تحلیل تماتیک بازنمایی ابعاد هویت قومی در میان تماشاگران فوتبال

زویا تباری[1]

اکبر طالب پور[2]

طیبه زرگر[3]

10.22034/SSYS.2021.1950.2383

تاریخ دریافت مقاله: 5/5/1400

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:13/9/1400

مقدمه

اَندریوت و آوِنز[4] در کتاب «هویت»، تعریفی جامع از مفهوم هویت ارائه می­کنند که شامل چهار وجه است: الف)هویت شخصی[5]؛ چیزی است که هر فرد را منحصر به فرد می­کند و او را از طریق بیوگرافی خاص (مانند نام و محل تولد)، ویژگی­های منحصر به فرد (مثل باهوش و ورزشکار)، هویت نقش (مانند دختر و کارمند)، و ترکیب خاص تجربیات خصوصی و عمومی تعریف می­کند. ب)هویت نقش[6]؛ به عنوان نقش (شخصیت) افراد در هنگام داشتن موقعیت­های اجتماعی خاص در گروه­ها تعریف می­شود و مبتنی بر رابطه است، زیرا افراد از طریق هویت­های نقشی خود با یکدیگر تعامل دارند. ج)هویت اجتماعی[7]؛ تأکید می­کند که چگونه شناخت، عاطفه و ویژگی­های شخصیتی فرد بر تعاملات اجتماعی فوری بین­فردی تأثیر می­گذارد و برعکس. این بخشی از خودپنداره فرد است که از طریق آگاهی از عضویت او در گروه­ها و سازمان­های اجتماعی معنادار (مانند باشگاه­ها) و دسته­بندی­ها (به عنوان مثال، بومیان آمریکا، شمالی­ها) شکل می­گیرد. به طور خلاصه، از طریق خود عمومی‌مان است که می‌توانیم با استفاده از دسته‌بندی‌ها، دنیای اطراف خود را ساده‌سازی کنیم تا شباهت‌ها و تفاوت‌های خود را با افراد دیگر دریابیم. د)هویت جمعی[8]؛ به ویژه برای شرکت­کنندگان جنبش­های اجتماعی، فعالان سیاسی و دیگران که با هم متحد می­شوند تا با کار بر روی اهداف و برنامه­های عملی مشترک، برای یا علیه تغییرات اجتماعی مبارزه کنند، اهمیت دارد و فرایندی است که در آن مجموعه­ای از افراد برای ایجاد یک حس مشترک از هویت یا آگاهی گروهی با یکدیگر تعامل می­کنند(اَندریوت و آوِنز،2021). بنابراین، هویت‌ها باید به‌عنوان سازه‌هایی فهمیده شوند که در روابط بین‌شخصی ساخته می‌شوند، نه به‌عنوان احساس تعلق کردن در چارچوب فردیت شخصی. درواقع، هویت یک سازه اجتماعی است و به‌طور اجتماعی تثبیت می‌شود و از زندگی اجتماعی روزمره مردم بیرون می‌آید. (لاوِرز[9]،2008: 8).

اساس دوام و بقای یک جامعه انسانی، هویت اجتماعی آن جامعه و نتیجه فرآیند تعامل بین فرد و میدان اجتماعی است. همچنین هویت نه تنها به عنوان عنصری از منش فردی، بلکه بعدی از رابطه اجتماعی است که در ابراز وجود تحقق می­یابد. در این راستا هویت نتیجه تعامل فرد و اجتماع به شکل یک امر پیچیده تجلی می­یابد. بعد اجتماعی هویت از این لحاظ مهم است که خانواده، ملیت، نژاد، اشتغال و... را بـه عنوان سرمایه­ای از منش­های فردی معرفی می­کند(ربانی و کجباف، 1386: 30). هویت قومی نیز نوعی شناخت از خود و تمایز با دیگران است و به احساس وفاداری و افتخار به نمادهای قومی همچون زبان، مذهب، آداب و مناسک و مفاخر فرهنگی اطلاق می‌شود (اکوانی، 1387: 101). مفهوم قومیت در جامعه­شناسی یک سازه اجتماعی محسوب می­شود که ماهیت فرهنگی دارد. ابعاد فرهنگی، ذهنی، سازه اجتماعی و یک اجتماعی انسانی مهم­ترین ابعادی هستند که در مفهوم­سازی هویت بر آن تأکید شده است(گودرزی،1385).

موضوع و ماهیت هویت، یکی از مسائل چالش­برانگیز و پردامنه است که در دهه‌های اخیر مورد توجه بسیاری از روشنفکران، اندیشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است. آنچه از بحث هویت اجتماعی بر می‌آید این است که فرایند هویت‌سازی این امکان را برای یک کنش‌گر اجتماعی فراهم می‌کند که برای پرسش‌هایی معطوف به کیستی و چیستی خود پاسخی مناسب و قانع­کننده پیدا نماید. در واقع هویت معطوف به بازشناسی مرز میان خودی و بیگانه است که عمدتاً ار طریق هم‌سنجی­های اجتماعی و انفکاک میان گروه‌ها از برون گروه‌ها ممکن می‌شود. اهمیت تمایزها، ستیزها و تنش‌های گروهی، حتی در شرایط نبود تضاد منافع، از این جنبه هویت ناشی می‌شود. با پذیرفتن اینکه هویت قومی در تقابل با دیگر هویت‌های جمعی شکل می‌گیرد، قومیت بازگشت به رگ و ریشه‌های کهن و تعریفی است که فرد بر مبنای عضویت در یک گروه قومی از خویش دارد. هویت مذکور از طریق مقایسه‌هایی شکل می‌گیرد که از طریق آن درون گروه با بیرون متمایز می­شود (گل­محمدی، 1386). بنا بر آنچه گفته شد فردی که وابسته به قومیت خاصی است زمانی که در موقعیتی قرار می­گیرد که با افرادی از قومیت دیگری رو به رو می­گردد، سعی در نمایش تمایز خود با آنها بر مبنای هویت قومی­اش دارد. یکی از بسترهایی که چنین موقعیتی را فراهم می­آورد، تماشای مسابقات ورزشی همچون فوتبال در ورزشگاه­هاست که معمولاً دو تیم با هواداران از دو گروه متمایز در مقابل همدیگر قرار می­گیرند.

ایران، کشوری چندفرهنگی است و تنوع قومی و زبانی، یکی از ویژگی‌های شاخص آن است. وجود قومیت­های مختلفی چون فارس­ها، کردها، لرها، بلوچ­ها، ترکمن­ها و عرب­ها در جوار یکدیگر و در چارچوب جغرافیایی و سیاسی واحد بیانگر تنوع قومی- فرهنگی جامعه ایران است. از سوی دیگر، از نیم قرن اخیر به این طرف، ورزش فوتبال در جامعه ایرانی تشکیلات وسیعی پیدا کرده و رقابت­های این ورزش به طور مداوم و مستمر رو به افزایش است. همچنین،شرکت­کنندگان تماشاگر در مناسبات و مسابقات فوتبال بیش از دیگر مشارکت­های سیاسی، صنفی و غیره بوده است. ورزش به طور عام و فوتبال به طور خاص جزئی از نظام اجتماعی این مرز و بوم درآمده است(باقری و قدیمی،1396: 104). امروزه با توجه به اینکه مسابقات فوتبال یکی از پرتماشاگرترین مسابقات ورزشی است، یکی از بحث­های مطرح هم در زمینه نمایش هویت قومی هوادران در عرصه تماشای فوتبال است، چرا که یکی از ابعادی که ورزش فوتبال با آن در ارتباط است پدیده­های فرهنگ همچون هویت قومی است. بر همین اساس تحقیق حاضر با هدف تحلیل تماتیک بازنمایی ابعاد هویت قومی در میان تماشاگران فوتبال، به دنبال یافتن پاسخ این سؤال است:

• تماشاگران هنگام تماشای بازی چگونه و از طریق چه مؤلفه­هایی هویت قومی خود را ابراز می­نمایند؟

پیشینه پژوهش

بررسی ورزش فوتبال نه به عنوان یک بازی، بلکه به عنوان پدیده­ای اجتماعی و فرهنگی، طیف متنوعی از موضوعات را در برمی­گیرد. در ایران، آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته، خشونت­های فوتبال و تأثیرات اجتماعی آن بوده است. روح­الامینی(1385) بر این باور است که می­توان از اصطلاح «فرهنگ فوتبال» سخن به میان آورد، زیرا ویژگی­های سه­گانه فرهنگ یعنی عمومیت داشتن، اجباری نبودن و دوام داشتن را در این پدیده که به مرور زمان جای خود را باز کرده می­توان یافت. هاشمی و جوادی­یگانه (1386) فوتبال را در بحبوحه چالش­های سیاسی و ایدئولوژیک میان گروه­های مختلف ایرانیان، عاملی برای پیوند و در کنار هم نشاندن آنان می­دانند. فاضلی(1386) فوتبال هر کشوری را متأثر از بستر اجتماعی و سیاسی خاص آن کشور می­داند و معتقد است با توجه به دولتی بودن مدیریت در ایران، نهاد ورزش به طور عام و ورزش فوتبال به طور خاص به نحو آشکاری با مباحث قدرت و با مباحث قدرت و ایدئولوژی عجین شده است.

