نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی و استادیار دانشگاه فرهنگیان استان اردبیل
چکیده
یکی از مسائل جوانان در جامعه ایران، اعتیاد و مصرف مواد است. مصرف مواد مخدر تحتتأثیر عوامل مختلف (محیطی و فردی) شکل میگیرد. در نظریه یادگیری شناختی- اجتماعی بندورا، بر فرایند بههمپیوسته تأثیر عوامل فردی و اجتماعی بر یکدیگر تأکید شده است. هدف این مقاله، تدوین مدل مصرف مواد مخدر سبک و سنگین براساس پیشایندهای فردی و محیطی (منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد، نظارت خانواده، تعارض خانوادگی، مصرف مواد خانواده، همسالان و محل زندگی) در بین دانشجویان شهر تهران براساس نظریه بندوراست. این مقاله از نوع طرحهای همبستگی مبتنی بر روش مدلیابی معادلات ساختاری (SEM) بهطور خاص معادلات رگرسیونی است. حجم گروه نمونه در این تحقیق 460 نفر (54 نفر دختر و 406 نفر پسر) انتخاب شد.
یافتههای پژوهش نشان میدهد که بهطورکلی مدل پژوهش دارای برازش مناسبی است و 9 متغیر، توان پیشبینی و تبیین (44/0=R2) از متغیر مصرف مواد سبک و (64/0=R2) از متغیر مصرف مواد سنگین را دارا میباشند. با توجه به نتایج تحلیل انجام شده، متغیرهای نظارت منفی خانواده، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده، نقش منفی محله و همسالان منحرف با میانجیگری منبع کنترل بیرونی، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد اثر غیرمستقیم معنادار بر مصرف مواد سبک و سنگین دارند. در تحلیل اثر مستقیم متغیرها، متغیرهای نظارت منفی خانواده، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، منبع کنترل بیرونی، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد از اثر مستقیم معنادار بر مصرف مواد سبک و سنگین برخوردار میباشند.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
A study of individual and environmental backgrounds of drug use among students of Tehran
نویسنده [English]
- Roghayeh Alaei
Faculty member and assistant professor of Ardabil Farhangian University
چکیده [English]
One of the issues of youth in Iranian society is drug use. Drug use is influenced by various factors (environmental and individual). The study is to develop a hard and soft drug use model based on Bandura's cognitive-social learning theory and individual and environmental factors (locus of control, academic procrastination, and academic burnout, positive attitude to materials, family monitoring, family conflict, family consumption, peers and local) among students in city of Tehran. It is a correlation scheme based on SEM method specifically regression equations. The sample size was 460 (54 female, 406 male).
The findings showed that the research model was generally fit for fitting and 9 variables had predictive power and explanation (R2= 0/44) of the light drug use variable (R2= 0/64) of the heavy drug use variable. The validity of the tests was also confirmed by Cronbach's alpha. In general, the questionnaires have a high validity and high credibility. According to the results of the analysis, negative family variables, family conflicts, substance use in the family, negative role of the neighborhood and deviant peers through the mediation of the external locus of control, academic procrastination, academic burnout, positive attitude to the materials have a significant indirect effect on the consumption of light materials And heavy. In direct effect analysis of variables, negative family variables, family conflicts, substance use in the family, negative neighborhood role, deviant peers, and external locus of control, academic procrastination, academic burnout and positive attitude toward materials have a direct effect on light and heavy materials use.
کلیدواژهها [English]
- Drugs
- Substance use
- Youth
- Individual determinants
- environmental determinants
بررسی پیشایندهای فردی و محیطی مصرف مواد مخدر در بین دانشجویان شهر تهران
رقیه علائی[1]
تاریخ دریافت مقاله: 24/8/1400
تاریخ پذیرش مقاله:4/12/1400
مقدمه
امروزه، مصرف مواد به یکی از معضلات اساسی زندگی بشر تبدیل شده و نگرانی روزافزونی را برای همه جوامع ایجاد کرده است (لاندهلم[2]، 2013). در ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﻴﺮ، پدیده ﻣﺼﺮف و ﺳﻮءﻣﺼﺮف ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﻣﻮاد روانﮔﺮدان و ﻣﺨﺪر، به مسئله و خطر ﻫﺸﺪار دﻫﻨﺪهای در ﺑﺴﻴﺎری از ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺟﻮاﻣﻊ مبدل گشته و زندگی بسیاری از مردم را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل کرده است؛ مسئلهای که موجب تحقیق و بررسی علمی توسط اندیشمندان بسیاری از رشتههای علمی نظیر روانشناسی، جامعهشناسی و پزشکی شده است.
در حقیقت، با وجود سابقه دیرینه اختلالات مربوط به سوءمصرف مواد در جهان، اکنون این پدیده به یک مشکل جدی و جهانی تبدیل شده و عوامل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، روانی، فردی و خانوادگی را تحتتأثیر قرار داده است (راتر[3] و همکاران، 2013).
علیرغم آن که در مورد این بیماری یا آسیب روانی- اجتماعی، بحث های فراوانی وجود دارد، اما باید اذعان کرد که شناخت دقیق عوامل مختلف دخیل در آن برای پیشگیری از این زلزله خاموش و بلای خانمانسوز، امری ضروری است؛ چرا که «پیشگیری بهتر از درمان است» و پیشگیری اولیه در مصرف مواد، راهی عملیتر و مقرون بهصرفهتر از پیشگیریهای ثانویه (درمان) و ثالث (توانبخشی) است.
ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد، ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه ﭼﻨﺪ ﻋﻠﻴﺘﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ و ﭘﻴﺸﮕﻴﺮی در اﻳﻦ زمینه ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ همه عوامل (ﻓﺮدی، ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ، همسالان، ﻣﺪرﺳﻪ و ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ) ﺑﺎﻳد ﺗﻮأﻣﺎن صورت پذیرد.
در این میان، عوامل مختلفِ محیطی و فردی در بروز مصرف مواد نقش دارند. در فهرست «مؤسسه ملی اعتیاد» (به نقل از رابرتسون[4] و همکاران، 2003)، 8 عامل بهعنوان منابع مؤثر در مصرف مواد مطرح شده است: محیط خانوادگی آشفته به خصوص خانهای که در آن والدین مصرفکننده هستند؛ فرزندپروری ناکارآمد؛ فقدان دلبستگی متقابل در پرورش فرزند؛ احساس خجالت نامناسب و رفتارهای پرخاشگرانه در کلاس درس؛ ناکامی و شکست تحصیلی؛ مهارت های اجتماعی و سازگارانه ضعیف؛ برقراری رابطه با همسالان منحرف یا همسالانی که به رفتارهای انحرافی گرایش دارند و شکلگیری این برداشت که مصرف مواد در محیط مدرسه، بین همسالان و در محیط اجتماعی قابل قبول است.
هاوکینز و کاتالانو[5] (1992؛ به نقل از محمدخانی، 1388) نیز با ارائه یک چارچوب نظری محکم در مورد سوءمصرف مواد، 6 حیطه اساسی شامل فرد، همسالان، خانواده، مدرسه، محله و جامعه را مورد توجه قرار دادهاند. این حیطهها با هم تعامل دارند و فرد در مرکز این مدل قرار دارد؛ چنان که همه محرکها را براساس ویژگی های فردی خود پردازش و تفسیر می کند و پاسخ میدهد.
کارشناسان، جوانی را یکی از مهمترین مراحل زندگی هر فرد میدانند که با افزایش خطر و اختلالهای گوناگون نظیر مصرف مواد مخدر و روانگردانها، روابط سوءجنسی و... رابطه دارد (صرامی، 1388). آمارها نیز نشانگر این واقعیت هستند که میزان مصرف مواد در بین جوامع مختلف بهویژه در میان نوجوانان و جوانان در دهههای اخیر افزایش چشمگیری داشته است (ملچیور و همکاران[6]، 2007؛ به نقل از سهرابی و همکاران، 1387).
شروع مصرف مواد در سطح جهان بهگونه ای است که هر روزه بر دامنه آن افزوده میشود و در همه اقشار جامعه اعم از تحصیلکرده، ورزشکار، فقیر و ثروتمند نفوذ کرده است، ولی قربانیان اصلی آن جوانان هستند. بنابراین، مسئله مصرف مواد در میان نسل جوان و نوجوان بهویژه در کشور ما باید جدی گرفته شود.
دفتر سازمان ملل متحد در ایران، تعداد افراد وابسته به مواد مخدر در کشور را 2/1 میلیون نفر تخمین زده است که 27/2 درصد از جمعیت بزرگسال را تشکیل میدهد. علاوه بر این، به دلیل جوان بودن جمعیت ایران، شیوع مواد مخدر در میان جوانان از نگرانی های عمده کشور به شمار میرود (سازمان ملل متحد در ایران، 2015).
اﻳﺮان ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪه ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ﺟﻬﺎن، ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻞ ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر رو ﺑه ﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ. در شهر تهران نیز آسیبهای اجتماعی به یکی از مهمترین معضلات کلان محلات شهر مبدل گشته است. آسیبهایی نظیر اعتیاد روند رو به رشدی در سالهای اخیر داشته و مشکلات عدیدهای برای شهر تهران و شهروندان بهوجود آورده است. بر طبق گزارش سال 1390 شهرداری تهران، اعتیاد و معتاد خیابانی در رتبه نخست آسیبپذیری تمامی محلات بوده است (شهرداری تهران، 1390). از سوی دیگر، برای رسیدن به اهداف توسعه و پیشرفت هر کشوری، شناسایی مسائل و مشکلات پیشروی افراد جامعه بهخصوص جوانان بهعنوان تعیینکنندگان مشاغل آینده، از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است.
