‌ زمینه خاص محدود کنند.

برای سنجش اعتبار در این پژوهش، از تحلیل عامل تاییدی به کمک نرم‌افزار اموس[50] استفاده شده است. همچنین، برای ارزیابی مدل تحلیل عامل تأییدی از مشخصه‌های c2/df، RMSEA، GFI، TLI، NFI، CFI، IFI و RMSEA استفاده ‌شده است. شاخص c2/df فاقد یک معیار ثابت برای یک مدل قابل‌قبول است، اما مقدار کوچک c²/df دلالت بر برازش بهتر مدل دارد و مقادیر کمتر از 3 مطلوب ارزیابی می‌شود. توصیه ‌شده است از جذر برآورد واریانس خطای تقریب[51] که به‌عنوان اندازه تفاوت برای هر درجه آزادی ارائه کرده است، استفاده شود. شاخص RMSEA برای مدل‌های خوب برابر با 08/0 یا کمتر است. بر پایه قرارداد، مقدار GFI، TLI، NFI، CFI و IFI باید برابر یا بزرگ‌تر از 90/0 باشد تا مدل پذیرفته شود.

تمامی گویه‌های پرسشنامه دارای بار عاملی بزرگ‌تر از 5/0 بودند. لذا می‌توان همسویی سؤالات پرسشنامه برای اندازه‌گیری مفاهیم را در این مرحله، معتبر نشان داد. درواقع نتایج نشان می‌دهد آنچه محقق توسط سؤالات پرسشنامه قصد سنجش آن‌ها را داشته، توسط این ابزار محقق شده است. شاخصی که بار عاملی بالاتری داشته باشد، دارای اهمیت بیشتری نسبت به سایر شاخص‌ها می‌باشد. با توجه به شاخص‌ها و خروجی‌های نرم‌افزار اموس می‌توان گفت معرف‌های انتخاب‌شده برای سنجش سازه اهمیت آرزوها، احساس دستیابی آرزوها و امید به دستیابی به آرزوها برای جوانان از اعتبار لازم برخوردار است و به‌خوبی می‌توانند سازه‌ها را بسنجند- به دلیل حجم زیاد توضیحات و نمودارهای این بخش، امکان ارائه آنها در مقاله وجود ندارد و برای کسب اطلاعات بیشتر به منبع (حسینی نسب، 1399) مراجعه شود.

برای بررسی ساختار عاملی سه مقیاس اهمیت، احتمال دست‌یابی و میزان دست‌یابی جوانان به آرزوهایشان از تحلیل عاملی مرتبه دوم استفاده شد که شاخص برازش این سه مقیاس در جدول 1 آمده است:

جدول 1: شاخص برازش سه مقیاس اهمیت، احتمال دست‌یابی و میزان دست‌یابی

با توجه به شاخص‌ها و خروجی‌های نرم‌افزار اموس می‌توان گفت معرف‌های انتخاب شده برای سنجش هر سه سازه اهمیت، احساس دستیابی و امید به دستیابی به آرزوها برای جوانان از اعتبار لازم برخوردار است و به خوبی می‌توان سازه‌ها را سنجید.

برای محاسبه پایایی در تحقیق حاضر، از داده‌های آزمون مقدماتی (پیش‌آزمون) با استفاده از نرم‌افزار SPSS، میزان آلفای کرونباخ برای متغیرهایی که به‌صورت سازه تهیه ‌شده اند، محاسبه گردید. نتایج بررسی نشان داد میزان آلفا برای ابعاد مختلف، درمجموع وضعیت مطلوبی دارد و پایایی ابزار تأیید گردید.