معصومی(1387) در تحقیق خود به بررسی انگیزه­های تماشاگران تیم­های پرسپولیس و سپاهان پرداخت و به این نتیجه رسید که هیجان، علاقه­مندی به تیم، علاقه­مندی به بازیکنان، علم به فوتبال و بازی پایاپای به ترتیب بیشترین اثر را داشتند. باقری(1388) در تحقیق خود  پیرامون ورزش فوتبال و هویت قومی هواداران آذری تیم تراکتورسازی تبریز به این نتیجه دست یافت که آنچه بر اساس تاریخچه تیم فوتبال تراکتورسازی جلب توجه می­کند این است که این تیم به مدت 8 سال در طی سال­های 1380-1388، از لیگ برتر ایران دور بوده و عطش 8 ساله­ای که هوادارانش برای طرفداری از تیم خود داشته­اند پس از آن سال­ها خود را نشان داده است. از سوی دیگر، عوامل سیاسی سبب بروز هویت قومی و محلی در میان طرفداران آن و سوگیری آنها شده که نشان دهنده آن است که به موازات سرکوب هویت ملی در جامعه ما، در خارج از مرزها عده­ای به هویت­سازی و تبلیغ اندیشه­های قومی پرداخته­اند. فکوهی(1389) کارکرد و رابطه فوتبال را در جامعه ایرانی از گذشته تا حال به مثابه خدمت و جایگاهش در دیگر جوامع قلمداد می­کند و معتقد است که فوتبال از پیش از انقلاب تاکنون تقریباً همان کارکردها و روابطی را در جامعه ایران به وجود آورده که در دیگر نقاط جهان نیز داشته است. بر این اساس جامعه ایران همواره با هویت­سازی­های ملی، محلی، شهری، اوباشی­گری و مسائلی از این دست مواجه بوده است.

ساعت­چیان و الهی(1390) در تحقیق خود به اولویت­بندی و شناخت ارتباط بین انگیزه­ها و عوامل مؤثر بر حضور هواداران شهرآورد تهران پرداختند و به این نتیجه رسیدند که علاقه به تیم،  بیشترین اهمیت و علاقه به بازیکن، کمترین اهمیت را داشتند. خدایی(1391) در تحقیق خود در رشته مردم­شناسی با عنوان «هویت فرهنگی محلی، ملی و جهانی و ورزش فوتبال» در مطالعه­ای تطبیقی میان باشگاه­های پرسپولیس تهران و گهر دورود لرستان معتقد است وجود مؤلفه­هایی همچون شعارهای لری و فارسی و موسیقی­های لری، ایرانی و خارجی، لباس­ها و آرایش­ها، موج مکزیکی و کف منچستری و... در زمان مسابقه دو تیم مذکور از سوی تماشاگران، مجموعه­ای از هویت­ها را در سطوح محلی، ملی و جهانی رقم می­زند.

فاضلی(1391) در تحقیق خود با عنوان «ورزش و سیاست هویت» به این نتیجه دست یافته است که جریان پان­ترکسیم(جریان قائل به برتری نژاد ترک) که در سال­های اخیر فعالیت­های متعددی را در مناطق آذری­نشین ایران انجام داده است،‌ می­کوشد تا از تیم تراکتورسازی برای بسط گفتمان قوم­گرایی استفاده کند. به اعتقاد وی جریان پان­ترکیسم کوشیده است تا در مرحله نخست با طراحی شعارها و خلق نمادها و طرح مباحثی چون ظلم همیشگی به این تیم به دلایل قومی و...، باز­های این تیم را بازی هویتی و تراکتورسازی را نماد هویتی بخش مهمی از جامعه ایران یعنی آذری­ها معرفی کند تا بتواند «ما»ی آذری را در مقابل «ما»ی ملی قرار دهد. وی همچنین در زمینه ورزش فوتبال و هویت قومی اعراب طرفدار تیم فولاد خوزستان به این نتیجه دست یافت که یکی از دلایلی که اعراب در حمایت از تیم ملی به خصوص در برابر تیم­های عربی مانند تیم عربستان مطرح می­کنند همانا اشتراک در مذهب است.

علیزاده گلریزی و همکاران(1392) در تحقیق پیمایشی خود با هدف مقایسه انگیزه­های وفاداری، سابقه حمایت و میزان حضور هواداران باشگاه­های پرطرفدار پایتخت (پیروزی و استقلال) و شهرستان­ها (تراکتورسازی تبریز و سپاهان اصفهان) در لیگ حرفه­ای فوتبال ایران به این نتیجه دست یافتند که علل پیروزی نیابتی و تعلق به باشگاه، برای تمامی هواداران تیم­ها مهم­ترین انگیزه و در مقابل گریز و اجتماعی­شدن کمترین اهمیت را داشت. همچنین در میزان اهمیت انگیزه­های حس تعلق به باشگاه، اجتماعی­شدن، گریز از واقعیات و روال عادی زندگی، علم به فوتبال، هیجان بازی، پیروزی نیابتی (پیروزی فردی)، مدیریت باشگاه، تأثیر دیگران، علاقه به غیر (بازیکن، رنگ، نام و نشان) بر وفاداری هواداران، تفاوت معنی­داری دارد. همچنین هواداران تیم­های استقلال و پیروزی در مقایسه با دو تیم شهرستانی، سابقه­ای دیرینه (بیش از 11سال) در حمایت از تیم محبوب خود طی ادوار مختلف لیگ حرفه­ای داشتند. باقری و قدیمی(1396) در تحقیق خود با عنوان «بررسی اثرات فرهنگی اجتماعی توسعه ورزش در ایران با تأکید بر ورزش فوتبال» به این نتیجه دست یافتند که جذب اقوام در جامعه ملی به واسطه ورزش فوتبال و شرکت دادن بانوان در حوزه­های عمومی جامعه، از کارکردهای هویت­ساز آن است. سعادتی(1400) در پژوهشی پیمایشی با عنوان «مطالعه جامعه­شناختی رابطه بین هویت قومی و پرخاشگری با تأکید بر تئوری به رسمیت­شناسی اکسل هونت در میان هواداران تیم تراکتور تبریز» نشان داده است که رابطه خطی بین تمامی مؤلفه‌های هویت قومی (علاقه به زبان و ادبیات ترکی، وابستگی قومی، علاقه به هنر و موسیقی ترکی) با مؤلفه‌های پرخاشگری (پرخاشگری روانی و فیزیکی) به لحاظ آماری مورد تأیید می‌باشد و نوع رابطه نیز مثبت و مستقیم است.

نیل و فونک^[10](2006) انگیزه­های وفاداری تماشاگران فوتبال استرالیا را مطالعه کردند و دریافتند اجتماعی شدن، سرگرمی و پیروزی نیابتی با تمایل هواداران جهت حضور مجدد مرتبط بودند و علاقه به بازیکن و بازی پایاپای رابطه معکوسی با تمایل برای حضور مجدد داشتند. کوریا و استیو^[11](2007) در تشریح انگیزه­های مؤثر بر حضور هواداران، نشان دادند که عامل وابستگی به تیم شامل زیرساختارهایی مانند بازیکن محبوب، حمایت از تیم و موفقیت­طلبی است. این عامل وفاداری عاطفی هواداران را به فوتبال افزایش می­دهد و درکنار علل مالی بر حضور آنها تأثیرگذار می­شود. جالای^[12](2008) در بررسی حضور و انگیزه­های وفاداری هواداران فوتبال، هشت عامل را مهم شمرد. عوامل وفاداری تیمی، غرور اجتماعی، هویت تیمی، سرگرمی، تعامل اجتماعی، ادراک بیرونی تیم، علاقه­مندی به فوتبال و رفتار آینده به ترتیب مهمترین عوامل بودند. باوئر و همکارانش^[13](2008) عوامل مؤثر بر حضور تماشاگران در مسابقات و وفاداری هواداران ورزشی را در لیگ فوتبال آلمان (بوندسلیگا) بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که وجهه، شهرت و اعتبار نشان (آرم، نشان تجاری باشگاه و...) تأثیر ویژه­ای بر طرز تلقی و نگرش هواداران و حتی رفتار آنان دارد. برنچ-آسولَنت و همکارانش^[14](2011) پژوهشی با عنوان «تلاقی هویت در گروه­های هوادار فوتبال: یک رویکرد اجتماعی» در مارسی فرانسه انجام دادند و به این نتیجه دست یافتند که فرهنگ ملی به عنوان معیاری مرجع برای هواداران قوم­گرا تبدیل می­شود و سبب یکپارچگی آنان و پیشگیری از ناسازگاری می­گردد. اِنکوب^[15](2014) در پژوهشی با عنوان «رابطه بین گفتمان­های فوتبال و هویت قومی در زیمباوه با استفاده از رویکرد گفتمانی فوکویی و نئوگرامشی» نشان داده است که عرصه تماشای فوتبال مکانی برای بازی قدرت بر مبنای هویت قومی است و آهنگ­ها و سرودهای هدفمند که توسط تماشاگران فوتبال اجرا می­گردد، نماینده درگیری­های تاریخی میان آنهاست. سیبرث و همکاران^[16](2017) در پژوهشی کیفی با عنوان «هویت قومی و انتخاب بازیکن برای تیم ملی: مطالعه بازیکنان جوان فوتبالیست با سابقه مهاجرت در تیم جوانان آلمان بر اساس نظریه هویت اجتماعی»، مصاحبه­های نیمه­ساختاریافته­ای با 10 بازیکن نخبه نوجوان فوتبال با سابقه ترک که برای باشگاه فوتبال آلمان ویا ترکیه بازی می­کردند انجام دادند. یافته­های آنها نشان می­دهد که برخلاف روایات رسانه­ای، هویت قومی در تصمیم­گیری برای انتخاب بازیکن در یک باشگاه ملی فوتبال نقش حاشیه­ای ایفا می­کند. کانوِی و همکاران[17](2020) در تحلیل تصاویر تماشاگران مسابقات فوتبال در انگلیس معتقدند که حتی در برخی از متنوع­ترین مناطق کشور از لحاظ نژادی- قومیتی، غالب تماشاگران سفیدپوست هستند و نمایندگان اندکی از سیاه­پوستان و آسیایی­ها در ورزشگاه حضور دارند. آنها با اعتقاد به اینکه ورزشگاه باید نمای کوچکی از جامعه باشد و امکان حضور برای همه وجود داشته باشد، عدم حضور اقوام دیگر را تحت فرضیه ترس دولت از بروز نژادپرستی مطرح می­کنند. پایگاه نظرسنجی ایالات متحره آمریکا، استاتیستا[18](2021) در یک نظرسنجی میان تماشاگران لیگ حرفه­ای فوتبال در این کشور، اظهار داشته است که 44 درصد از سیاه­پوستانی که هر هفته بازی­های لیگ را از تلویزیون با جدیت پیگیری نموده­اند، مهم­ترین مؤلفه را در دنبال کردن بازی­ها، قومیت(تبار) بیان نموده­اند. مک­دانل[19](2021) در تحقیق خود در بریتانیا به این نتیجه دست یافته است که یک سوم (33درصد) از هواداران فوتبال اقلیت‌های قومی که مسابقه‌ای را در یک ورزشگاه تماشا کرده‌اند، شخصاً در زمان حضور در ورزشگاه مورد آزار نژادپرستانه قرار گرفته‌اند و با نگاهی به کسانی که حداقل سالی یک بار به ورزشگاه­های فوتبال می­روند، این رقم به 43 درصد می­رسد.