از این رو، در راستای مداخلات پیشگیری وسیع در جامعه، شناسایی عوامل مؤثر بر مصرف مواد و سایر رفتارهای پرخطر باید از دغدغههای اساسی متولیان تعلیم و تربیت باشد. از آﻧﺠﺎﻳﻲﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ پیشایندهای ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد به اﻗﺪاﻣﺎت ﺳﺎزﻧﺪهای ﺑﺮای ﭘﻴﺸﮕﻴﺮی اوﻟﻴﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ، تأکید بندورا در نظریه یادگیری شناختی- اجتماعی بر عوامل درونی و بیرونی و نیز ارتباط عوامل متعدد در سطوح مختلف با مصرف مواد، ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ به تدوین مدل مصرف مواد مخدر براساس پیشایندهای فردی و محیطی (متغیرهای منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد، نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، همسالان و محل زندگی) در بین دانشجویان شهر تهران پرداخته است.
هدف این پژوهش، تدوین مدل مصرف براساس پیشایندهای فردی و محیطی در میان دانشجویان شهر تهران می باشد. سوال اصلی تحقیق این است:
آیا دادههای پژوهش حاضر با مدل ارائه شده در این مطالعه برازش دارد؟
پیشینه پژوهش
در مطالعه ممیز و همکاران (1400) با عنوان «نقش سیاست گذاری آموزشی در تغییر آگاهی و نگرش (درک خطر) نوجوانان و جوانان در پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر» اشاره شده که 8 شاخص (حساس سازی، آگاه سازی در جلسات آموزش خانواده، آموزش مربیان، شیوه های نوین آموزشی، رسانه های جمعی، پاکسازی محیط های آلوده، الگوسازی و قوانین و مقررات) نقش مهمی در تغییر آگاهی و نگرش نوجوانان و جوانان در پیشگیری از اعتیاد آتها به مواد مخدر دارد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که توجه به راهبردهای فرهنگی در قیاس با سایر راهبردها، با تاثیرگذاری بر نگرش جامعه هدف نقش مهمی را در محدودسازی و پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر ایفا می نماید.
مطالعه مولایی و هاشمی (1396) در مقالهای با عنوان «راهکارهای مقابله با گرایش به مصرف مواد مخدر» که با استفاده از تحقیقات، کتب، اسناد و منابع کتابخانهای مرتبط انجام شده است، حاکی از این نتیجه است که صرفنظر از عوامل زیستشناختی، راهکارهای مقابله فردی، خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و آموزشی بر گرایش به مصرف مواد مخدر تأثیر دارد.
یعقوبی و همکاران (1394) نیز در مطالعهشان با عنوان «رابطه بین نگرش نسبت به سوءمصرف مواد با باورهای غیرمنطقی و اهمالکاری تحصیلی» از نوع پژوهش همبستگی به این نتیجه رسیدند که اهمال کاری تحصیلی و باورهای غیرمنطقی از جمله عوامل زمینه ساز اعتیاد است که باید در درمان و پیشگیری از اعتیاد ملحوظ نظر باشند. همچنین توکلی و دهکردیان (1392) در پژوهشی با موضوع «پیشبینی اعتیادپذیری دانشجویان بر اساس متغیرهای جمعیتشناختی، اهمالکاری تحصیلی و متغیرهای بینفردی» به روش پیمایشی به این نتیجه رسیدند که اهمالکاری تحصیلی در کنار متغیرهای وضعیت اقتصادی، سن و رشته تحصیلی در مجموع 13درصد از واریانس اعتیادپذیری دانشجویان را تبیین میکنند.
در مطالعه محمودی و همکاران (1394) با موضوع «بررسی علل گرایش به مواد مخدر از نظر بیماران با تشخیص مسمومیت مواد مخدر و اعتیاد مراجعهکننده به بیمارستانهای آموزشی شهر خرمآباد» نیز علل فردی وخانوادگی، علل مربوط به دوستان و عوامل محیطی و اقتصادی با روش پیمایش بررسی شده است. کسب لذت و سرخوشی، تسکین دردها و ناراحتیهای روحی و عصبی و فراموشی و رهایی از مشکلات زندگی جزو بیشترین علل فردی بودند. در مورد علل خانوادگی، وجود فرد معتاد در خانواده دارای بیشترین فراوانی بود. در مورد علل مربوط به دوستان، معاشرت و همنشینی با دوستان ناباب و مصرف تفننی در مهمانیهای دوستانه مهمترین عوامل مؤثر بر اعتیاد بودند. در این مطالعه تأثیر معنادار عوامل محیطی و اقتصادی، بیکاری، فراوان و ارزان و در دسترس بودن مواد مخدر و مشکلات مالی و فقر اقتصادی بیان شده است.
بوالهری و همکاران (1385) در تحقیقی با عنوان «شیوعشناسی مصرف مواد و عوامل خطر و محافظتکننده در دانشجویان شهر تهران» که توسط دفتر مرکزی مشاوره وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام دادند به این یافته رسیدند که شیوع مصرف سیگار، قلیان، مشروبات الکلی، حشیش، قرصهای اکس، تریاک، هرویین، کراک و شیشه در بین دانشجویان دانشگاه تهران بهترتیب 2/24، 9/39، 17، 2/2، 7/0، 3/2، 2/0 و 7/0 درصد است.
براساس مدل تلفیقی بوتوین[7] (2000) که در کتابی با عنوان «آموزش مهارت های زندگی» ارائه شده، مصرف الکل، سیگار و سایر مواد، نتیجه تعامل پویای مجموعهای از عوامل محیطی و فردی است که در آن همسالان، والدین و سایر عوامل اجتماعی در تعامل با آسیبپذیریهای روانشناختی فرد، به مصرف الکل، سیگار و سایر مواد منجر میشوند.
طبق تحقیقات هوفمن و استیفن[8] (2014) با موضوع «سبک فرزندپروری، دینداری، مصرف الکل در بین همسالان، و مصرف زیاد الکل توسط نوجوانان» که بر روی 5419 نفر از جوانان با استفاده از مدل معادلات ساختاری انجام شده است، در محیط همسالانی که مصرف مواد مخدر رایج است، جوانان بیشتر در معرض خطر قرار دارند. همچنین والدین مقتدر، اگرچه ارتباط مسقیمی با نوشیدن الکل توسط خود جوانان نداشتند، لیکن ارتباط مستقمی با سوق دادن او به مصرف الکل در بین همسالان دارند.
ﺳﺪﻻﮐﻮوا[9] و ﻫﻤﮑﺎران (2014) در تحقیقی با عنوان «بررسی نقش کنترل والدین کودک به عنوان پیش بینی کننده اهمال کاری تحصیلی آنان» با استفاده از روش کمی و رگرسیون چندگانه در بین 155 دانشجوی دانشگاههای کشور چک ﻧﺸﺎن دادند ﮐﻪ راﺑﻄﻪ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﻨﺘﺮل واﻟﺪﯾﻦ و اهمالکاری ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﻓﺮزﻧﺪان وﺟﻮد دارد. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ، ﮐﻨﺘﺮل واﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮ اﻣﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻓﺮزﻧﺪان، ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪه ﻗﻮی اهمالکاری ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ آﯾﻨﺪه ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺖ.
طبق تحقیق مروری انجام شده توسط مور[10] و همکاران (2017) با عنوان «بررسیها و توصیههایی در زمینه نقش ورزش در درمان اختلالات مصرف مواد در بین جوانان»، روابط نزدیک والدین و فرزندان، وجود یک محیط همبستگی ایمن و حمایتی از طریق محبت، ستایش و تشویق، یک سپر قوی برای فرزندان در برابر احتمال استفاده از مصرف مواد قرار میدهد. برعکس تأثیر منفی خانواده در طی دوران رشد فرزند میتواند تأثیرات معناداری در رشد مغز فرزندان، واکنشهای احساسی و نبود راهبردهای مقابله با استرس در آنها داشته باشد و زمینه را برای مصرف مواد مخدر فراهم آورد.
وستگیت[11] و همکاران (2017) در تحقیقی با موضوع «اهمال کاری مولد: سبک اهمال کاری تحصیلی میتواند نتایج تحصیلی و الکل را پیشبینی کند» با استفاده از تجزیه و تحلیل خوشهای بر روی 1106 دانشجوی کارشناسی ارشد به بررسی ارتباط اهمالکاری با مصرف الکل و مواد مخدر پرداختند و 5 سبک اهمال کاری تحصیلی را شناسایی کردند. آنها نیز مطابق تحقیقات پیشین به این نتیجه رسیدند که بین اهمالکاری با مصرف بیشتر الکل ارتباط وجود دارد.