جدول 2: ضرایب پایایی متغیرهای مختلف تحقیق

یافته‌های پژوهش

نتایج توصیفی

از مجموع 246 نفر از پاسخگویان تحقیق حاضر، میانگین سنی پاسخگویان 54/25 سال و حداقل و حداکثر سن پاسخگویان به ترتیب 18 و 35 سال بوده است. ازنظر جنسیت 3/33 درصد از پاسخگویان مرد و 7/66 درصد زن بوده‌اند. ازنظر وضعیت اشتغال، بیشتر پاسخگویان (9/56 درصد) غیرشاغل و 1/43 درصد شاغل بوده‌اند. از نظر تحصیلات، 5/41 درصد از پاسخگویان دارای تحصیلات لیسانس، 2/27 درصد از آن‌ها دارای تحصیلات دبیرستان و دیپلم، 2/14 درصد از آن‌ها دارای تحصیلات فوق‌لیسانس و بالاتر و فوق‌دیپلم و 8/2 درصد از آن‌ها دارای تحصیلات راهنمایی و پایین‌تر بوده‌اند.

یافته‌های توصیفی و استنباطی

یافته‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی گزارش می‌شود:

اولویت‌بندی آرزوهای جوانان

جدول 3: اولویت‌بندی جنسیتی میزان اهمیت آرزوها برای جوانان

اطلاعات جدول 3 نشان می‌دهد در گروه مردان، بالاترین میانگین مربوط به آرزوی حفظ سلامتی (03/6) و پایین‌ترین میانگین مربوط به آرزوی شهرت (34/4) بوده است. در گروه زنان، بالاترین میانگین مربوط به آرزوی حفظ سلامتی (26/6) و پایین‌ترین میانگین مربوط به آرزوی شهرت (15/4) بوده است. درمجموع، هر دو گروه مردان و زنان به آرزوی حفظ سلامتی که بالاترین میانگین را از مجموع دیگر ابعاد آرزو به دست آورده‌اند، بیشترین اهمیت را می‌دهند، درحالی‌که به آرزوی شهرت نسبت به دیگر ابعاد آرزو اهمیت کمتری می‌دهند. بر این اساس، می‌توان گفت تفاوت چندانی بین اولویت اهمیت آرزوهای پسران و دختران جوان وجود ندارد.  نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که اهمیت مواردی نظیر حفظ سلامتی، رشد شخصی و ارتباط با دیگران در هر دو گروه زنان و مردان در اولویت قرار دارد. از سوی دیگر، مواردی نظیر ثروت، ظاهر و شهرت در رده‌های آخر اهمیت قرار داشتند. در نگاه اول، این یافته‌ها امیدوارکننده و خوشایند است که جوانان ما، موارد مطلوبی را در اولویت قرار می دهند، ولی این نگرانی وجود دارد که شاید چون امیدی به دسیابی به مواردی نظیر ثروت و شهرت را ندارند، آنها را کم‌اهمیت جلوه می دهند- یافته‌های بعدی تا حدی گواه این نگرانی است.

جدول 4: اولویت‌بندی جنسیتی احساس دستیابی جوانان به آرزوها

اطلاعات جدول 4 نشان می‌دهد در گروه مردان، بالاترین میانگین مربوط به آرزوی حفظ سلامتی (80/4) و پایین‌ترین میانگین مربوط به آرزوی شهرت (31/3) بوده است. در گروه زنان، بالاترین میانگین مربوط به آرزوی ارتباط با دیگران (76/4) و پایین‌ترین میانگین مربوط به آرزوی شهرت (91/2) بوده است. درمجموع، گروه مردان به آرزوی حفظ سلامتی و گروه زنان به آرزوی ارتباط با دیگران احساس بالاترین دست‌یابی را داشته‌اند، درحالی‌که مردان و زنان به آرزوی شهرت احساس پایین‌ترین دست‌یابی را داشته‌اند که در تبیین این تحلیل می‌توان گفت هر دو گروه آرزوی شهرت را مهم‌ترین دغدغه خود برای دست‌یابی می‌دانند. همان گونه که در تفسیر جدول قبلی گفته شد یافته‌های این جدول نشان می‌دهد که جوانان اعم از دختر و پسر، پایین‌ترین شانس را برای دستیابی به ثروت و شهرت قائل هستند و این یافته می‌تواند هشداری برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در این حوزه باشد.