همانطور که از بررسی برخی از پژوهش­های پیشین پیرامون مسابقات فوتبال و تماشاگران آنها پیداست، پژوهش­های چندانی در این زمینه از منظر جامعه­شناسی ورزش صورت نگرفته و به طور خاص بر رابطه آن با هویت قومی پرداخته نشده است. در میان پژوهش­های داخلی، دو پژوهش باقری(1388) و فاضلی(1391) نیز که در این زمینه صورت گرفته، به شیوه کتابخانه­ای انجام شده است. در میان پژوهش­های خارجی مرتبط نیز، پژوهش برنچ-آسولَنت و همکارانش(2011) به شیوه کتابخانه­ای، تحقیق انکوب(2014 از روش تحلیل گفتمان و پژوهش کانوی و همکاران(2020) تحلیل تصاویر بوده است. بر همین اساس وجه تمایز تحقیق حاضر آن است که از منظری جامعه­شناسانه به بررسی کیفی بازنمایی ابعاد هویت قومی در میان تماشاگران فوتبال، با استفاده از روش سنخ­شناسانه تحلیل تماتیک، با انتخاب سه تیم نساجی مازندران، فولاد خوزستان و تراکتور تبریز که مربوط به سه قومیت در ایران هستند، پرداخته است.

ملاحظات نظری پژوهش

جنکینز[20] بیان می دارد که هویت عبارت است از نیازهای روانی انسانی و پیش­نیاز هر گونه زندگی اجتماعی. اگر محورهای زندگی اجتماعی را برقراری ارتباط پایدار و معنادار با دیگران بدانیم، هویت اجتماعی چنین امکاناتی را فراهم می­سازد. هویت اجتماعی نه تنها ارتباط اجتماعی را امکان­پذیر می­سازد، بلکه به زندگی افراد هم معنا می­بخشد. معناساز بودن هویت بر ساختگی بودن آن دلالت می­کند. معنا خاصیت ذاتی واژه­ها و اشیاء نیست، بلکه همیشه نتیجه توافق یا عدم توافق است (جنکینز، 1394: 5). برگر[21] معتقد است مردمی که برای اولین بار با یکدیگر آشنا می­شوند، می­کوشند تا نقطه‌ مشترکی را پیدا کنند که وجه تمایز آنها از دیگران است. این کار باعث می­‌شود تا هر یک از افراد نقش­های جداگانه­ای داشته باشند. در یک سطح بالاتر وقتی مردم هویت مشترک را کشف می­کنند تا از این طریق به نوعی انسجام برسند(هِیس[22]،1998: 202). جنکینز نیز با این فرض که هویت فرد ساخته اجتماع می­باشد، معتقد است واژه هویت دو معنا دارد: اول «تشابه مطلق» و دوم «تمایز». بر این اساس، مفهوم هویت به طور همزمان میان افراد یا اشیا دو نسبت محتمل برقرار می­سازد؛ از یک طرف شباهت و از طرف دیگر تفاوت»(جنکینز،1394: 5). هویت جمعی یا اجتماعی نیز میزان تعلق ما را به یک گروه نشان می‌دهد (وودوارد[23]،2000: 15). با توجه به تعدد منابع هویت جمعی و تکثیر ابعاد هویت در سطح جمعی، استرایکر[24] این مفهوم را به معنی «احتمال آنکه یک فرد یک هویت خاص را در موقعیت­های گوناگون به بازی فراخواند» تعریف کرده است. در واقع، این به معنی احتمالات متفاوت میان افراد است که هویت ویژه­ای را در یک موقعیت معین برجسته نماید و به وسیله آن خود را شناسایی کند. همچنین به معنی پرنفوذ شدن عضویت فرد در یک گروه هویت خاص است که بر رفتار و ادراک او اثر می‌گذارد(استرایکر و بارک[25]،2000: 229).

اصطلاح «اِتنیک»[26] به معنای «قوم» از واژه یونانی «اِتنوس»[27] مشتق شده است که به معنی گروهی از مردم است که دارای تبار مشترک هستند. به عقیده ماکس وبر[28]،گروه قومی به مردمی گفته می­شود که باور ذهنی به تبار مشترک خود داشته باشند(طهماسبی و همکاران،1391: 84). بنابراین شاخص­های عمده قومی عبارت اند از: خودآگاهی قومی، زبان مادری، سرزمین نیاکان، حالت­های روحی، شیوه زیستن و گونه معینی از سازمان اجتماعی- سرزمینی(دولت). در واقع زبان و هویت دو جزء جدایی­ناپذیر در تشکیل زیرساخت­های جوامع بشری در عرصه روابط اجتماعی و فردی است.(قمری و حسین­زاده،1389: 153) «قومیت»^[29] تعلق به یک گروه قومی است که شامل آگاهی نسبت به ریشه­های تاریخی و سنت­های تاریخی و مشترک است و ترکیب پیچیده ویژگی­های فرهنگی، نژادی و تاریخی است و هنگامی که خودآگاهی نیز وارد این تعریف می­شود جنبه قوم­گرایی می­یابد؛ یعنی قوم­گرایی عبارت است از احساس منشأ مشترک (خیالی یا واقعی)، سرنوشت مشترک، انحصار نسبی ارزشمند مشترک که سبب تقسیم­بندی جوامع به خانواده­های سیاسی مجزا و احتمالاً خصمانه می­شود (معیدفر و رضایی،1388: 24).

هویت قومی، یکی از عوامل شکل­دهنده به هویت فرهنگی هر جامعه است که بر پایه تمایز فرهنگی قرار دارد و زمینه­های آن را باید در آداب و رسوم، ارزش­ها، باورها و حافظه تاریخی هر قوم جستجو کرد(محسنی،1386: 218). هویت قومی از نوع هویت اجتماعی بوده و مجموعه خاصی از عوامل ذهنی، عینی، فرهنگی، اجتماعی، عقیدتی و نفسانی است که در یک گروه انسانی متجلی می­شود و آن را نسبت به دیگر گروه­ها متمایز می­سازد (الطایی،1396: 158). اصطلاح هویت قومی، در مجموع مبتنی و ناشی از شکل­گیری قومیت و گروه قومی است. هنگامی می­توان از هویت قومی سخن گفت که اعضای گروه قومی نسبت به عضویت­شان در گروه قومی به آگاهی رسیده باشند و از وجود تفاوت و تمایز خودشان با دیگران و نیز شباهت­های‌شان با یکدیگر مطلع شده باشند و این آگاهی منجر به تولید و احساس تعلق به گروه قومی که عضو آن هستند، شده باشد. در واقع، این حس از آنجا نشئت می­گیرد که «هر انسانی تمایل دارد هویت خود را آگاهانه در یک گروه خاص جستجو کند». هویت می­تواند در چندین سطح باشد و هر فردی می­تواند به صورت همزمان و به شکلی عادی چندین هویت را بپذیرد. در میان گروه­هایی که به فرد هویت می­دهند، تعلقات قومی نقش مهمی دارند (برتون،1396: 27-24). ایران دارای شش هویت عمده قومی فارس، ترک، کرد، لُر، بلوچ و عرب است. برخی نیز با توجه به ریشه­های زبانی مشترک تنها به سه دسته گروه زبان­های فارسی، ترکی و عربی قائل اند، زیرا زبان فارسی رایج با لری و کردی و بلوچی از یک خانواده هستند که بر اثر گذر زمان از هم فاصله گرفته­اند- در حالی که برخی دیگر لک ها را که در میانه کرد و لر قرار دارند و یا تات­ها را که در میانه سه قوم فارس، آذری و تالش قرار دارند، قومی جدا محسوب می­کنند. یکی از این تقسیم­بندی­ها، یازده هویت قومی را برمی­شمارد: فارس، تُرک، کُرد، گیلک، لُر، عرب، مازنی، بلوچ، بختیاری، تالش و ترکمن(قمری، 1384: 176). پیرامون هویت قومی می­توان به برخی رویکردهای نظری اشاره کرد.