نتایج تحقیقات فریس[12] و همکاران (2017) با عنوان «نگرش جوانان به مصرف مواد مخدر غیرقانونی» نشان میدهد که مردان جوان دو برابر بیشتر از زنان جوان احتمال داشتن نگرش مثبت به مصرف مواد مخدر دارند. طبق یافته این محققان که در سال 2013 بر روی 2013 نفر از جوانان با استفاده از روش پیمایش و رگرسیون چندگانه به تحقیق پرداختند، جوانانی که نگرشی مثبت به مصرف مواد مخدر دارند با طیف وسیعی از رفتارهای پرخطر مواجه هستند.
با توجه به مطالعات انجام شده، میتوان گفت که رفتارهای مربوط به سیگار کشیدن با عوامل مهمی از جمله دوستان و والدین، مربوط است و پیشبینیکنندههای بسیار قوی برای استعمال مواد توسط جوانان محسوب میشوند. عوامل اجتماعی مانند محله، وضعیت اقتصادی اجتماعی نامناسب، قوانین تسهیلکننده مصرف مواد و در دسترس بودن مواد، احتمال سوءمصرف مواد را افزایش میدهد. ﻛﺴﺐ ﻟﺬت، ﻛﻨﺠﻜﺎوی، رﻓﻊ ﻣﺸﻜﻼت روﺣﻲ، در دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن ﻣﻮاد و رﻓﻊ درد ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دلایل ﺳﻮءﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﺑﻮدﻧﺪ. مواردی از قبیل تنهایی، تعارض والدین، احساس بیپناهی، احساس حقارت، نداشتن دوستان خوب و مشکلات خانوادگی هم میتواند افراد را به سوی اعتیاد سوق دهد. عوامل خانوادگی مانند مصرف مواد در خانواده، نحوه نظارت و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ، ﻣﻌﺎﺷﺮت ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﺎﺑﺎب، تجربیات ناموفق تحصیلی مثل اهمالکاری ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ و فرسودگی تحصیلی و ویژگیهای فردی مانند نگرش به مواد و منبع کنترل ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮدی، ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ هستند ﻛﻪ در ﮔﺮاﻳﺶ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﺗﺎﺛﻴﺮ دارند.
در واقع وجه تمایز این تحقیق، در نظر گرفتن همزمان هر دو بعد پیشایندهای فردی و محیطی در اعتیاد جوانان است که باعث نگرش کاملی به موضوع شده است. بنابراین، هرچند مصرف مواد و اعتیاد بهعنوان یک آسیب اجتماعی و پدیدهای پیچیده با عوامل و دلایل مختلف، هیچگاه بهطور کامل ریشهکن نخواهد شد، اما با تدبیر و ارائه راهکارهای علمی میتوان آن را به کنترل در آورد.
چارچوب مفهومی پژوهش
بندورا، در نظریه یادگیری شناختی- اجتماعی، مفهوم «عاملیت انسانی»[13] را مورد تأکید قرار داده است. عاملیت انسانی یا نیروی انسانی از نظر بندورا، طراحی آگاهانه و اجرای عمدی اعمال از سوی فرد بهمنظور تأثیرگذاری بر رویدادهای آینده است (سیف، 1394). بندورا، در مقالهای با عنوان «نظریه شناختی- اجتماعی»[14] مفاهیمی نظیر عمدی بودن یا قصدمندی[15]، پیشاندیشی[16]، خودتنظیمی[17]، خودواکنشی[18] و خوداندیشی یا اندیشهورزی[19] را مطرح کرده و عملکرد افراد را متأثر از شبکه گستردهای از تأثیرات با ساختار اجتماعی معرفی میکند که در این تبادلات عاملی[20]، افراد به منزله تولیدکننده و نیز محصول سیستمهای اجتماعی هستند. از نظر بندورا، بخش وسیعی از یادگیریهای انسان با مشاهده و تقلید صورت میگیرد (کدیور، 1393).
طبق مفهوم تعیینگری متقابل، عوامل شخصی (از جمله باورها، انتظارات، نگرشها و...)، رویدادهای محیطی (فیزیکی و اجتماعی) و رفتارهای (عملی و کلامی) فرد با یکدیگر تأثیر متقابل دارند و به کمک هم رفتار انسان را تعیین میکنند و هیچ یک از این سه جزء را نمیتوان جدا از اجزای دیگر بهعنوان تعیینکننده رفتار انسان بهحساب آورد (سیف، 1394). تأکید بندورا بر تعامل عوامل درونی و بیرونی در تعیین رفتار، نقش مهمی در درک نظریه شناختی- اجتماعی او دارد. برطبق این نظریه، انسان با مشاهده رفتار دیگران، آن رفتار را یاد میگیرد. شواهد موجود حاکی از آن است که انسان با مشاهده رفتارهای یک سرمشق میتواند آن را یاد بگیرید (کدیور، 1393). بنابراین، مبانی نظری این بخش از پژوهش بر نظریات یادگیری اجتماعی و یادگیری شناختی- اجتماعی بندورا استوار است.
در ﻣﻮرد ﻋﻠﻞ رﻳﺸﻪای ﺳﻮءﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﺎﺻﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﻃﻮری ﻛﻪ پیشایندهای ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺳﻮءﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺘﻨﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﺎﻣﻞ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎی ﻓﺮدی، وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻲﺷﻮد. پرواضح است که در این میان هیچ عاملی به تنهایی شرط لازم و کافی برای مصرف مواد نیست و ترکیبی از عوامل منجر به مصرف یا عدم مصرف مواد میشوند. بنابراین، در این تحقیق سعی شده است، نقش مجموعهای از عوامل (پیشایندهای فردی و محیطی) بر مصرف مواد سبک و سنگین در میان جوانان در قالب تدوین مدل مورد بررسی قرار گیرد. در این تحقیق، مواد سبک شامل سیگار، قلیان و مشروبات الکلی و مواد سنگین شامل ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ﺳﻨﺘﻲ و صنعتی (ﺗﺮﻳﺎک، ﻫﺮوﻳﻴﻦ و ﺣﺸﻴﺶ/ ﻗﺮصﻫﺎی روانﮔﺮدان، گل، ﻛﺮاک، ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل، ﺷﻴﺸﻪ و اﻛﺴﺘﺎزی و...) میباشد.
بنا بر آنچه مطرح شد، پیشایندهای فردی و محیطی مصرف مواد سبک و سنگین در راستای مدل جامع زیر بررسی میشود:
شکل 1: مدل پیشنهادی مصرف مواد (سبک/سنگین) در بین جوانان
فرضیههای تحقیق که در راستای اهداف تحقیق تدوین میشوند، عبارت اند از:
- مدل ساختاری متغیرهای تحقیق از برازش مناسبی برخوردار است.
- بین متغیرهای نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، محله، همسالان با میانجیگری منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد بر مصرف مواد در میان جوانان، مدل اندازهگیری برقرار میباشد.
- نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، محله، همسالان، منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد بر مصرف مواد در میان جوانان اثر مستقیم دارند.
- نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، محله، همسالان با میانجیگری منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد بر مصرف مواد در میان جوانان اثر غیرمستقیم دارند.
روش شناسی پژوهش
این پژوهش با توجه به هدف آن از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ شیوه گردآوری دادهها به صورت مقطعی و تحلیل آنها به روش توصیفی و از نوع طرحهای همبستگی مبتنی بر روش مدلیابی معادلات ساختاری[21] (SEM) بهطور خاص تحلیل مسیر[22] است و رویکرد مبتنی بر کواریانس[23] (CBSEM) براساس نرم افزار 23 Amos میباشد. این رویکرد به تخمین ضرایب مسیرها، بارهای عاملی با استفاده از به حداقل رساندن تفاوت بین ماتریس کواریانس مبتنی بر نمونه و ماتریس کواریانس مبتنی بر مدل میپردازد. همچنین از روش چهار گامی بارون و کنی[24] و حداکثر درستنمایی ([25]MLE) استفاده گردید که گامها بهترتیب بررسی همبستگی متغیرهای برونزا با میانجی، متغیرهای میانجی با درونزا و رابطه متغیرهای برونزا از طریق متغیرهای میانجی با درونزا بررسی میشود (بارون و کنی، 1986). از آنجاکه این پژوهش، مطالعه میزان تغییرات در یک عامل (مصرف مواد) بر اثر تغییرات در چند عامل دیگر است، روش تحقیق از نوع همبستگی براساس تحلیل ماتریس همبستگی است که شناخت این رابطه با استفاده از روش مدل معادلات ساختاری (کرلینجر و پدهازر، 1394) صورت میگیرد.
در پژوهش حاضر، برای آزمون فرضیات مربوط به مدل مفهومی از روش تحلیل مسیر استفاده خواهد شد که مصرف مواد سبک و سنگین بهعنوان متغیر درونزا و متغیرهای نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، همسالان و محله بهعنوان متغیرهای برونزا و منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد بهعنوان متغیرهای میانجی در نظر گرفته شده است.
مدلسازی معادلات ساختاری، روشهای برآورد حجم نمونه متفاوتی را معرفی مینماید. در زمینه برآورد بهینه برای مطالعات مربوط به مدلیابی معادله ساختاری نظرات متفاوتی وجود دارد. از جمله کلاین (2010) و لوهلین (2004؛ به نقل از قاسمی و همکاران، 1390) معتقدند حجم نمونه کمتر از 100 نامناسب و حجمهای بالاتر از 200 مطلوب است. مککالوم (2001؛ به نقل از قاسمی و همکاران ، 1390) به اندازه بین 300 تا 400 اشاره میکند. هایر و همکاران (2008؛ به نقل از هومن، 1393)، نیز به اندازه بین 200 تا 400 اشاره دارند. برای سازگاری با الگوی معادلات ساختاری تعداد نمونه باید حداقل 15 برابر متغیرهای مشاهده شده باشد (استیونس، 1994، به نقل از هومن، 1393).
جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه جوانان شاغل به تحصیل در دانشگاههای شهر تهران در سال تحصیلی 96- 1395 است که بر اساس آخرین آمار آموزش عالی (به نقل از خبرگزاری مهر، 1395)، تهران ۸۷۲ هزار و ۹۶۴ نفر دانشجو دارد. در استان تهران تعداد 141 مرکز علمی و دانشگاهی تعریف شده است (پایگاه مرجع دانشگاههای ایران، 1397). با توجه به این اطلاعات، در این پژوهش، پنج دانشگاه آزاد اسلامی، فرهنگیان، خوارزمی، علمی کاربردی و دانشگاه تهران به شیوه نمونه گیری خوشهای انتخاب و در ادامه از هر دانشگاه با توجه به حضور در پردیس آنها که متشکل از چندین دانشکده است، به صورت تصادفی حدود 460 نفر (54 نفر دختر، 406 نفر پسر) انتخاب شدند.
در واقع، به دلیل جامعه آماری بزرگ تحقیق و واحد نمونهگیری که گروهی است، از روش نمونهگیری خوشهای (هر دانشگاه به عنوان یک خوشه) استفاده شد. بنابراین، معیارهای ورود به مطالعه عبارت بودند از: تمایل به همکاری و رضایت کامل شرکتکنندگان در پژوهش، سکونت در شهر تهران و قرار داشتن در محدوده سنی دانشجو.
جمعآوری اطلاعات از طریق تکمیل پرسشنامه خودگزارشی انجام شد و پس از تکمیل پرسشنامه، تمام اطلاعات در رایانه ثبت و با نرمافزار Spss نسخه 24 و Amos نسخه 23 تجزیه و تحلیل گردید.
بنابراین در این پژوهش، بهمنظور بررسی فرضیههای آماری از روش مدل معادلات ساختاری (تحلیل مسیر) استفاده میشود. ابزار جمعآوری اطلاعات، در این پژوهش، پرسشنامه و مقیاس است که از «پرسشنامه عوامل خطرساز و حفاظتکننده مصرف مواد»[26] (RAPI) (از سؤالات 13 تا 15 جهت سنجش مصرف مواد خانواده؛ از سؤالات 24 تا 27 شامل نظارت خانواده و از سؤال 28 تا 36 شامل تعارض خانواده در پرسشنامه مربوط به تحقیق).)؛ «پرسشنامه بررسی وضعیت مصرف مواد» محمدخانی؛ «پرسشنامه اهمالکاری تحصیلی»[27] (APS)؛ «پرسشنامه منبع کنترل» راتر[28] (RLCS)؛ «پرسشنامه ﻓﺮﺳﻮﺩﮔﻲ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ» ﻣﺴﻠﺶ[29]- ﻓﺮﻡ ﺩﺍﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻥ (MBI) و «پرسشنامه اطلاعات جمعیتشناسی و پرسشهای زمینهای یا خصیصهها» برای سنجش استفاده شده است.
همچنین متغیرهای تحقیق عبارت اند از: متغیر درونزا شامل مصرف مواد سبک و سنگین؛ متغیرهای برونزا شامل متغیرهای نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، همسالان و محله و متغیرهای میانجی شامل متغیرهای منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد.
آزمون الگوی بیرونی شامل بررسی پایایی و روایی سازهها و ابزار پژوهش است. بهمنظور بررسی روایی سازه[30] از شاخصهای روایی همگرا[31] و روایی تشخیصی[32] یا واگرا[33] و بارعاملی استفاده گردید. همچنین، برای برآورد هماهنگی درونی گویههای پرسشنامهها از آلفای کرونباخ[34] و پایایی مرکب (سازگاری درونی) بهره گیری شد.
شرط برقراری روایی سازه این است که اندازه پایایی مرکب[35] (CR) از 6/0 بزرگتر و میانگین واریانس استخراج شده[36] (AVE) از 4/0 بزرگتر باشد (فورنل و لارکر[37]، 1981).
بهطورکلی پایایی مرکب (CR) نشاندهنده آن است که مقادیر بهدست آمده از مؤلفهها از حد معیار 7/0 بیشتر میباشد. همچنین نتایج میانگین واریانسهای استخراجی (AVE) نشان میدهد که تمامی مؤلفهها در مدل اندازهگیری، مقدار بهدست آمده آن از حد معیار 5/0 بزرگتر میباشد که نشاندهنده روایی همگراست. همچنین ضریب پایایی مرکب باید از ضریب میانگین واریانس استخراج شده بزرگتر باشد. در اینصورت هر سه شرط روایی همگرا وجود خواهد داشت (حبیبی، 1396). بهطور خلاصه داریم:
CR > 0/7
AVE > 0/5
CR > AVE
برای روایی واگرا که بیانگر وجود همبستگیهای جزئی بین شاخصهای یک سازه و شاخصهای سازههای دیگر است، از معیار فورنل و لارکر (1981) استفاده میشود که اشاره به این مسئله دارد که ریشه دوم مقادیر میانگین واریانسهای استخراجی برای هر سازه بزرگتر از مقادیر همبستگی آن سازه با سازههای دیگر است. از این رو، پرسشنامههای دارای روایی تشخیصی مناسبی است.
بنابراین، موضوع مقادیر بهدست آمده از AVE و CR پرسشنامهها در این تحقیق، تأیید میگردد.
یافتههای پژوهش
در یافتههای تحقیق، توصیفهای زمینهای حاصل از پژوهش در جدول زیر ارائه شده است:
جدول 1: مصرف مواد (سبک/سنگین) برحسب دانشگاه
|
|
دانشگاه |
||||||||||||
|
آزاد اسلامی |
فرهنگیان |
خوارزمی |
علمی-کاربردی |
تهران |
جمع |
||||||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
||
|
مصرف مواد |
سبک |
105 |
94/78 |
13 |
33/43 |
49 |
82/62 |
71 |
19/58 |
48 |
48/49 |
286 |
17/62 |
|
سنگین |
17 |
78/12 |
2 |
66/6 |
16 |
51/20 |
36 |
50/29 |
5 |
15/5 |
76 |
52/16 |
|
|
عدم مصرف |
11 |
27/8 |
15 |
50 |
13 |
66/16 |
15 |
29/12 |
44 |
36/45 |
98 |
30/21 |
|
|
جمع |
133 |
100 |
30 |
100 |
78 |
100 |
122 |
100 |
97 |
100 |
460 |
100 |
|
از لحاظ مصرف مواد (سبک و سنگین)، 286 نفر (2/62 درصد) به مصرف مواد سبک و 76 نفر به مصرف مواد سنگین میپرداختند.
|
متغیر |
زیر مجموعه |
فراوانی |
درصد فراوانی |
|
سن |
20-17 |
180 |
1/39 |
|
25-21 |
222 |
3/48 |
|
|
30-26 |
58 |
6/12 |
|
|
جنسیت |
مونث |
54 |
7/11 |
|
مذکر |
406 |
3/88 |
|
|
ترتیب تولد |
فرزند نخست |
204 |
3/44 |
|
فرزند آخر |
107 |
3/23 |
|
|
فرزند وسط |
149 |
4/32 |
|
|
وضعیت تحصیلی پدر |
بی سواد |
12 |
6/2 |
|
ابتدایی |
24 |
2/5 |
|
|
سیکل |
52 |
3/11 |
|
|
دبیرستان |
48 |
4/10 |
|
|
دیپلم |
187 |
7/40 |
|
|
فوق دیپلم |
72 |
7/15 |
|
|
لیسانس |
56 |
2/12 |
|
|
فوق لیسانس و بالاتر |
9 |
2/0 |
|
|
وضعیت شغلی پدر |
بیکار |
10 |
2/2 |
|
کارگر |
37 |
8 |
|
|
کارمند |
111 |
1/24 |
|
|
فرهنگی |
6 |
3/1 |
|
|
نظامی |
1 |
2/0 |
|
|
آزاد |
245 |
3/53 |
|
|
بازنشسته |
50 |
9/10 |
|
|
وضعیت تحصیلی مادر |
بی سواد |
26 |
7/5 |
|
ابتدایی |
63 |
7/13 |
|
|
سیکل |
93 |
2/20 |
|
|
دبیرستان |
114 |
8/24 |
|
|
دیپلم |
112 |
3/24 |
|
|
فوق دیپلم |
16 |
5/3 |
|
|
لیسانس |
30 |
5/6 |
|
|
فوق لیسانس و بالاتر |
6 |
3/1 |
|
|
وضعیت شغلی مادر |
خانه دار |
386 |
9/83 |
|
کارگر |
3 |
7/0 |
|
|
کارمند |
21 |
6/4 |
|
|
فرهنگی |
6 |
3/1 |
|
|
آزاد |
30 |
5/6 |
|
|
بازنشسته |
14 |
3 |
همچنین 1/39 درصد (180 نفر) در رده سنی 20-17؛ 3/48 درصد (222 نفر) در رده سنی 25-21 و 6/12 درصد (58 نفر) در رده سنی 30-26 قرار داشتند. از لحاظ شغل پدر، 10 نفر (2/2 درصد) بیکار؛ 37 نفر (8 درصد) قشر کارگر؛ 111 نفر (1/24 درصد) کارمند؛ 6 نفر (3/1 درصد) فرهنگی؛ 1 نفر (2/0 درصد) نظامی؛ 245 نفر (3/53 درصد) مشاغل آزاد و 50 نفر (9/10 درصد) بازنشسته بودند. از لحاظ شغل مادر، 386 نفر (9/83 درصد) خانهدار؛ 3 نفر (7/0 درصد) قشر کارگر؛ 21 نفر (6/4 درصد) کارمند؛ 6 نفر (3/1 درصد) فرهنگی؛ 30 نفر (5/6 درصد) مشاغل آزاد و 14 نفر (3 درصد) بازنشسته بودند.
