تدوین مرام­نامه اخلاق داوری ورزشی در ایران با رویکرد پدیدارشناسی

احدیه صادقی کلانی[1]

شیرین زردشتیان[2]

شهاب بهرامی[3]

مسعود صادقی[4]

10.22034/SSYS.2022.800

تاریخ دریافت مقاله: 10/9/1398

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:7/10/1398

مقدمه

اخلاق به مطالعه احکام اخلاقی مبتنی بر ارزش­ها، اعتقادات و نگرش­هایی که یک فرد یا گروه از آن برخوردار است، اشاره دارد(سینکلر^[5] و همکاران، 2016) نظام­نامه اخلاقی، بیانیه رسمی از ارزش­های جامعه درباره نظام اخلاقی و مسائل اجتماعی است که آنچه را جامعه از آن حمایت می­کند، به مردم انتقال می­دهد. نظام­نامه یا منشور اخلاقی منتج از کدهای رفتاری نیز بیانیه­ای حاوی خط­مشی­ها، اصول و مقرراتی است که رفتارها را هدایت می­کند. بیشتر سازمان های حرفه­ای بر این باورند که متخصصان باید از اصول و استانداردهای سازمان و جامعه و اثرات آن بر کارشان آگاه باشند و عواقب انحراف از این ضوابط را نیز بدانند. نظام­نامه­های اخلاقی بر اساس اصول و رهنمودهای اخلاق حرفه­ای شکل گرفته­اند و درواقع ارزش­های شغلی یک حرفه را نشان می­دهند. اخلاق و قوانین حرفه­ای به منظور ایجاد رفتاری بی­طرفانه، شایسته و همراه با مسئولیت­پذیری در متخصصان به وجود می­آید تا هنگام تصمیم­گیری، اخلاقی مناسب داشته باشند(کارند^[6] و همکاران، 2000).

یکی از ابزارهای سازمانی برای تحقق اخلاق حرفه­ای که اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا مرسوم شده است، تدوین، آموزش، اعمال و نظارت بر پیروی از کدها و استانداردهای رفتاری است. مدیرانی که از دغدغه­های اخلاقی برخوردار بوده­اند، همت خود را صرف تهیه فهرستی از بایدها و نبایدهای رفتاری کرده­اند. رعایت این بایدها و نبایدها ضامن ارزشمند و فضیلت­آمیز بودن رفتار صاحبان حرفه و شاغلان، در آن کسب و کار است. این بایدها و نبایدها، الگوی رفتار ارتباطی افراد سازمان را با یکدیگر و نیز با مشتری، اربا­ب رجوع و سایر افراد ذینفع (در موقعیت­های مختلف) ترسیم می­کند. فهرست الزامات و تعهدات اخلاقی که به صورت بایدها و نبایدها تدوین می­شود، اغلب کدهای رفتاری و یا نظامنامه­های اخلاقی^[7] نامیده می­شوند(قراملکی، 1397).

اخلاق ورزشی، از موضوعات اخلاق کاربردی است که به مسائل اخلاقی مرتبط با فعالیت های ورزشی می­پردازد. هدایت رفتار یک فرد، گروه یا تیم ورزشی بر اساس ارزش­ها و هنجارها، علاوه بر سالم­سازی فضاهای ورزشی، نتایج مطلوب­تر ورزشی را به دنبال دارد و توسعه آن ضامن توسعه سلامت و نشاط جامعه خواهد بود(تاج بخش، 1393). همچنین، تمام آنچه دراخلاق عمومی وجود دارد و متناسب و قابل پیاده ­شدن هستند، در میادین ورزشی باید مورد عمل قرار گیرند. به علاوه، نظام­نامه­ اخلاقی بر اساس اصول و رهنمودهای اخلاقی شکل گرفته است و در واقع ارزش­های شغلی یک حرفه را نشان می­دهد(بهرام­وش و نیک­آیین، 1395). اخلاق و قوانین حرفه­ای به منظور ایجاد رفتاری بی­طرفانه، شایسته و همراه با مسئولیت­پذیری در افراد به وجود آید تا هنگام تصمیم­گیری اخلاقی چارچوبی برای آن باشد(شعبانی­بهار، 1394).