طبق نظریه «هویت اجتماعی»^[30] تاجفل^[31] و ترنر^[32]، عضویت در گروه منجر به تشخص، احساس و شکل­گیری نوعی طبقه­بندی در میان انسان­ها می­شود. بنابراین اعضای هر گروه در هر شرایط و موقعیتی، جانب گروه خود را می­گیرند و هنگام مقایسه بین گروه خود و گروه­های دیگر، ابعادی را برای مقایسه برمی­گزینند که می­تواند نتایج مقایسه را در پایان، به نفع گروه خودی رقم بزنند(داوری­اردکانی،1386: 7). جایلز و جانسون^[33] (1981) نیز در نظریه هویت قومی- زبانی که برای تبیین و تشریح استفاده از زبان به عنوان شاخصی برای هویت گروهی مطرح شد، بر آن هستند که انسان، جهان را به گروه­های اجتماعی مختلف طبقه­بندی می­کند و در این میان، برای رقم زدن هویت اجتماعی مثبت برای خود، از شاخص­هایی استفاده می­کند که زبان یکی از آنهاست(همان:8).

ریچارد جنکینز^[34] در چارچوب «نظریه کنش متقابل نمادین» معتقد است که «هویت اجتماعی» و «هویت» همواره به گونه‎­ای مترادف به کار می­روند، زیرا همه هویت­های انسان هویت­های اجتماعی هستند- آن هم دست کم به این دلیل که هویت به معنا مربوط می­شود و معنا خصیصه ذاتی واژه­ها و اشیا نیست. هویت مجموعه­ای از اطلاعات بنیادی نیست که صرفاً وجود دارد، بلکه باید به اینکه هویت چگونه عمل می­کند یا به کار گرفته می­شود و نیز فرایند و بازتابی بودن آن و ساختار هویت در تعامل و به عنوان یک نهاد، توجه کافی داشت. هویت اجتماعی به شیوه­هایی اشاره دارد که به واسطه آن­ها افراد و جماعت­ها در روابط اجتماعی خود از افراد و جماعت­های دیگر متمایز می­شوند. هویت اجتماعی یک بازی است که در آن «رو در رو بازی می­شود» (جنکینز،1394: 78). فرض اصلی جنکینز آن است که امر یگانه فردی و مشترک جمعی را می­توان چنان فهم کرد که مشابه یکدیگر باشند- هرچند هویت فردی بر تفاوت­ها و هویت جمعی بر شباهت­ها تأکید دارد. وی معتقد است که هویت اجتماعی از هویت فردی جدا نیست. افراد بیگانه و متفاوت هستند، اما خویشتن به طور کامل در اجتماع ساخته می­شود. یعنی در فرایندهای اجتماعی شدن اولیه و در فرایند جاری تعامل اجتماعی است که در چارچوب آنها افراد در طول عمرشان خود و دیگران را تعریف و بازتعریف می­کنند. خود در عمل و همزمان از تعریف خود (درونی) و در تعاریف خود که دیگران عرضه می­کنند (برونی) حاصل می­شود. دیالکتیک بیرونی و درونی فرایندی است که به واسطه آنها همه هویت­ها اعم از فردی و اجتماعی ترکیب می­یابند(همان: 35).

از نظر استرایکر، افراد به تعداد گروه­هایی که با آن­ها کنش متقابل دارند، دارای «خود» هستند. بنابراین استرایکر «خود» را مجموعه­ای متشکل از هویت­های مجزا تعریف می­کند. این هویت­ها هر یک معرف پایگاهی درونی شده­اند که در تعامل اجتماعی ادعا و تأیید گردیده­اند و منجر به دسته­بندی­های اجتماعی خاصی از اشخاصی می­گردند که در هر جامعه­ای یافت می­شوند. هویت­ها تا آنجا وجود دارند که اشخاصی در روابط اجتماعی ساخت‌یافته مشارکت دارند. آن­ها نیاز دارند که وصف پایگاهی­شان در روابط اجتماعی خاص، توسط افراد ذیربط به حساب آورده شود و در سلسله مراتبی از برجستگی قرار دارند و این سلسله مراتب شیوه­ایی است که بدان شیوه خود سازمان می­یابد، فرض معقولی می­تواند باشد. بر این منوال، برجستگی هویت برای یک شخص به خصوص را می­توان احتمال اینکه یک هویت خاص در موقعیت­های متنوع مورد استفاده قرار بگیرد تعریف نمود (استرایکر،2008: 25). اسمیت-لوین[35] نیز در مفهومی دیگر به نام «هویت مخلوط» معتقد است پردازش موازی و احساسات مخلوط بر اثر هویت­های چندگانه همزمان، بر نوع عمل و احساس فرد و هویت شخصی، اجتماعی و نمادین وی تأثیرگذار است(اسمیت-لوین،2001).

ادوارد لاولر^[36] در نظریه «فرایند انتخاب هویت» مدعی است که ساختارهای اجتماعی نوعاً افراد را در چندین جمع تودرتو قرار داده است؛ به نحوی که افراد همزمان حداقل عضو دو گروه می­باشند که یکی دیگری را دربرگرفته است. سؤال اصلی این نظریه این است که با در نظر گرفتن چنین گروه­هایی تحت چه شرایطی کنشگران درجات مختلفی از تعلق را به گروه­های بزرگ­تر و یا زیر گروه­ها نشان می­دهند؟ از نظر وی، این کار تحت تأثیر موقعیت انتخاب قرار دارد؛ یعنی موقعیتی که کنشگران را به عنوان اعضای گروه با یک مسئله و ابهام در حل آن مواجه می-سازد (مثل شخص مهاجر به کشور جدید). وی در اینجا به ارزیابی ابزارها و اهداف دست می­زند. بنابراین، انتخاب وی تحت تأثیر ساختار اجتماعی است. البته کنشگر احساس کنترل می­نماید، زیرا تصور می­کند قادر به کنترل و دستکاری رویدادها و محیط بیرونی است. حال اگر ساختار اجتماعی احساس کنترل کنشگر را تأیید کند، وی احساس مثبتی پیدا می کند و به جمع فراهم کننده انتخاب «تعلق خاطر» می­یابد. در مجموع، احساس مثبت یا منفی ایجاد شده توسط فرایندهای انتخاب، تعلق احساس به زیرگروه و یا گروه بزرگتر را موجب می­شود (عالمی، 1380: 80).

جی وان دیجک^[37] در نظریه «هویت بخشی» بر این باور است که قدرت سیاسی و رسانه فرایند القای رویکردهای خود را با راه کار مشخص­سازی (نامشخص­سازی) انجام می­دهند که این فرایند خود از دو طریق یا زیر شاخه یعنی نام­دهی و هویت­دهی انجام می­شود. مخاطبان یا شرکت­کنندگان می­توانند براساس هویت منحصر به فرد خود و با ذکر نام (نام­دهی یا نام­گذاری) یا براساس هویت مشترکی که با دیگران دارند، هویت­دهی یا بازنمایی شوند. قدرت سیاسی با به کارگیری راه­کارهایی همچون اقناع یا دستکاری در زبان، بر روی عقاید و افکار دیگران تأثیر می­گذارد. ساخت زبانی رسانه­های گروهی تحت تأثیر فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و روابط قدرت در جامعه است. چون زبان رسانه خنثی نیست، رسانه­ها با گزینش مطالب، ساخت­های ایدئولوژیکی را ایجاد می­نمایند و طبقه­بندی­هایی را در جامعه میان «ما» و «آنها»، «گروه قومی» و «گروه بیگانه» تولید می­کنند؛ به گونه­ای که این صورت­بندی­ها را امری طبیعی، بدیهی و قابل پذیرش جلوه می­دهند و جز ناخودآگاه مردم می­سازند. هویت­دهی که به بازنمایی مخاطبان یا شرکت­کنندگان بر مبنای هویت مشترک آنها با سایرین اطلاق می­شود، دارای سه مؤلفه است: 1)هویت­دهی طبقه­ای که در آن افراد براساس طبقه­بندی-های اصلی بازنمایی می­شوند و از آن طریق جامعه یا نهادی که کنشگر یا کنش­پذیر عضوی از آن است، بین طبقات و مردم تمایز قائل می­شود. این طبقه بندی­ها که بر حسب قراردادهای طبیعی، فرهنگی و تاریخی تعریف شده­اند، عبارت اند از: سن، محل زندگی، طبقه اجتماعی، ثروت، نژاد، قومیت، گرایش­های جنسی و ...؛ 2)هویت­های ظاهری افراد که منحصرا تعیین­کننده هویت آنها در یک بافت خاص است مثل لباس یا رنگ پوست؛ 3)هویت­دهی ارزشی که افراد در چنین حالتی به صورت خوب و یا بد، قابل دوست داشتن یا انزجار برانگیز، ارزشیابی مثبت یا منفی دریافت می کنند؛ مثل اراذل و اوباش، خائن(حاجیانی،1387).

از جدیدترین رویکردهایی که در حوزه عام علوم اجتماعی مطرح شده است می­توان به نظریه «چندهویتی» آمارتیاسن^[38] اشاره کرد. وی تأکید دارد که هر فرد در زندگی عادی، همزمان خود را عضو و متعلق به گروه­های متعدد و متفاوتی می­داند. تعلقات و وابستگی‌­ها و دلبستگی‌­های افراد به کشوری که در آن اقامت گزیده­‌اند، اصل و نسب، جنسیت، وابستگی طبقاتی، اعتقادات مذهبی، دیدگاه­‌های سیاسی، شغل، ورزش، موسیقی موردپسندشان همه وهمه بخشی از هویت آنان را تشکیل می­دهد. بنابراین و بی‌تردید هویت هر کس منحصر به فرد و برآیندی از مجموعه تعلقات و وابستگی­های اوست- این به صراحت مخالف نظر معتقدان به نظریه «تک­هویتی» است. او این یافته را از لحاظ جامعه­شناختی چندان جدید و تازه نمی­داند و معتقد است که بر هیچ کدام از هویت­های فرد نباید به عنوان هویت اصلی یا وابستگی خاص او تأکید کرد و آن را بزرگ و برجسته نمود. در حالی که «تک­هویتی بودن» به مثابه یک دام و نظریه کاذب به ناگزیر تنها یک هویت را «هویت راستین» معرفی می­کند(همان منبع).