تعیین بررسی اولیه تحلیل شامل بررسی دادههای پرت و نرمالی دادهها از روی نمونه: چولگی در حقیقت معیاری از وجود یا عدم تقارن تابع توزیع میباشد. برای یک توزیع کاملاً متقارن چولگی صفر و برای یک توزیع نامتقارن با کشیدگی به سمت مقادیر بالاتر چولگی مثبت و برای توزیع نامتقارن با کشیدگی به سمت مقادیر کوچکتر مقدار چولگی منفی است. بازه معیار در حالت کلی معمولا چولگی و کشیدگی در بازه کمتر (2 تا 2-) باشند، توزیع دادهها نرمال است (یاسمینی نژاد و گل محمدیان، 1390). مطابق با جدول زیر، آمارههای کشیدگی و چولگی در سطح مناسب قرار دارند.
جدول 3: چولگی و کشیدگی دادهها و فرض نرمال بودن متغیرهای پژوهش
|
متغیر |
چولگی |
کشیدگی |
||
|
آماره |
خطای استاندارد |
آماره |
خطای استاندارد |
|
|
نظارت منفی خانواده |
678/0 |
114/0 |
270/0- |
227/0 |
|
نقش منفی محله |
463/0- |
114/0 |
242/0 |
227/0 |
|
همسالان منحرف |
445/0- |
114/0 |
477/0- |
227/0 |
|
تعارضات خانواده |
417/0- |
114/0 |
137/1- |
227/0 |
|
مصرف مواد در خانواده |
853/0- |
114/0 |
278/1- |
227/0 |
|
منبع کنترل |
366/0 |
114/0 |
015/0- |
227/0 |
|
اهمالکاری تحصیلی |
695/0- |
114/0 |
577/0 |
227/0 |
|
فرسودگی تحصیلی |
746/0- |
114/0 |
904/2 |
227/0 |
|
نگرش مثبت به مواد |
942/0- |
114/0 |
470/0- |
227/0 |
|
مصرف مواد سبک |
809/1 |
114/0 |
227/1 |
227/0 |
|
مصرف مواد سنگین |
406/1 |
114/0 |
023/0- |
227/0 |
با توجه به بررسی و تصحیحات انجام شده در زمینه نرمالی دادهها با آزمونهای کولموگروف-اسمیرنوف، جعبهای و ماهالانوبیس میتوان نتیجه گرفت که در حال حاضر، دادهها بهطور قطع نرمال میباشند و میتوان تحلیل استنباطی دادهها را به انجام رساند.
در مدل اندازهگیری، ارتباط نشانگرها یا همان سؤالات پرسشنامه با سازهها مورد بررسی قرار میگیرد. در واقع تا ثابت نشود نشانگرها یا همان سؤالات پرسشنامه، متغیرهای پنهان را به خوبی اندازهگیری کردهاند، نمیتوان روابط را مورد آزمون قرار داد. لذا برای اثبات اینکه مفاهیم به خوبی اندازهگیری شدهاند، از مدل اندازهگیری یا تحلیل عاملی تأییدی[38] استفاده میشود. به این شکل که اگر بار عاملی هر نشانگر با سازه خود دارای مقادیر پیشبینی بالاتر از 30/0 باشد، در این صورت این نشانگر از دقت لازم برای اندازهگیری آن سازه یا صفت مکنون برخوردار است.
جدول زیر مقادیر شاخصهای برازش حاصل از تجزیه و تحلیل دادهها را پس از چهار گام تصحیح، نشان میدهد. مقدار RMSEA برابر با 043/0 است، لذا این مقدار کمتر از 05/0 میباشد که نشاندهنده این است که میانگین مجذور خطاهای مدل مناسب است و مدل قابل قبول میباشد. همچنین مقدار کای دو به درجه آزادی (513/2) بین 1 و 3 میباشد و میزان شاخص GFI، CFI و NFI نیز تقریباً برابر و بزرگتر از 9/0 میباشد که نشان میدهند مدل ساختاری متغیرهای پژوهش، مدل مناسبی است و تأیید میگردد.
جدول 4: شاخصهای برازش حاصل از تجزیه و تحلیل دادهها و متغیرها پس از تصحیح
|
نتیجهگیری |
مقادیر بهدست آمده بعد از اصلاح |
مقادیر مطلوب |
شاخصهای نیکویی برازش |
شاخص |
|
- |
34/256 |
Nil |
آزمون نیکویی برازش مجذور کای ( ) |
مطلق |
|
برازش قابل قبول |
947/0 |
≥.9/0 |
شاخص نیکویی برازش (GFI) |
|
|
برازش قابل قبول |
931/0 |
≥.9/0 |
شاخص نیکویی برازش تعدیل شده (AGFI) |
|
|
برازش قابل قبول |
928/0 |
≥. 9/0 |
شاخص استاندارد شده برازش (NFI) |
تطبیقی |
|
برازش قابل قبول |
954/0 |
≥. 9/0 |
شاخص برازش تطبیقی (CFI) |
|
|
برازش قابل قبول |
972/0 |
≥. 9/0 |
شاخص برازش تطبیقی (TLI) |
|
|
برازش قابل قبول |
944/0 |
≥. 9/0 |
شاخص برازش نسبی (RFI) |
|
|
برازش قابل قبول |
501/0 |
≥. 5/0 |
شاخص برازش هنجار شده (PNFI) |
مقتصد |
|
برازش قابل قبول |
043/0 |
≤.05/0 |
ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب (RMSEA) |
|
|
برازش قابل قبول |
513/2 |
≥ 3 |
نسبت مجذور کای به درجات آزادی ( /df) |
|
|
|
102 |
≥ 0 |
درجه آزادی (df) |
|
|
برازش قابل قبول |
000/0 |
≥.05/0 |
(p- value) |
همچنین، مقادیر استاندارد شده و استاندارد نشده مسیرهای پیشبینی متغیرهای پژوهش برونزا را بر متغیر درونزا و متغیرهای میانجی با یکدیگر و پیشبینی متغیرهای مشاهده شده اول بر متغیرهای مشاهده شده نهایی را با توجه به مقدار t بهدست آمده، پیشبینی معناداری را نشان میدهد.
تحلیل اثر مستقیم متغیرها: با توجه به جدول زیر، مسیرهای مستقیم توسط متغیرهای نظارت منفی خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده، منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد اثر مستقیم معنادار بر مصرف مواد سبک و مصرف مواد سنگین دارا میباشند.
تحلیل اثر غیرمستقیم: با توجه به جدول زیر، مشاهده میگردد که از مسیر غیرمستقیم در نظر گرفته شده با توجه به مقادیر استاندارد شده (β)، استاندارد نشده (b) و معناداری بهدست آمده، متغیرهای نظارت منفی خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده با میانجیگری منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد اثر غیرمستقیم معنادار بر مصرف مواد سبک و مصرف مواد سنگین با توجه به مقدار بهدست آمده دارای واریانس تبیین شده (R2) میباشند.
در اینجا مدل نهایی ارائه شده است:
شکل 2: مدل نهایی مسیرهای آزمون شده به همراه آمارههای پیشبینی استاندارد شده پس از تصحیح
با توجه به آمارههای بهدست آمده از سه شاخص اساسی مطلق، تطبیقی و مقتصد، مدل پژوهش مورد تأیید واقع گردید و بهطور کلی 9 متغیر توان پیشبینی و تبیین (44/0=R2) از متغیر مصرف مواد سبک و (64/0=R2) از متغیر مصرف مواد سنگین را دارا میباشند. همچنین نقش میانجی منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد در مسیر غیرمستقیم نظارت منفی خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده بر مصرف مواد سبک و مصرف مواد سنگین با توجه به روش برآورد حداکثر درست نمایی (ML) مورد تأیید واقع گردید و بهطور کلی مدل تأیید شد.
هدف از انجام این پژوهش، تدوین مدل مصرف مواد مخدر سبک و سنگین براساس پیشایندهای فردی و محیطی (منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد، نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، همسالان و محله) در بین دانشجویان دانشگاههای شهر تهران در سال 1396 بوده است.