‌جدول 5: اولویت‌بندی جنسیتی میزان امید جوانان به تحقق آرزوها

اطلاعات جدول 5 نشان می‌دهد در گروه مردان، بالاترین میانگین مربوط به رشد شخصی (45/5) و پایین‌ترین میانگین مربوط به شهرت (04/4) بوده است. در گروه زنان، بالاترین میانگین مربوط به ارتباط با دیگران (55/5) و پایین‌ترین میانگین مربوط به شهرت (88/3) بوده است. درمجموع، هردو گروه مردان و زنان احساس می‌کنند آرزوهای رشد شخصی و ارتباط با دیگران برایشان تحقق‌یافته است، درحالی‌که آرزوی شهرت برایشان بالاترین و مهم‌ترین آرزویی است که امیدوارند در آینده برایشان تحقق یابد. یافته‌های این بخش نیز همسو با یافته‌های قبلی بیانگر این است که جوانان برای سال‌های آینده نیز امید چندانی برای دستیابی به ثروت و شهرت ندارند و به همین دلیل به رشد شخصی، حفظ سلامتی و ارتباط با دیگران امیدوارترند. البته نباید از نظر دور داشت که تبلیغ برخی هنجارهای فرهنگی در جامعه (مثلا پول مهم نیست، چرک کف دست است و ...) نیز در شکل‌گیری این نگرش‌ها بی تأثیر نیست.

جدول 6: مقایسه میزان اهمیت، دستیابی و امید به تحقق آرزوهای بیرونی جوانان برحسب جنسیت

عامل آرزوهای بیرونی شامل 3 عامل مرتبه اول (ثروت، شهرت و زیبایی) است و از تجمیع این سه عامل، آرزوهای بیرونی شکل می‌گیرد. یافته‌ها نشان داد بین آرزوهای بیرونی جوانان (اهمیت، دستیابی و امید به تحقق) برحسب جنسیت تفاوت معناداری، وجود ندارد (05/0<P).

جدول 7: مقایسه میزان اهمیت، دستیابی و امید به تحقق آرزوهای درونی جوانان برحسب جنسیت

عامل آرزوهای درونی شامل 4 عامل مرتبه اول (رشد شخصی، ارتباط صمیمانه و متعهدانه با دیگران، تعاون و همکاری اجتماعی و حفظ سلامتی بدن) است و از تجمیع این چهار عامل، آرزوهای درونی شکل می‌گیرد. تفاوت معنی‌داری بین مردان و زنان جوان به لحاظ میزان (اهمیت، دستیابی و امید به تحقق) به آرزوهای درونی به دست نیامد (05/0<P). در دهه‌ها و به ویژه سالیان اخیر، تفاوت‌های جنسیتی در جامعه کمتر شده و در برخی حوزه‌ها به حداقل رسیده است. افزایش تحصیلات و سطح آگاهی زنان، اشتغال زنان، بهره‌مندی از رسانه‌های جمعی و اجتماعی و حضور در عرصه اجتماعی در سالیان اخیر باعث شده است که تفاوت‌های جنسیتی در حوزه‌های مختلف از جمله آرزوها به حداقل برسد.

بحث و نتیجه‌گیری

جوانان از مهم‌ترین اقشار هر جامعه محسوب می‌شوند که مسئولیت ساختن آینده یک جامعه را بر عهده‌دارند. بنابراین شناخت آرزوهای جوانان و اینکه آنان چه آرزوهایی برایشان بیشترین اهمیت را دارد، برای یک جامعه مهم است و هر جامعه‌ای باید به آرزوهای جوانان خود که نیروی بالفعل آن جامعه هستند، توجه کند و آنان را درراه رسیدن به آرزوهایشان یاری رساند.