روش­شناسی پژوهش

در تحقیق حاضر با قائل بودن به پارادایم تفسیرگرایی، از روش تحقیق کیفی و راهبرد تحلیل تماتیک استفاده شده که مبتنی بر کشف و استخراج مفاهیم مستتر در متون پیاده شده مصاحبه­های مشارکت­کنندگان در تحقیق است. جامعه آماری پژوهش شامل تماشاگران فوتبال (هواداران سه تیم نساجی مازندران، فولاد خوزستان و تراکتور تبریز) بودند که هم از قومیتی خاص محسوب می­شدند (در اینجا سه قومیت مازنی، ترک و عرب) و هم اینکه تجربه حداقل یک بار تماشای حضوری بازی تیم مورد علاقه خود را در ورزشگاه داشتند- زیرا تنها کسانی که می­توانستند بیشترین داده را در مورد تجارب خود از مشاهده بازی و بازنمایی هویت قومی خود در حین تماشای بازی در اختیار محقق قرار دهند، این افراد بودند. به منظور نمونه­گیری از روش هدفمند یا تعمدی (قضاوتی) استفاده شد؛ یعنی محقق به صورت هدفمند و از پیش­تعیین­شده به سراغ افرادی رفت که هم از قومیتی خاص بودند و هم تجربه تماشای حضوری بازی را داشتند. حجم نمونه نیز 28 نفر بوده (11 نفر از قومیت ترک و طرفدار تیم تراکتورتبریز، 10 نفر از قومیت عرب و طرفدار تیم فولاد خوزستان، 7 نفر از قومیت مازنی و طرفدار تیم نساجی مازندران) که از مصاحبه هفدهم به بعد داده جدیدی حاصل نشد و  بر اساس اشباع نظری، فرایند نمونه­گیری متوقف گردید. در نتیجه، 17 مصاحبه (6 نفر از قومیت ترک و طرفدار تیم تراکتورتبریز، 6 نفر از قومیت عرب و طرفدار تیم فولاد خوزستان، 5 نفر از قومیت مازنی و طرفدار تیم نساجی مازندران) پیاده و با استفاده از نرم­افزار NVivo8 کدگذاری شد. اشباع نظری معیاری برای تعیین تعداد نمونه­هاست که براساس آن محقق تا جایی مصاحبه­ها را ادامه می­دهد که داده­های جدیدی تولید نشود(محمدپور،1390: 33). در تحقیق حاضر اشباع نظری برای مجموعه کلی مصاحبه­ها در نظر گرفته شد، زیرا فرایند گردآوری داده­ها از هر سه گروه و تحلیل آنها به طور همزمان صورت گرفت. در جدول2 سیمای مشارکت­کنندگان بر مبنای قومیت-تیم موردعلاقه، سن و تحصیلات شرح داده شده است. روش گردآوری داده­ها در این پژوهش مصاحبه عمیق یا همان مصاحبه بدون ساختار بوده است. در تحقیق حاضر به منظور تحلیل داده­های کیفی از تحلیل داده بنیاد و شیوه کدگذاری تحلیل تماتیک استفاده شد که شامل فرایند کدگذاری^[39] است. کدگذاری فرایندی تحلیلی است که طی آن داده­ها مفهوم­گذاری می­شوند(استراوس و کربین،1391: 25). کدگذاری شامل سه مرحله بوده است: 1)کدگذاری باز فرایندی است که به خردکردن، تجزیه و تحلیل، مقایسه، برچسب­زدن و مقوله­سازی داده­ها می­پردازد. 2) کدگذاری محوری، روند ارتباط دادن خرده­مقولات به یک مقوله است. کدگذاری محوری مانند کدگذاری باز، از راه مقایسه­ها و طرح پرسش­ها صورت می­گیرد. 3)کدگذاری انتخابی نیز فرایند انتخاب یک مقوله، برای مقوله مرکزی و مرتبط ساختن تمام مقولات دیگر به آن مقوله مرکزی است(همان: 165-143). در جداول 3 و 4 کدگذاری یک مصاحبه به صورت نمونه آورده شده است. در این پژوهش برای بررسی اعتبار یا روایی تحقیق، یافته­های پژوهش و مفاهیم استخراج شده به افراد مورد مطالعه ارائه و متن نظریه توسط آنها مطالعه و نقطه نظرات آنها اعمال شده است که این روش همان اعتبار اعضا می­باشد که نیومن^[40] آن را مطرح می­کند (ایمان،1388). پایایی^[41] نیز در تحقیق حاضر از طریق محاسبه «توافق درون­موضوعی» به دست آمده است؛ بدین صورت که دو کدگذار، سه مصاحبه را که به صورت تصادفی انتخاب شده­اند، کدگذاری نمودند و میزان تشابه یا همان درصد توافق کدگذاری، محاسبه شد که این میزان برای تحقیق حاضر 82 درصد بوده و حاکی از سطح مطلوب پایایی در تحقیق حاضر است. در جدول1 ،محاسبه پایایی تحقیق حاضر نشان داده شده است:

جدول1: محاسبه پایایی

جدول2: سیمای مشارکت­کنندگان

جدول3: مرحله اول کدگذاری مصاحبه ( کشف مفاهیم)

جدول4: مرحله دوم کدگذاری مصاحبه

یافته های پژوهش

در نتیجه کدگذاری و تحلیل داده­های کیفی، یافته­های تحقیق نشان داد که تماشاگران حین تماشای بازی در ورزشگاه­های ورزشی هویت قومی خود را از طریق دو مؤلفه بازنمایی می­کنند که هر یک از این مؤلفه­ها خود دارای ابعادی هستند. این دو مؤلفه عبارت اند از: 1)تعلق قومی با واسطه ذهنی (فرهنگ، تاریخ، نژادپرستی، مذهب، اوصاف نمادین) و 2)تعلق قومی با واسطه عینی(سرزمین، موسیقی، الگوی تغذیه، اسطوره­ها و مفاخر، نرخ جمعیت، پوشش نمادین، زبان، نژاد). در ادامه این بخش شرح هر یک از مقولات به دست آمده به همراه ارجاعاتی به مصاحبه­ها آمده است.

الف)تعلق قومی با واسطه ذهنی

«تعلق قومی با واسطه ذهنی» مقوله­ای است که اشاره دارد به آن بخش از هویت قومی که فرد آن را با واسطه برخی از مقولات ذهنی بازنمایی می­کند. این مقولات ذهنی عبارت اند از: 1)تاریخ، 2)فرهنگ، 3)مذهب، 4)اوصاف نمادین و 5)نژادپرستی. به عبارت دیگر، این مقولات اگرچه ممکن است در شکلی عینی بروز یابند، اما تعلق فرد به قومیتش را از طریق انگاره­های ذهنی فراهم می­سازند.

1)تاریخ

تاریخ، مفهومی انتزاعی است که دست کم دو معنا از آن استخراج می‌شود: گاه ناظر به وقایع گذشته و گاه معطوف به مطالعه و بررسی وقایع است(مفتخری،1391: 13) .منظور از معنای اول تاریخ که در اینجا مد نظر است، مجموعه حوادث فرهنگی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و رویدادهایی است که در گذشته و در زمان و مکان زندگی انسان‌ها و در رابطه با آن‌ها رخ داده است. این رویدادها شامل اموری می‌شود از قبیل کردارها و دستاوردهای مادی و معنوی بشر و هرآنچه که گفته، اندیشیده و عمل کرده‌است(احمدی،1387: 47). تاریخ بدین معنا یکی از ابعاد هویت قومی است که فرد با پیوندی که میان خود و تاریخ گذشته قومیتش ایجاد می­کند به نوعی هویت قویم خود را بازنمایی می­کند. کیوان که کارشناس ارشد نرم­افزار، زنجانی و طرافدار تیم تراکتور است، در این باره می­گوید: «ترک ها تاریخ چندهزارساله دارن تو این سرزمین، خیلی قدمت دارن و ما به این می­نازیم. بخاطر همین تاریخه که من زنجانی طرفدار اون تیم تبریزی هستم، چون تاریخ مشترک داریم باهم.»