در اغلب مطالعات مربوط به دو دهه گذشته پیرامون سوءمصرف مواد، اعتیاد بهعنوان یکی از رفتارهای پرخطر بهحساب آمده است (بوتوین، 2003 و زاکرمن[39]، 2008). طبق نظریه شناختی- اجتماعی بندورا، عملکرد افراد متأثر از شبکه گستردهای از تأثیرات با ساختار اجتماعی است که در این تبادلات عاملی، افراد به منزله تولیدکننده و نیز محصول سیستمهای اجتماعی هستند (بندورا، 2001). براساس این نظریه، پیشایندهای فردی- از جمله: منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد- و پیشایندهای محیطی- از جمله: نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، همسالان و محله- با تأثیر متقابل برهم، رفتار فرد را معین میکنند.
بنابراین، پژوهش حاضر با توجه به موضوع و اهداف بر نظریه شناختی- اجتماعی بندورا استوار است.
در این پژوهش، 460 دانشجو (54 نفر دختر و 406 نفر پسر) از دانشگاههای شهر تهران به روش نمونهگیری خوشهای مشارکت داشتهاند که به پرسشنامههای عوامل خطرساز و حفاظتکننده مصرف مواد (RAPI)؛ بررسی وضعیت مصرف مواد؛ اهمالکاری تحصیلی (APS)؛ منبع کنترل راتر (RLCS) و پرسشنامه ﻓﺮﺳﻮﺩﮔﻲ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﻣﺴﻠﺶ- ﻓﺮﻡ ﺩﺍﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻥ (MBI) پاسخ دادند. دادههای حاصل از تجزیه و تحلیل با استفاده از روش تحلیل مسیر نشان داد که مدل ارائه شده، از برازش مناسبی برخوردار است و فرضیههای تحقیق مورد تأیید قرار گرفتند که در این بخش به بحث و بررسی آنها پرداخته میشود.
با توجه به نتایج بهدست آمده از تحلیل انجام شده، میتوان گفت که بهطور کلی مدل پژوهش دارای برازش مناسب است و 9 متغیر توان پیشبینی و تبیین (44/0=R2) از متغیر مصرف مواد سبک و (64/0=R2) از متغیر مصرف مواد سنگین را دارا میباشند.
طبق نتایج تحقیقات متعدد، استفاده از انواع مواد به هم وابسته هستند و مصرفکنندگان هر نوع از مواد احتمال بیشتری دارد که انواع دیگر مواد را تجربه کنند. همچنین بیشتر کسانی که مواد (سنگین) مصرف میکنند، در ابتدا در معرض خطر سیگار (مواد سبک) بودهاند. به بیان دیگر، عوامل خاص گرایش به مصرف مواد، ابتدا فرد را متمایل به مصرف مواد سبک میکند و معمولاً به موازات یا پس از آن به مصرف مواد اعتیادآور (مواد سنگین) منجر میشود. یکی از نظریاتی که در مورد اعتیاد و گرایش به مصرف مواد مخدر وجود دارد «فرضیه دروازه[40]» است (وانیوکوف[41]، 2012؛ به نقل از احتشامی، 1394). براساس این فرضیه، استفاده از مواد مخدر با سوءمصرف یک ماده قانونی (مخدر نرم) شروع میشود و در مسیر گسترش و تکامل به ماده مخدر سخت میرسد. بنابراین، مصرف مواد سبک مقدمهای برای مصرف سایر مواد است و براساس «نظریه مرحلهای یا پلهای» کاندل نیز برنامه پیشگیری باید در ابتدا مصرف مواد سبک را هدف خود قرار دهد. از این رو در پژوهش حاضر، عوامل و روابط مؤثر برای مصرف مواد سبک و سنگین، معنادار بوده و مدل برای هر دو نوع از برازش مناسب برخوردار است.
نقش میانجی منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد در مسیر غیرمستقیم نظارت منفی خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده بر مصرف مواد سبک و مصرف مواد سنگین با توجه به روش برآورد حداکثر درست نمایی (ML) مورد تأیید واقع گردید. بهطور کلی مدل از برازش مناسبی برخوردار و مدل اندازهگیری برقرار بود. همچنین اعتبار آزمونها به روش آلفای کرونباخ، مورد تأیید قرار گرفت. بهطور کلی، پرسشنامهها دارای روایی بالایی است و از اعتبار بالایی نیز برخوردار است. اکثر ضرایب همبستگی گزارش شده در این تحقیق، مشابه همان ضرایبی است که مؤلفان پرسشنامه گزارش کردهاند.
با توجه به نتایج تحلیل انجام شده متغیرهای نظارت منفی خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده با میانجیگری منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد اثر غیرمستقیم معنادار بر مصرف مواد سبک و مصرف مواد سنگین دارند. این یافتهها همسو با نتایج تحقیق فریس و همکاران (2017)، مور و همکاران (2017)، ممیز و ﻫﻤﮑﺎران (1400) و تالیح و همکاران (2018) حاکی از تأثیر غیرمستقیم متغیرهای درگیر در بحث مصرف مواد است. طبق نظریه شناختی- اجتماعی بندورا نیز، یادگیری رفتار مصرف مواد در فرد میتواند از طریق تقلید و سرمشق قرار دادن الگویهای نقش از قبیل خانواده، همسالان و افراد محله اتفاق افتد؛ یعنی فرد با مشاهده مصرف مواد، توسط خانواده، همسال و حتی افراد محله آن رفتار را کسب میکند.
همچنین، میتوان گفت که نظارت خانواده، تعارض خانواده، مصرف مواد خانواده، محله، همسالان، منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی و نگرش مثبت به مواد بر مصرف مواد در میان جوانان اثر مستقیم دارند. در تحلیل اثر مستقیم متغیرها، مسیرهای مستقیم توسط متغیرهای نظارت منفی خانواده، نقش منفی محله، همسالان منحرف، تعارضات خانواده، مصرف مواد در خانواده، منبع کنترل، اهمالکاری تحصیلی، فرسودگی تحصیلی، نگرش مثبت به مواد اثر مستقیم معنادار بر مصرف مواد سبک و سنگین دارا میباشند. در ریشه شناسی اعتیاد، زمینههای اجتماعی بهعنوان یکی از زمینههای مهم در گرایش به سوءمصرف مورد توجه است. از میان علل و زمینههای اجتماعی، زمینههای خانوادگی در چند دهه گذشته، توجه بسیاری از محققان و صاحبنظران مسائل اجتماعی را بهخود جلب کرده است.
در زمینه رابطه نظارت خانوادگی با مصرف مواد فرد، این نتایج همسو با نتایج تحقیقات مور[42] و همکاران (2017) و شهریاری و همکاران (۱۳۹۲) است که نشان میدهد سرپرستی و نظارت خانوادهها میتواند تأثیر زیادی بر پیشگیری از اعتیاد و گرایش به مواد مخدر داشته باشد. در مورد تعارض خانوادگی با مصرف مواد فرد، این یافته با نتایج تحقیقات ین[43] و همکاران (2007)، پیکو و کواکس[44] (2010) و محمدخانی (1386) مطابقت دارد که تعارض خانواده، یکی از قوّیترین عامل اجتماعی است که بر مصرف مواد تأثیر میگذارد.
درباره ارتباط مصرف مواد خانواده با مصرف مواد فرد، این یافته با بیشتر نتایج تحقیقات (نظیر برنارد[45] (2007) و محمودی و همکاران (1394) در زمینه مصرف مواد توسط اعضای خانواده تطابق دارد که یافتههای آنها نشان میدهند که فرزندان خانوادههایی که اعضای آن مشروب میخورند یا مواد مصرف میکنند، بیشتر در معرض ابتلا به مصرف مواد و الکل هستند. بهطورکلی، محیط ایمن و عاری از مشکلات مصرف مواد توسط اعضای خانواده، پیوستگی عاطفی و داشتن رابطه گرم و بهدور از تعارض در خانواده و والدگری و نظات صحیح والدین بهعنوان سپری محکم در برابر آسیبهای روانی و مصرف مواد است. بر اساس نظر برنارد (2007)، مشکل مصرف مواد، خانواه را مانند یک موجِ جزر و مدی قرار میدهد که درگیر سرزنش، سرخوردگی، ترس و انزوا مینماید.
در زمینه رابطه همسالان با مصرف مواد فرد، یافتههای این تحقیق در کنار مطالعات انجام شده توسط هوفمن و استیفن[46] (2014) و محمودی و همکاران (1394) در کنار نظریههای کنترل اجتماعی، نظریه گروه همسال، نظریه شناختی- اجتماعی بندورا و الگوی رشد اجتماعی نیز نشان میدهند که ارتباط با همسالان منحرف، یکی از قویترین پیشبینیکنندههای مصرف مواد در بین جوانان است.