فرضیه اول مدعی بود بین میانگین آرزوهای جوانان برحسب جنسیت تفاوت وجود دارد. یافته‌ها نشان داد در بین آرزوهای درونی، آرزوی سلامتی نسبت به سایر ابعاد از اولویت بیشتری برخوردار بوده است. آنچه مشهود است اهمیت بیشتر زنان به‌سلامتی نسبت به مردان در زمینه‌های مختلف ازجمله قرار نگرفتن در معرض رفتارهای پرخطر، رعایت بهداشت فردی و اهمیت دادن به مدیریت بدن ازجمله جلوگیری از چاقی و دیابت و... است.

دومین فرضیه پژوهش مدعی بود بین میانگین آرزوهای درونی جوانان برحسب جنسیت تفاوت وجود دارد. یافته‌های تحقیق نشان داد که در بررسی آرزوی درونی به تفکیک جنسیت، زنان نسبت به مردان اهمیت بیشتری به این بعد قائل هستند، ولی آنان احساس می‌کنند به ‌سلامتی مطلوب مورد نظرشان نرسیده‌اند و حتی در آینده نیز احتمال دستیابی به‌سلامتی مطلوب را برای خود کمتر می‌دانند، چراکه مردان نسبت به زنان احساس سلامتی بیشتری داشته‌اند. این یافته با نتیجه پژوهش گودرزی (1387) که آرزوی سلامتی برای افراد از مهم‌ترین آرزوها در زندگی‌شان بوده است، همسو می‌باشد. داشتن شغل و درآمد مناسب را یکی از اولویت مهم افراد و آن را باعث تأثیرگذاری بر روی آرزوهای جوانان و جایگاه طبقاتی جوانان در جامعه جدید می‌توان دانست.

بر اساس نتایج آزمون فرضیه سوم، بین میانگین آرزوهای بیرونی جوانان برحسب جنسیت تفاوت معنی‌داری وجود ندارد. یافته‌های این پژوهش نیز نشان داد آرزوی دستیابی به ثروت و درآمد که جزو آرزوهای بیرونی جوانان به شمار می‌روند، هم در بین مردان و هم در بین زنان جوان از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. می‌توان گفت دستیابی به ثروت، درآمد و شغل مناسب از مهم‌ترین آرزوهای جوانان به شمار می‌روند، چون جوانان در این سن برای خود به دنبال درآمد و ثروت می‌باشند و ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که به ثروت خیلی بها می‌دهد. نکته‌ قابل‌توجه اینکه نتایج پژوهش حاضر نشان داد زنان بیش از مردان برای ثروت و درآمد، اهمیت قائل هستند، اما جوانان در احساس دستیابی به ثروت، خود را چندان موفق نمی‌دانند که این می‌تواند ناشی از شرایط اقتصادی نامناسب و تورم کنونی در جامعه ما باشد. تحریم‎های اقتصادی و نارکارآمدی مدیران از جهات مختلف تأثیرات جدی و مخرب بر اقتصاد کشور داشته و این امر به‌نوبه خود بر وضع اقتصادی نامطلوب مردم اثرگذار بوده است، ولی امید بیشتری دارند که در آینده می‌توانند به ثروت و درآمد بالاتری برسند. چنین تفکری ریشه در گفتمان‌ها و جریان‌هایی دارد که در عصر حاضر و نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان شکل‌گرفته یا در حال شکل‌گیری است. تفکری که معتقد است جایگاه زنان در کسب موقعیت‌ها نسبت به مردان متفاوت و پایین‌تر بوده و این تفاوت را نه به علت تفاوت‌های زیستی، بلکه به دلیل ساختار و سیاست‌گذاری‌ها در جامعه می‌داند که موجب تضعیف حقوق زنان می‌گردد. لذا جریان‌های نوپا در پی بازپس‌گیری حقوق زنان برآمده و با آگاه‌سازی زنان موجب شکل‌گیری چنین تفکری شده که زن می‌تواند مستقل باشد. پیامدهای چنین جریان‌ها و تفکراتی سبب شده زنان به لحاظ دستیابی به مشاغل و درآمد بالا بیش از مردان امیدوار باشند. از طرفی، شرایط اقتصادی- اجتماعی حال حاضر در ایران موجب شده افراد تحصیل‌کرده با توقعات بالا افزایش چشمگیری داشته باشند و افراد حاضر نشوند در هر شغلی مشغول به کار شوند. لذا ازجمله آرزوهای مهم افراد دستیابی به مشاغل سطح بالا است که بتوانند با درآمد ثابت و قابل‌اتکا تشکیل خانواده دهند و رفاه نسبی را برای آنان فراهم کنند. این یافته با نتایج تحقیق اکبرزاده (1374)، فیضی و همکاران (1397) و سازمان ملی جوانان (1385) که نشان دادند آرزوی ثروت و موفقیت مالی برای جوانان جزو مهم‌ترین آرزوهایشان بوده است همسو می‌باشد؛ ولی با نتیجه پژوهش گودرزی (1387) همسو نیست که نشان داد که پول در رتبه‌های پایین اولویت‌بندی افراد قرارگرفته و کمتر مورد توجه است.