2)فرهنگ

فرهنگ یک مفهوم گسترده ‌است که شامل ارزش‌های اجتماعی و هنجارهای موجود در جوامع بشری و همچنین دانش، اعتقادات، هنرها، قوانین، آداب و رسوم، قابلیت‌ها و عادات افراد در این گروه‌ها می‌شود. تایلور[42] فرهنگ را، مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، باورها، هنرها، قوانین، اخلاقیات، عادات و هرچه که فرد به عنوان عضوی از جامعه خویش فرامی‌گیرد، تعریف می‌کند(تایلور،1871). بر اساس این تعریف، فرهنگ یک سازه است از مجموعه­ای از پیوستگی­های فرد به یک قومیت خاص که در ذهن وی شکل می­گیرد. حسن 25 ساله که مدرس موسیقی است و کارشناسی موسیقی دارد و طرفدار تیم تراکتور است در این باره می­گوید: ‌«وقتی دعوا میشه و بحث های قومیتی پیش میاد، من میگم نکنین و نصیحت می کنم و جلوشونو می گیرم و ناراحت میشم، چون آبروی ما رو میبرن. ما فرهنگمون طوریه که با این دعواها همخونی نداره. بیشتر نوع­دوست هستیم.» کیوان که کارشناسی ارشد نرم­افزار دارد و زنجانی و طرافدار تیم تراکتور است در این مورد می­گوید: «معمولاً ترک ها اینطورین. سعی میکنن اون زمانی که تو ورزشگاه هستن، آشغال نریزن تو ورزشگاه. رو این حساسن.» سجاد، 38 ساله که طرفدار تیم نساجی مازندران است، نیز در این باره می­گوید: «وقتی تیم نساجی گل میزنه یا برنده میشه، ما شمالی می­رقصیم و اینجوری شادیمون رو نشون میدیم چون رقص محلی جزو آداب و رسوم ماست که نشون بدیم اصالتاً شمالی هستیم.» مصطفی، 28ساله مهندس مکانیک و طرفدار تیم تراکتور می­گوید: «من و دوستم مداوم تذکر می دادیم که فحش ندین. زشته. رسالت فرهنگی خودمون رو نشون می دادیم. تا جایی که یه نفر پشت سر من بود به یکی از بازیکنا توهین کرد. یه توپ رو خراب کرده بود. رفیق من برگشت گفتش که اینو منم موافقم. خندید که نشون میده آدم­های با فرهنگ هم در جایی که بی فرهنگی باشه، تأثیر میزاره شرایط محیطی هم تأثیر داره.»

3)مذهب

مذهب یک سیستم اجتماعی- رهنگی از رفتارها، تمرینات، سیرت، دیدگاه جهانی، متون، عبادتگاها، رسالت، اخلاق، یا سازمان­هاست که بشریت را به عناصر ماوراء الطبیعه، متعالی یا روحی مرتبط می‌کند. مذهب به مکتب‌های فکری درون یک دین- مانند مذاهب چندگانه فقه اسلامی- اطلاق می­شود(فرهنگ مریام وبستر[43]،2020). بر اساس تحلیل مصاحبه­ها  مشخص شد که مذهب یکی دیگر از مقوله­هایی است که فرد از طریق واسطه ذهنی با آن تعلق خود را به قومیتش نشان می­دهد. علی، کارشناس کامپیوتر که طرفدار تیم فولاد خوزستان است در این باره می­گوید: «در حین بازی همش دعا می کنم که گل بزنن. میگم خدایا گل بشه و 50 تا صلوات نذر میکنم.» بهروز، 69 ساله نیز که طرفدار تیم تراکتور است، می­گوید: «همش به ائمه توسل می کنم. بیشتر ما ترکا میگیم یا ابوالفضل گل بشه.»

4)اوصاف نمادین

«اوصاف نمادین» اشاره به برخی از صفاتی دارد که قومیتی خاص با آن صفات شناخته می­شوند. نیما، 31ساله که طرفدار تیم تراکتور است، در این مورد می­گوید: «تو ورزشگاه که بودیم خبرنگار اومد از من سوال کرد پرسپولیسی هستی من گفتم نه. من طرفدار تیم تراکتور و اصلالتاً تبریزی هستم. در تهران متولد شدم و بسیار تیمم رو دوست دارم. در اونجا خبرنگار با کنایه به من گفت که ترک ها پول دارن دیگه. نصف ایران برای اونهاست.» کوروش، کارشناس ارتباطات که طرفدار تیم نساجی است، در این یاره می­گوید: «ما شمالی هستیم. شیر هستیم و قوی»

5)نژادپرستی

نژادپرستی[44]نوعی پیش‌داوری و تبعیض است که متمرکز بر تفاوت‌های نژادی حاصل از تفاوت‌های ظاهریِ جسمی/فیزیکی و نیز تفاوت‌های فرهنگی حاصل از زبان، آداب و رسوم، دین، تاریخ و امثال آن می­باشد(رِیلی و همکاران[45]،2003: 45-52). همان طور که از تعریف مفهوم نژادپرستی پیداست، این مقوله یک مقوله ذهنی است که بر اساس تحلیل مصاحبه­ها نشان داده شد که نژادپرستی یکی از ابعاد هویت قومی است که در طیفی از کمترین تا بیشترین میزان در میان اعضای یک قوم به نمایش گذاشته می­شود. آرام (نام مردانه در ترکی)،کارشناس ارشد آی تی، 35 ساله و طرفدار تیم تراکتور در این باره می­گوید: «ما همیشه برنده هستیم. ما بهترین تیم رو داریم تکنیکی و تاکتیکی و قومیت. از لحاظ همه چی سریم.» مصطفی، 28ساله مهندس مکانیک و طرفدار تیم تراکتور در این مورد می­گوید: «روی قومیتم و تیمم تعصب دارم. میرم تیمم را تشویق کنم که تنها نباشه و غیرت دارم رو تیمم. تعصب دارم روی قومیتم، چون ترک نژاد برتره.» کوروش، کارشناس ارتباطات که طرفدار تیم نساجی است، در این باره می­گوید: «اگر هواداران تیم مقابل به قومیتم توهین کنن، عصبانی میشم، فحش میدم، شعار رو جواب میدم. با شعار میگیم تیم ببازه یا عقب باشه امجان مرد پشم داره ا بازی برگشت داره.» سپهر، کارشناس ارشد زمین­شناسی که طرفدار تیم فولاد خوزستان است، در این مورد می­گوید: «اینجا دو بخش است در اهواز: یک سریا عرب زبان هستن و یکسری ها مثل من فارس. برای همین طرفدارای فولاد هم ازین دوگروه هستن و عرب زبان ها خیلی غیرتی و عصبی هستن و معمولا دعوا و درگیری بین آنها بیشتر هستش اگر طرفدارای تیم مقابل بخوان توهینی کنن.»

ب)تعلق قومی با واسطه عینی

«تعلق قومی با واسطه عینی» وجهی از بازنمایی هویت قومی توسط تماشاگران فوتبال است که اتصال خود به قومیتشان را با نمادهای عینی بازنمایی کرده­اند. مقولاتی که ذیل این بُعد از هویت قومی قرار می­گیرند عبارت اند از: 1)زبان، 2)نژاد، 3)سرزمین، 4)نرخ جمعیت، 5)الگوی تغذیه، 6)موسیقی، 7)اسطوره­ها و مفاخر و 8)پوشش نمادین.

1)زبان

به جرأت می­توان گفت که زبان مهم­ترین و بارزترین مقوله­ای است که فرد به صورت عینی توسط آن وابستگی خود را به قومیتش نشان می دهد و به عبارت دیگر هویت قومی خود را بازنمایی می­کند. آرام(نام مردانه در ترکی)،کارشناس ارشد آی تی، 35 ساله و طرفدار تیم تراکتور در این باره می­گوید: «مدام تشویق میکنیم. میگیم یاشاسین آذربایجان و تراختور.» بهروز، 69 ساله نیز که طرفدار تیم تراکتور است، می­گوید: «رسیدم جایگاه پیش علی. باهمدیگه شروع کردیم حرف زدن به زبون ترکی. آخه اونم ترکه. داشتیم درباره بازی حرف میزدیم » اکبر، 36ساله، دکترای مهندسی متالوژی که طرفدار تیم فولاد خوزستان است، در این مورد می­گوید: «وقتی میخوام تشویق کنم، خوشحالی میکنم و فریاد میزنم و میگم هله گل و به زبون خودمون میگم اینو چند بار» سجاد، 38 ساله که طرفدار تیم نساجی مازندران است نیز در این باره می­گوید: «بازیکن رو تشویق می کنم: قهرمان ما هستین. به زبون خودمون تیم رو تشویق میکنم میگم تو همیشه قهرمانی تو ملوان همیشه قهرمانی.» پیمان، 34ساله و طرفدار تیم نساجی مازندران در این مورد می­گوید: «تا داد تی فدا باوم به یکی از کسایی که داشت تو زمین تمرین می کرد، شنیدم، فهمیدم شمالیه. شروع کرم شمالی حرف زدن که داداش خوارهستی... بعد که باهم دوست شدیم از بغل دستیم خواهش کردم جاشو عوض کنه. قبول کرد منم با کلی خوشحالی نشستم. بازی شروع شد»

2)نژاد

نژاد به خصوصیات بیولوژیکی شخص برمی‌گردد و شامل رنگ پوست، رنگ مو، رنگ چشم و مشخصاتی از این قبیل است. حتی شامل بیماری‌های خاصی که یک نژاد ممکن است به آن مبتلا شوند هم می‌شود. نژاد به هیچ عنوان شامل خصوصیات رفتاری و گرایش‌های فرهنگی شخص که بسیار تحت تاثیر محیط شکل می‌گیرند نیست. در حقیقت تحلیل مصاحبه­های کیفی، تفاوت میان دو مقوله نژاد و نژادپرستی را آشکار نمود و نشان داد که این دو مقوله اگرچه هر دو ابعاد بازنمایی هویت قومی در میان تماشاگران هستند، اما نژاد یک مقوله عینی و نژادپرستی یک مقوله ذهنی است که ممکن است نمود عینی بیابد یا خیر. بیشتر مصاحبه­شوندگان برای اشاره به مقوله نژاد از واژه «اصالت» استفاده می­نمودند. آرام(نام مردانه در ترکی)،کارشناس ارشد آی تی، 35 ساله و طرفدار تیم تراکتور در این باره می­گوید: «من عاشق تیم تراکتورم و هوادار دوآتیشه­ش هستم، چون اصالتاً ترکم.» ساسان، 35ساله، کارشناس ارشد جامعه­شناسی که طرفدار تیم تراکتور است، در این مورد می­گوید: «ما ترکا نژادمون اینطوریه که تیز و فرزیم. برای همین تیممون خوب بازی میکنه.»