در زمینه رابطه محله با مصرف مواد، این یافته همسو با نتایج تحقیقات بویز[47] و همکاران (2003)، اﺗﮑﻨﺴﯿﻮن و همکاران (1395) و محمودی و همکاران (1394) و همچنین با پیشفرض رویکرد نظری مکتب شیکاگو نشان میدهد که محلات آسیبپذیر زﻣﯿﻨﻪ را برای ﮔﺮاﯾﺶ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر ﻣﻬﯿﺎ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ. تئوری بومشناسی انسانی نیز محله را بهعنوان عامل مؤثر بر جرم و آسیبهای اجتماعی میداند. مسئله مصرف مواد بهعنوان مهمترین شاخص آسیبپذیری محله (بخصوص در کلانشهر تهران) و شیوع آن در میان اقشار مختلف (بخصوص جوانان) بهدلیل حساسیت این دوره از زندگی و نقش آن در زندگی آینده افراد، از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در مورد رابطه منبع کنترل با مصرف مواد فرد، یافتههای تحقیق همسو با نتایج تحقیقات مالتبی[48] و همکاران (2013) و ارچه و همکاران[49] (2012) نشان میدهد اشخاص دارای منبع کنترل بیرونی، بهخاطر منبع کنترل بیرون از خودشان، احساس میکنند که بر سرنوشتشان کنترل کمتری دارند. افرادی که دارای منبع کنترل بیرونیاند، بیشتر دچار تنش روحی شده و مستعد ابتلا به اختلالات میباشند؛ یعنی، احتمالاً بهدلیل نبود یک کنترلکننده درونی، مواد بهعنوان کنترلکننده خارجی وارد عمل میشود.
در زمینه رابطه نگرش مثبت به مواد با مصرف مواد فرد، این یافته با نتایج تحقیقات فریس[50] و همکاران (2017)، هوهمن[51] و همکاران (2014)، جهانشاهلو و همکاران (1395) و یعقوبی و همکاران (1394) همسو است ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺷﺮوع ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد و ﻧﮕﺮشﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎی فرد درﺑﺎرة ﻣﻮاد ارﺗﺒﺎط وﺟﻮد دارد. در واقع داﻧﺸﺠﻮﻳﺎنی که ﻧﮕﺮش ﻣﻨﻔﻲﺗﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮاد دارند، ﻣﻴﺰان ﻛﻤﺘﺮی از ﻣﺼﺮف را در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﮔﺰارش کردهاند.
درباره ارتباط اهمالکاری تحصیلی با مصرف مواد فرد، این نتایج با یافتههای تحقیقات وستگیت[52] و همکاران (2017)، توکلی و دهکردیان (1392)، محسنزاده و همکاران (1395) تطبیق دارد که اهمالکاری تحصیلی و متغیرهای بینفردی، حاکی از معناداری ارتباط اهمالکاری تحصیلی با مصرف مواد سبک و سنگین در بین دانشجویان است.
در مورد رابطه فرسودگی تحصیلی با مصرف مواد فرد، این یافته با نتایج تالیح و همکاران[53] (2018)، تحقیقات سلمآبادی و همکاران (1394)، شفیعی و همکاران (1391) همسو است که فرسودگی تحصیلی میتواند بهعنوان یکی از عوامل پیشبینیکننده گرایش به مواد مخدر مطرح باشد که تأثیرات منفی بر پیشرفت تحصیلی نیز دارد. همچنین یافتههای این تحقیق، با تحقیقات آلمدیا و همکاران (2018) [54] همسویی دارد که طبق یافتههای آنها در خاورمیانه در بین دانشجویان، بین فرسودگی و استفاده از مواد مخدر ارتباط معنادار وجود دارد.
به طور کلی با مروری بر مبانی نظری اعتیاد به خصوص نظریههای مربوط به علل و انگیزههای مصرف مواد در حوزههای علوم اجتماعی، علوم رفتاری و علوم زیستی و پزشکی میتوان گفت که گرایش به مصرف مواد و رفتار اعتیادی نتیجه تعامل عوامل گوناگون است.
در ﻣﻮرد ﻋﻠﻞ رﻳﺸﻪای ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﻣﺨﺪر، ﺗﻮاﻓﻖ ﺧﺎﺻﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪﻃﻮری ﻛﻪ پیشایندهای ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺼﺮف ﻣﻮاد ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺘﻨﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﺎﻣﻞ حیطهﻫﺎی متعدد عوامل ﻓﺮدی و ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻲﺷﻮد. در این میان، هیچ عاملی به تنهایی شرط لازم و کافی برای مصرف مواد نیست و کثرت، تعامل و ترکیب عوامل خطرساز منجر به مصرف یا عدم مصرف مواد میشوند که در این تحقیق سعی شد تا نقش مجموعهای از عوامل (پیشایندهای فردی و محیطی) بر مصرف مواد سبک و سنگین در میان جوانان در قالب تدوین مدل مورد بررسی قرار گیرد.
منابع
- اﺗﮑﻨﺴﯿﻮن، رﯾﺘﺎل؛ آﺗﯿﮑﺴﻮن، رﯾﭽﺎردس وﻫﯿﻠﮕﺎرد، ارنستر. (1395). زﻣﯿﻨﻪ رواﺷﻨﺎﺳﯽ (ﺟﻠﺪ 1). ﮔﺮوه ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن. اﻧﺘﺸﺎرات رشد
- احتشامی، علی. (1394). «سیگار: دروازه ورود به اعتیاد». فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد. دوره 2، شماره 5، صص 7 - 102.
- بوالهری، جعفر؛ طارمیان، فرهاد و پیروی، حمید. (1385). شیوعشناسی مصرف مواد و عوامل خطر و محافظتکننده در دانشجویان شهر تهران. تهران: دفتر مرکزی مشاوره وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
- توکلی، محمدعلی و دهکردیان، پریسا. (1392). «پیشبینی اعتیادپذیری دانشجویان بر اساس متغیرهای جمعیتشناختی، اهمالکاری تحصیلی و متغیرهای بینفردی». فصلنامه اعتیادپژوهی ﺳﻮءﻣﺼﺮف ﻣﻮاد. سال 7، شماره 28، صص 23- 41.
- جهانشاهلو، مرتضی؛ محمدخانی، شهرام؛ امیری، حمید؛ فخاری، آفاق و حسینی، سپیده. (1395). «عوامل خطرساز و محافظتکننده فردی، خانوادگی و اجتماعی گرایش به مصرف مواد در دانشجویان». مجله سلامت اجتماعی. دوره 3، شماره 2، صص 127-137.
- حبیبی، آرش. (1396). مدلیابی معادلات ساختاری و تحلیل عاملی (آموزش کاربردی نرمافزار LISREL).تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی
- خبرگزاری مهر. (1395). جدیدترین آمار آموزش عالی؛ جدول آمار دانشجو در استانها. سایت خبرگزاری مهر.
- سازمان ملل متحد در ایران. (2015). مواد مخدر. سایت سازمان ملل متحد در ایران. http://www.un.org.ir
- سلمآبادی،مجتبی؛ سلیمی بجستانی، حسین؛ خیامی آبیز، حمزه و جوان، رضا. (1394). «سهم ابعاد فرسودگی تحصیلی، تابآوری و استرس ادراک شده در پیشبینی گرایش به اعتیاد دانشآموزان». فصلنامه علمی و پژوهشی اعتیادپژوهی. دوره ۹، شماره ۳۳، صص ۲۱-۳۹.
- سهرابی، فرامرز؛ هادیان، مینا؛ دائمی، حمیدرضا و اصغرنژاد فرید، علی اصغر. (1387). «اثربخشی برنامه آموزشی رفتارهای سالم در نگرش دانشجویان نسبت به سوءمصرف مواد». مجله علوم رفتاری. دوره 2، شماره 3، صص209-220.
- سیف، علیاکبر. (1394). روانشناسی پرورشی نوین (روانشناسی یادگیری و آموزش). تهران: نشر دوران
- شفیعی، نعمتالله؛ شمسی، افضل و قادری، مصعب. (1391). «بررسی همبستگی مواد مخدر، الکل، سیگار و داروهای اعصاب و روان با پیشرفت تحصیلی در دانشجویان بم». فصلنامه مدیریت ارتقای سلامت. دوره 2، شماره1، صص 49- 58.
- شهرداری تهران. (1390). گزارش آسیبهای اجتماعی در شهر تهران. وبگاه شهرداری تهران.
- شهریاری، شیرین؛ دستجردی،رضا؛ حجتزاده، نسرین؛ کیخایی، راضیه و رمضانی، عباسعلی. (۱۳۹۲). «نقش و کارکرد خانواده در گرایش دانشجویان به اعتیاد و سوءمصرف مواد». فصلنامه علمی-پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی زابل. سال 5، شماره 4.
- صرامی، حمید. (1388). «اعتماد به نفس (مهمترین عامل در پیشگیری از گرایش فرزندان به رفتارهای پرخطر)». ماهنامه آموزشی- تربیتی پیوند وزارت آموزش و پرورش. شماره 363.
- طاهرینیا، مهرانگیز و یوسفی، فریده. (1393). «اهمالکاری تحصیلی نوجوانان در گونههای مختلف خانواده بر اساس مدل بافتنگر فرآیند و محتوای خانواده». دو فصلنامه مشاوره کاربردی. دوره 4، شماره 2، صص 49- 68.