به‌طورکلی، از یافته‌های تحقیق حاضر چنین بر می آید که برای جوانان، آرزوهای حفظ سلامتی، ارتباط با دیگران و رشد شخصی میانگین بالاتری را کسب کرده‌اند. بنابراین می‌توان گفت جوانان احساس می‌کنند این سه بعد از آرزو برایشان محقق شده است، درحالی‌که به آرزوی شهرت و ثروت و ظاهر که جزو آرزوهای بیرونی می‌باشد نتوانسته‌اند دست یابند.

نباید از نظر دور داشت که مشکلات اقتصادی خود پیامدهایی اجتماعی به دنبال دارد که بیشترین اثرگذاری آن را می‌توان در آرزوهای جوانان به‌عنوان منشأ انگیزه در دستیابی به موفقیت جستجو کرد، چراکه آرزوها و اهداف افراد یکی از مکانیسم‌هایی است که می‌تواند بحران‌های اقتصادی را به مسائل و آسیب‌های اجتماعی تبدیل کند. بنابراین مشکلات اقتصادی نه‌تنها آرزوی ثروت بلکه سایر آرزوهای دیگر چون ظاهر، حفظ سلامتی، رشد شخصی و ... را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. اقتصاد کشور ما در چند سال اخیر یکی از بحرانی‌ترین شرایط خود را می‌گذراند؛ شرایطی که بنابر گزارش‌های بانک جهانی رکود، بیکاری، تورم، شرایط نامناسب کسب‌وکار و ورشکستگی ازجمله مختصات آن است. پس باید مسئولان کشور به توانمندی‌ها و استعدادهای جوانان کشور تکیه کنند تا بتوانند آینده بهتری برای کشور رقم ‌زنند و باعث پیشرفت جوانان این کشور شوند.

پیشنهادها

بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:

1. انجام مطالعاتی در زمینه قیاس آرزوهای جوانان در طبقات مختلف اجتماعی؛
2. برنامه­ریزی جهت آموزش و توانمندسازی جوانان برای حضور خودجوش و فعال در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی؛
3. اطلاع‌رسانی نهادهایی چون صداوسیما جهت آگاه‌سازی جوانان و خانواده‌های آن‌ها در زمینه آمال و آرزوهای جوانان.

همانند سایر پژوهش‌ها، این پژوهش نیز با محدودیت‌هایی روبه رو بود؛ ازجمله این که با توجه به شیوع ویروس کرونا، پرسشنامه تحقیق حاضر به‌صورت الکترونیکی طراحی‌شده بود که در این مورد هم برخی از جوانان جامعه آماری به خصوص پسران تمایلی به همکاری در جهت تکمیل پرسشنامه نداشتند. لذا فرایند جمع‌آوری داده‌ها با تأخیر انجام شد.