3)سرزمین

سرزمین مقوله دیگری است که تماشاگران در راستای بازنمایی هویت قومی خود به آن توسل جسته­اند. پرویز، کارشناس مهندسی شیمی و طرفدار تیم فولاد خوزستان نیز در این باره می­گوید: «ما جنوبی هستیم و با همین جنوبی بودنمون خودمون رو نشون میدیم.» نیما، 31ساله که طرفدار تیم تراکتور است، در این مورد می­گوید: «یکی تو بازی پرسپولیس تراکتور اون ورتر بود. ترکی می گفت. بهش گفتم تو هم که ترکی بیا این طرفی. بابا یاشاسین آذربایجان.»

4)نرخ جمعیت

«نرخ جمعیت» مقوله­ای است که به حجم و بزرگی جمعیت یک قومیت اشاره دارد که بنابر تحلیل مصاحبه­ها از نظر مصاحبه­شوندگان به عنوان یکی از ابعاد هویت قومی بازنمایی شده است، چرا که جمعیت همیشه حاضر هواداران تیم در ورزشگاه را نمادی از جمعیت قومیت خود در نظر گرفته­اند. آرام(نام مردانه در ترکی)، کارشناس ارشد آی تی، 35 ساله و طرفدار تیم تراکتور در این باره می­گوید: ««تعداد ما بیشتره. واسه همین سرتریم. کلاً جمعیت ترکا هم زیاده تو ایران.»

5)الگوی تغذیه

«الگوی تغذیه» به سبک غذایی خاص و غذاها و مواد خوراکی مورد علاقه و ذائقه غذایی مردم یک قومیت خاص اشاره دارد. این مقوله نیز جزو مقولاتی بود که برخی از تماشاگران حین تماشای بازی بازنمایی نموده بودند. مجید،30ساله و کارشناس ارشد صنایع دستی که طرفدار تیم فولاد خوزستان است، در این مورد می­گوید: «آش محلی شولی باشه خیلی دوست دارم بخورم که معمولاً هستش.»

6)موسیقی

«موسیقی» یکی دیگر از ابعاد عینی هویت قومی است که می­توان گفت بعد از زبان بیشترین نمود را در بازنمایی هویت قومی در میان تماشاگران دارد، چرا که در زمان برد تیم مورد علاقه شان برای نشان دادن خود از موسیقی­های محلی شان استفاده می­نمایند. امیر، 46ساله و دکترای تربیت بدنی که طرفدار تیم فولاد خوزستان است، در این باره می­گوید: «وقتی تیمم می­بره، موسیقی محلی خودمون رو میزاریم.» بهروز، 69 ساله نیز که طرفدار تیم تراکتور است، می­گوید: «آهنگ ترکی می زارم تو ماشین و بوق می زنم و خوشحالی فراوان از اینکه برنده شده ایم.» سجاد، 38 ساله که طرفدار تیم نساجی مازندران است، نیز در این مورد می­گوید: «رقص محلی و موسیقی محلی شمالی و آهنگ شاد گوش میدم.»

7)اسطوره­ها و مفاخر

اسطوره­ها و مفاخر اشاره به افراد معروفی دراد که در هر قومیت خاص وجود دارند و مردم آن قومیت به آنها افتخار می نمایند و به نوعی هویت قومی خود را با نام بردن از آنها ابراز می­دارند. ساسان، 35ساله، کارشناس ارشد جامعه­شناسی که طرفدار تیم تراکتور است، در این باره می­گوید: «به کریم باقری و علی دایی افتخار می کنم من. یکی از کسانی که باعث افتخار ماست، دکتر قدیمی و آقای مهندس فائقی است.اینها باعث آبروی شهر خودمون میانه هستند. پایه گذار ورزش دانشگاه آزاد، آقای مهندس فائقی بودند» سجاد، 38 ساله که طرفدار تیم نساجی مازندران است، نیز در این مورد می­گوید: «سیروس قایقران را نام می بریم. به پژمان نوری و حسن اشجاری و سید جلال حسینی علاقه زیادی دارم. همه این ها برای ما اسطوره هستن» متین،25  ساله و طرفدار تیم تراکتور در این باره می­گوید:‌ «علی دایی و اینکه مرد شریفی هستش و اسطوره مهمیه برای من.» پرویز، کارشناس مهندسی شیمی و طرفدار تیم فولاد خوزستان نیز در این مورد می­گوید: «عبدالرضا برزگری  را با لقب «حسون سیاه» میگیم- اسم یک ماهی است. بازیکن تکنیکی بود.  وقتی کسی نمیتونست بگیرتشون مثل رونالدو ،ریوالدو که همه لقب هستن و چون که چهره سیاهی هم داشتن داور جوانان بود.»

8)پوشش نمادین

پوشش یکی از مؤلفه­های هویت قومی است، اما در میان تماشاگران حاضر در ورزشگاه خیلی کم مشاهده می­گردد که کسی با لباس محلی قومیت خود حاضر گردد. از سوی دیگر، تماشاگران با پوشیدن لباس و ملزومات تیم مورد علاقه خود تعلق شان را به تیمی نمایش می­دهند که نمادهای درون لباس ورزشی آنها برگرفته از همان قومیت است. بر همین اساس از مفهوم «پوشش نمادین» برای اشاره به این مؤلفه استفاده شده است. سجاد، 38 ساله که طرفدار تیم نساجی مازندران است، نیز در این باره می­گوید: «لباس تیمم رو میپوشم معلوم بشه شمالیم.» کیوان که کارشناس ارشد نرم­افزار و زنجانی و طرافدار تیم تراکتور است، در این مورد می­گوید: «از تمامی لباس های تیمم استفاده می کنم. حتما پرچم و دستبند و کلاه می پوشم تا نشون بدم که من یک تراکتوری اصیل هستم.» آرام(نام مردانه در ترکی)، کارشناس ارشد آی تی، 35 ساله و طرفدار تیم تراکتور در این باره می­گوید: «من کلاً با وسایل اینطوری که نشون میده طرفدار تیمم هستم، موافقم و استفاده می کنم تا نشون بدم که هوادارش هستم. ندیدم کسی لباس محلی بپوشه. معمولاً همون لباس تیم رو میپوشن، ولی چون لباس تیم تراکتور شبیه لباس تیم فنرباغچه ترکیه و تیم قره­باغ آذربایجانه این خودش یه جور نماد قومیتی حساب میشه که طرفدارا هم همین لباسو می پوشن دیگه.»

مدل مفهومی پژوهش

بحث و نتیجه گیری

موضوع و ماهیت هویت، یکی از مسائل چالش­برانگیز و پردامنه است که در دهه‌های اخیر مورد توجه بسیاری از روشنفکران، اندیشمندان و پژوهشگران قرار گرفته است. هویت قومی یکی از عوامل شکل­دهنده به هویت فرهنگی هر جامعه است که بر پایه تمایز فرهنگی قرار دارد و زمینه­های آن را باید در آداب و رسوم، ارزش­ها، باورها و حافظه تاریخی هر قوم جستجو کرد(محسنی،1386: 218). هویت قومی از نوع هویت اجتماعی و مجموعه خاصی از عوامل ذهنی، عینی، فرهنگی، اجتماعی، عقیدتی و نفسانی است که در یک گروه انسانی متجلی می­شود و آن را نسبـت به دیگر گروه­ها مـتمایز می­سازد (الطایی،1396: 158). فردی که وابسته به قومیت خاصی است، هنگامی که در موقعیتی تقابلی با افرادی از قومیتی دیگر قرار می­گیرد، سعی در نمایش تمایز خود با آنها بر مبنای هویت قومی­اش دارد. یکی از بسترهایی که چنین موقعیتی را فراهم می­آورد، تماشای مسابقات ورزشی همچون فوتبال در ورزشگاه­هاست که معمولاً دو تیم با هواداران از دو گروه متمایز در مقابل همدیگر قرار می­گیرند. بر همین اساس تحقیق حاضر با هدف بازنمایی ابعاد هویت قومی در میان تماشاگران فوتبال، با استفاده از روش کیفی تحلیل تماتیک به دنبال یافتن پاسخ این سؤال بوده است که تماشاگران هنگام تماشای بازی چگونه و از طریق چه مؤلفه­هایی هویت قومی خود را ابراز می­دارند؟

جامعه آماری پژوهش شامل کلیه تماشاگران فوتبال (هواداران سه تیم نساجی مازندران، فولاد خوزستان و تراکتور تبریز) بود که هم از قومیتی خاص محسوب می­گشتند (در اینجا سه قومیت مازنی، ترک و عرب) و هم اینکه تجربه حداقل یک بار تماشای حضوری بازی تیم مورد علاقه خود را در ورزشگاه داشتند. به منظور نمونه­گیری از روش هدفمند یا تعمدی (قضاوتی) استفاده شد. حجم نمونه نیز 28 نفر بود که کفایت نمونه­گیری با اشباع نظری حاصل و تعداد 17 مصاحبه پیاده و تحلیل گردید. روش گردآوری داده­ها در این پژوهش مصاحبه عمیق بود و به منظور تحلیل داده­های کیفی از شیوه کدگذاری تحلیل تماتیک از طریق نرم­افزار NVivo8 استفاده شد. برای بررسی اعتبار یا روایی تحقیق، یافته­های پژوهش با استفاده از شیوه «اعتبار اعضا»، به افراد مورد مطالعه برگردانده و نقطه نظرات آنها اعمال شده است. در نتیجه کدگذاری و تحلیل داده­های کیفی، یافته­های تحقیق نشان داد که تماشاگران حین تماشای بازی در ورزشگاه­های ورزشی هویت قومی خود را از طریق دو مؤلفه بازنمایی می­کنند که هر یک از این مؤلفه­ها خود دارای ابعادی هستند. این دو مؤلفه عبارت اند از: 1)تعلق قومی با واسطه ذهنی (فرهنگ، تاریخ، نژادپرستی، مذهب، اوصاف نمادین) و 2)تعلق قومی با واسطه عینی(سرزمین، موسیقی، الگوی تغذیه، اسطوره­ها و مفاخر، نرخ جمعیت، پوشش نمادین، زبان، نژاد).