- قاسمی، نظامالدین؛ ربیعی، مهدی؛ حقایق، سیدعباس و پالاهنگ، حسن. (1390). «مقایسه سطح هیجانخواهی، راهبردهای مقابلهای و میزان آسیبپذیری در برابر استرس در بین معتادان تحت درمان نگهدارنده با متادون و افراد سالم». اعتیادپژوهی. دوره 5، شماره 18، صص 7- 20
- کدیور، پروین. (1393). روانشناسی تربیتی. تهران: نشر سمت
- کرلینجر، فردریک نیکلز و پدهازور، الازار.جی. (1394). رگرسیون چندمتغیری در پژوهش رفتاری. حسن سرایی. تهران: سمت
- محسنزاده، فرشاد؛ ﺟﻬﺎنﺑﺨﺸﻲ، زﻫﺮا؛ ﻛﺸﺎورز اﻓﺸﺎر، ﺣﺴﻴﻦ؛ اﻓﻄﺎری، ﺷﻜﻮه و ﮔﻮدرزی، رﺿﺎ. (1395). «ﻧﻘﺶ ﺗﺮس از ﺷﻜﺴﺖ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎی ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ در ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ اﻫﻤﺎلﻛﺎری ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ داﻧﺶآﻣﻮزان». مجله روانشناسی مدرسه. دوره 5، شماره 2، صص 92- 108.
- محمدخانی، شهرام. (1386). «مدل ساختاری مصرف مواد در نوجوانان در معرض خطر: ارزیابی اثر مستقیم و غیرمستقیم عوامل فردی و اجتماعی». فصلنامه پژوهش در سلامت روانشناختی، دانشگاه تربیت معلم، قطب علمی روانشناسی استرس، دوره 1، شماره 2، صص 5- 14.
- محمدخانی، شهرام. (1388). «عوامل خطرساز و حفاظتکننده خانوادگی مصرف مواد در نوجوانان». مجموعه مقالات نخستین کنگره کشوری پیشگیری از سوءمصرف مواد. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
- محمودی، غفارعلی؛ نورمحمدی، حسن؛ عزیزپور فرد، یونس و فرهادی، علی. (1394). «بررسی علل گرایش به مواد مخدر از نظر بیماران با تشخیص مسمومیت مواد مخدر و اعتیاد مراجعهکننده به بیمارستانهای آموزشی شهر خرمآباد». فصلنامه علمی- پژوهشی دانشگاه علوم پرشکی لرستان. دوره 17، شماره 1، صص 55- 62.
- ممیز، احمدرضا؛ گلشنی، علیرضا و طالبیان، محمد حسن. (1400). «نقش سیاست گذاری آموزشی در تغییر آگاهی و نگرش (درک خطر) نوجوانان و جوانان در پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر». فصلنامه علمی اعتیادپژوهی. ۱۵ (۶۱)، صص۱19-۱44.
- مولایی، مهری و هاشمی، جواد. (1396). «راهکارهای مقابله با گرایش به مصرف مواد مخدر». فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد. سال 4، شماره 13، صص 69- 94.
- هومن، حیدرعلی. (1393). تحلیل دادههای چند متغیری در پژوهش رفتاری. تهران: نشر پارسا (الف)
- هومن، حیدرعلی. (1393). مدلیابی معادلات ساختاری با کاربرد نرم افزار لیزرل. تهران: نشر سمت (ب)
- یاسینی نژاد، پریسا و گل محمدیان، محسن. (1390). راهنمای کاربردی spss. تهران: ارجمند
- یعقوبی، ابوالقاسم؛ محققی، حسین؛امیری، لادن و اسفندیاری، کیوان. (1394). «رابطه بین نگرش نسبت به سوءمصرف مواد با باورهای غیرمنطقی و اهمالکاری تحصیلی». فصلنامه اعتیادپژوهی ﺳﻮءﻣﺼﺮف ﻣﻮاد. دوره ۹، شماره ۳۶، صص 9- 18.
- Almeida, Marcela; Fromson, John. (2018). “Examining Burnout, Depression, and Attitudes Regarding Drug Use among Lebanese Medical Students during the 4 Years of Medical School”. Acad Psychiatry.
- Bandura, (2001). “SOCIAL COGNITIVE THEORY: An Agentic. Perspective”. Annual Review of Psychology, Vol. 52: 1-26.
- Barnard, Marina (2007). Drug Addiction and Families. Jessica Kingsley Publishers.
- Baron, R. M., & Kenny, D. A. (1986). “The moderator–mediator variable distinction in social psychological research: Conceptual, strategic, and statistical considerations”. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 1173–1182.
- Botvin, G.J. (2000). Life Skills Training. Princeton, NJ: Princeton Health Press.
- Boys A, Farrell M, Taylor C, Marsden J, Goodman R, Brugha T, et al. (2003). “Psychiatric morbidity and substance use in young people aged 13–15 years: results from the Child and Adolescent Survey of Mental Health”. The Bri J Psychi; 182 (6): 509-517.
- Ersche, D. Karen; J. Turton, Abigail; Croudace, Tim. and Štochl, Jan. (2012). “Who Do You Think Is in Control in Addiction? A Pilot Study on Drug-related Locus of Control Beliefs”. Addict Disord Their Treat. 2012 Dec; 11(4): 173–223.
- Friis, K; Østergaard, J; Reese, S and Lasgaard, M. (2017). “Young people's attitudes towards illicit drugs: A population-based study”. Scand J Public Health. 45(8):765-772.
- Fornell, C. and Larcker, D. F. (1981). “Evaluating Structural Equation Models with Unobservable Variables and Measurement Error”. Journal of Marketing Research (18:1), pp. 39-50.
- Hoffmann, John and J. Bahr, Stephen (2014). “Parenting Style, Religiosity, Peer Alcohol Use, and Adolescent Heavy Drinking”. Journal of Studies on Alcohol and Drugs, Volume 75, Issue 2.
- Hohman, Zachary P.; Crano, William D.; Siegel, Jason T. and Eusebio M. Alvaro (2014). “Attitude Ambivalence, Friend Norms, and Adolescent Drug Use”. Prev Sci. Feb; 15(1): 65–74.
- Lundholm, L. (2013). “Substance use and violence: influence of alcohol, illicit drugs and anabolic androgenic steroids on violent crime and self-directed violence”. Ph.D. unpublished Dissertations, Sweden: Uppsala nivercitet.
- Maltby, J., Day, L., & Macaskill, A. (2013). Personality, Individual Differences and Intelligence. 3rd Edition, Harlow: Pearson Prentice Hall. ISBN 0-13-12976-0.
- Mih, V. (2013). “Role of parental support for learning, autonomous/ control motivation, and forms of self-regulation on academic attainment in high school students: a path analysis”. Academic Journal Article, 17, 35-59.
- More, Alissa; Jackson, Ben; A. Dimmock, James; L. Thornton, Ashleigh; Colthart, Allan and J. Furzer Bonnie (2017). “Exercise in the Treatment of Youth Substance Use Disorders”. Review and Recommendations. Front Psychol. 2017; 8: 1839.
- Phillips, J. G., & Ogeil, R. P. (2011). “Deci-sional styles and risk of problem drink-ing or gambling”. Personality andIndividual Differences, 51,521–526.
- Piko, B. F., Kovacs, E (2010). “Do parents and school matter? Protective factors for adolescent substance use”. Addictive Behavior, 35(1), 53-56.
- Rather, Y. H., Bashir, W., Sheikh, A. A., Amin, M., & Zahgeer, Y. A. (2013). “Socio-demographic and Clinical Profile of Substance Abusers Attending a Regional Drug De-addiction Centre in Chronic Conflict Area: Kashmir, India”. The Malaysian Journal of Medicine Sciences, 20(3), 31˚38.
- Robertson EB, David SL, Rao SA. (2003). Preventing drug use among children and adolescents: A research-based guide for parents, educators, and community leaders. Diane Publishing.
- Schaufeli, W. B., Martinez, I. M., MarquesPinto, A., Salanova, M., Bakker, A. (2002). “Burnout and engagement in university students: A cross- national study”. Journal of CrossCultural Psychology, 33 (5), 464481.
- Sedlakova, J., Mylek, K., Capkova, K., Prochazka, J., Vaculik, M., & Jezek, S. (2014). “Parental control of child as a predictor of academic procrastination”. Proceedings of the 11th International Conference on Efficiency and Responsibility in Education. Czech University of Life Sciences, Prague. S. 694-702, 9 s. ISBN 978- 80-213-2468-6.
- Sirois, F. M., & Pych yl, T. A. (2002). A cadem-ic procrastination: Costs to health andwell-being. P aper presented at the 110thAnnual Conv ention of the American P sy-chological Association, Chicago, Illinois.
- Talih, F; Daher, M; Daou, D; Ajaltouni, J. (2018). “Examining Burnout, Depression, and Attitudes Regarding Drug Use among Lebanese Medical Students during the 4 Years of Medical School”. Acad Psychiatry. 2018 Apr; 42(2):288-296.
- Westgate, Erin C.; Wormington, Stephanie V.; C. Oleson, Kathryn; P. Lindgren, Kristen. (2017). “Productive procrastination: academic procrastination style predicts academic and alcohol outcomes”. Journal of Applied Social Psychology 2017, 47, pp. 124–135.
- YEN, JU-YU; YEN, CHENG-FANG; CHEN, CHENG-CHUNG; CHEN, SUE-HUEI and KO, CHIH-HUNG (2007). “Family Factors of Internet Addiction and Substance Use Experience in Taiwanese Adolescents”. CYBERPSYCHOLOGY & BEHAVIOR Volume 10, Number 3, 2007.
- Zukerman, M. (2008). Sensation Seeking and Risky Behavior. American Psychological Association, Washington, Dc.
)