در مقایسه با پیشینه­های داخلی تحقیق می­توان گفت، اگرچه نتایج پژوهش هاشمی و جوادی­یگانه (1386) حاکی از نقش پیوندی و انسجام­بخش فوتبال در بحبوحه چالش­های سیاسی و ایدئولوژیک میان گروه­های مختلف ایرانیان است، اما واکاوی معانی ذهنی هواداران تیم­های محلی و قومی (و نه صرفاً ملی) نشان می­دهد که تأکید هواداران بر مفهوم هویت قومی و بازنمایی آن، در صورت عدم هدایت این تمایزات به کانالی مثبت به منظور بهره­مندی از توانمندی­های آنها، پتانسیل تبدیل به چالشی درون­زا برای وحدت و انسجام ملی را دارد. پژوهش باقری(1388) نیز مؤید این نکته پیش­گفته است. نتایج تحقیق فکوهی(1389) نیز که یکی از کارکردهای فوتبال در جامعه ایران را هویت­سازی محلی می­داند، مؤید نتایج تحقیق حاضر است که نشان می­دهد تماشاگران فوتبال از ظرفیت عرصه تماشای فوتبال برای بازنمایی هویت قومی خود بهره برده­اند. همچنین پژوهش خدایی(1391) که بر مؤلفه موسیقی و شعارهای محلی در نمایش هویت قومی حین تماشای فوتبال تأکید دارد، تأییدکننده نتایج تحقیق حاضر است. فاضلی(1391) نیز در نتایج تحقیق خود به مؤلفه­های نمادها، شعارها و مذهب در میان هواداران تیم­های تراکتور تبریز و فولاد خوزستان اشاره نموده است. باقری و قدیمی(1396) نیز در تحقیق خود کارکرد هویت­ساز ورزش فوتبال را در میان تماشاگران آن نشان داده­اند. سعادتی(1400) نیز مؤلفه­های زبان و ادبیات و هنر و موسیقی را به عنوان مؤلفه­های هویت قومی در میان هواداران تیم تراکتور تبریز مورد بررسی قرار داده است که تحقیق حاضر نیز به این مؤلفه­ها دست یافته است. در مقایسه با تحقیقات پیشین خارجی می­توان به پژوهش اِنکوب(2014) اشاره نمود که دریافت عرصه تماشای فوتبال مکانی برای بازی قدرت بر مبنای هویت قومی است و آهنگ­ها و سرودهای هدفمند که توسط تماشاگران فوتبال اجرا می­گردد، نماینده درگیری­های تاریخی میان آنهاست. پژوهش وی مؤید یافته­های تحقیق حاضر در زمینه مؤلفه­های موسیقی و تاریخ است.

در مقایسه نظریات و رویکردهای پیشین نسبت به موضوع تحقیق حاضر و نتایج آن می­توان گفت که همانطور که برگر معتقد است مردمی که برای اولین بار با یکدیگر آشنا می­شوند، می­کوشند تا نقطه‌ مشترکی را پیدا کنند که وجه تمایز آنها از دیگران است. تحقیق حاضر نیز نشان داد که تماشاگران فوتبال زمانی که در صحنه تماشای فوتبال قرار می­گیرند می­کوشند تا همراه با کسانی که نقطه اشتراکشان با آنها علاوه بر تیم مورد علاقه و تماشای فوتبال، یک قومیت خاص است و هم­قومی محسوب می­گردند، دست به بازنمایی هویت قومی از طریق مؤلفه­های مختلف بزنند. همچنین نظریه استرایکر که با توجه به تعدد منابع هویت جمعی و تکثیر ابعاد هویت در سطح جمعی، هویت جمعی را به «احتمال آنکه یک فرد یک هویت خاص را در موقعیت­های گوناگون به بازی فراخواند» تعریف کرده که به معنی احتمالات متفاوت میان افراد است که هویت ویژه­ای را در یک موقعیت معین برجسته نمایند و به وسیله آن خود را شناسایی کنند و نیز به معنی پرنفوذ شدن عضویت فرد در یک گروه هویت خاص است که بر رفتار و ادراک او اثر می‌گذارد. مؤید یافته­های تحقیق حاضر است، چرا که نتایج تحقیق نشان داد که تماشاگران فوتبال با بازنمایی مؤلفه­ها و ابعاد هویت قومی در حقیقت درصدد نمایش یک هویت جمعی برآمده­اند. از سوی دیگر، طبق نظریه هویت اجتماعی تاجفل و ترنر که نشان می­دهد اعضای هر گروه در هر شرایط و موقعیتی، جانب گروه خود را می­گیرند و هنگام مقایسه بین گروه خود و گروه­های دیگر، ابعادی را برای مقایسه برمی­گزینند که می­تواند نتایج مقایسه را در پایان، به نفع گروه خودی، رقم بزنند، می­توان با ارجاع به یافته­های تحقیق حاضر نیز چنین استنباط نمود که تماشاگران فوتبال با بازنمایی ابعاد هویت قومی خود، سعی در مقایسه و برتری­جویی نسبت به تماشاگران تیم حریف داشته­اند. جایلز و جانسون نیز در نظریه هویت قومی-زبانی به اهمیت نقش زبان در ابراز هویت قومی اشاره تأکید نموده­اند که در نتیجه کدگذاری داده­های کیفی نیز به اهمیت این مؤلفه دست یافتیم. لاولر نیز در نظریه فرایند انتخاب هویت مدعی است که کنشگر با انتخاب یک هویت از میان هویت­های گوناگون با توجه به شرایطی که در آن قرار دارد، احساس تعلق خاطر را به دست می­آورد.

به طور کلی می­توان گفت تحقیق حاضر با تمرکز بیشتر بر موقعیتی که فرد به بازنمایی هویتی خاص همچون هویت قومی دست می­زند- همان عرصه تماشای فوتبال- نشان داد که تعلق قومی و بازنمایی هویت قومی دو بعد ذهنی و عینی دارد که در تحقیقات و رویکردهای نظری پیشین به این وجه تمایز بسیار مهم پرداخته نشده است. تعلق قومی با واسطه ذهنی عموماً به مؤلفه­هایی باز می­گردد که در طول زمان و فرایندی از گذشته تاکنون شکل گرفته­اند همچون فرهنگ، تاریخ، نژادپرستی، مذهب، اوصاف نمادین و تعلق قومی با واسطه عینی به مؤلفه­هایی اشاره دارد که عموماً در زمان حال عینیت دارند همچون سرزمین، موسیقی، الگوی تغذیه، اسطوره­ها و مفاخر، نرخ جمعیت، پوشش نمادین، زبان و نژاد. بنابراین لازم است که میان این دو وجه تمایز قائل شد و در تعریف مفهوم «هویت قومی» و چه بسا در تعریف مفهوم «هویت» یک بازنگری ترتیب داد تا به تمایز اساسی میان این دو وجه عنایت شود.

بر اساس نتایج تحقیق حاضر، دو گونه پیشنهاد قابل ارائه است:

 اول، پیشنهادهای پژوهشی که بر اساس آن پیشنهاد می­گردد که پژوهشگران آتی در تحقیقات پیمایشی به سنجش مؤلفه­های کشف شده در تحقیق حاضر به شیوه آماری بپردازند و همچنین تفاوت میان بازنمایی هویت قومی با واسطه ذهنی و بازنمایی هویت قومی با واسطه عینی را مشخص سازند.

دوم، پیشنهادات کاربردی که بر مبنای آن پیشنهاد می­گردد شرایطی در ورزشگاه­ها برای تماشاگران فراهم گردد که بتوانند به شیوه­ای مثبت و نه منفی و مخرب به بازنمایی وجوه و ابعاد هویت قومی خود بپردازند. تحقیقات فرهنگی و قوم­نگارانه در این راستا می­تواند راهگشا باشد. چه بسا اگر به این موضوع از منظری جامعه­شناسانه پرداخته و اهمیت داده نشود، بروز و ظهور پدیده­های قوم­گرایانه و ناسیونالیسم قومی و ایجاد تنش­های مخرب در عرصه­هایی همچون تماشای فوتبال را در پی خواهد داشت که هدف اصلی از این عرصه­ها همانا تخلیه هیجان جوانان و خلق لحظاتی شاد برای آنان است، نه ایجاد تنش و درگیری.

به طور کلی می­توان بر مبنای نتایج تحقیق حاضر اظهار داشت که عرصه تماشای مسابقات فوتبال دارای ظرفیت بازنمایی هویت قومی برای تماشاگران است که این امر اتخاذ سیاست­های راهبردی را در راستای تقویت هویت ملی به منظور کاهش تنش­ها، با عنایت به تفاوت­های مبتنی بر هویت قومی می­طلبد.