بی­اخلاقی ورزشی، زمانی روی می­دهد که یک حرکت نامناسب یا غیراخلاقی از یک ورزشکار، مربی، داور و یا تماشاچی در زمین بازی سر می­زند که اغلب خود فرد از نادرست بودن رفتار خود بی­اطلاع است و این رفتار غلط ناشی از ناآگاهی او می باشد. به طور  کلی، مسائل اخلاقی در حوزه ورزش(گرفتن رشوه، شکستن قوانین، نژاد پرستی، تقلب و ...)(سمپل^[8] و همکاران، 2019، کاووسانو ^[9]، 2019)، مسائل زشت محیطی می­باشند. در واقع، ورزش، محیطی بسیار جذاب و همراه با چالش های فراوان در حوزه های مختلف از جمله اخلاق و مسائل اخلاقی است(زمانیان یزدی و همکاران، 1397).

باید در نظر داشت باورهای ارزشی مربیان، ورزشکاران، تماشاگران و سایر عوامل مرتبط با ورزش، چگونگی تصمیم­گیری آنان در شرایط دشوار اخلاقی، کمک شایانی در جهت بهبود رفتارهای آنان در تمام عرصه­های ورزشی و اجتماعی است. همچنین با بهبود رفتارهای آنان به عنوان بخشی از جامعه ورزشی، شاهد توسعه ورزش در راستای تربیت افرادی با اصول و ارزش­های فردی مطلوب خواهیم بود که همین امر، رشد و توسعه جامعه را در برخواهد داشت(کاووسانو، 2019). یکی از ابزارهایی که به توسعه­ رفتارهای اخلاقی در ورزش کمک می­کند، نظام­نامه­ها یا مرام­نامه­های اخلاق در ورزش می­باشد.

عدم وجود مدل­ها و اصول مدون اخلاقی و ارزشی موجب می­شود تا هر فردی در سازمان بر اساس احساس وجدانی خود دست به عملی بزند که شاید از دیدگاه فردی او بهترین باشد، اما از نظر جامعه و سازمان و مصالح کلی نظام چندان خوشایند و مطلوب نباشد. همچنین عرفانی و پاساجو(1396) در پژوهش خود بیان نمودند که یکی از راه­های بهبود و توسعه اخلاق ­جوانمردی در بین ورزشکاران، تدوین مرام­نامه اخلاقی است.

در پژوهش­های بسیاری چه در داخل و چه در خارج از کشور به مسئله اخلاق در ورزش اشاره شده است. همچنین، نظام­نامه­هایی نیز بدین منظور تدوین شده است؛ از جمله: خسروی­زاده و همکاران(1398) که به تدوین منشور اخلاقی مربیان­ هیئت­های ورزشی پرداختند و دریافتند که 8 عامل توکل به خدا، ورزش جوانمردانه، میهن دوستی، صداقت، قانون­پذیری و سلامت کار، انسجام و همدلی، امانت­داری، شجاعت، شفافیت مالی و روابط سالم به عنوان عامل­های منشور اخلاقی مربیان شناسایی و تأیید شدند. همچنین مرادیان فارسانی و همکاران(1398) در پژوهش خود دریافتند که احترام، قانون­مداری، صداقت، کرامت انسانی، رتبه­بندی یا کسوت، عدالت و انصاف، نگرش حرفه­ای، مسئولیت­پذیری و منش پهلوانی به عنوان مؤلفه­های نظام­نامه اخلاقی کشتی­گیران می­باشند. باران چشمه و آفرینش خاکی(1394) به تدوین نظام نامه اخلاقی تیم های ورزشی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران پرداختند. کلیه اصول در 9 عامل قانون مداری و احترام، شجاعت و دوری از ترس، صداقت، مسئولیت پذیری، کرامت انسانی، جوانمردی، توکل، منافع گروهی، همبستگی و اعتماد به نفس خلاصه شدند. تقی زاده (1393) نیز در پژوهشی به تدوین نظام نامه اخلاقی ورزش زورخانه­ای در استان خراسان جنوبی پرداخت و نشان داد که عوامل قانون مداری، احترام، رتبه بندی، آداب زورخانه ای، صداقت و امانت داری، عدالت و شجاعت، فرهنگی و اجتماعی، کرامت انسانی، جوانمردی و پهلوانی و آموزش به عنوان عوامل تاثیر گذار، توان پیش بینی مفهوم اخلاقی در ورزش زورخانه ای را دارند. همچنین در پژوهشی که توسط نشاطی(1393) با عنوان «طراحی وتدوین نظامنامه اخلاقی شناگران استان یزد» انجام شد، 7 مؤلفه­ اصلی شناسایی شدند: قانون مداری-احترام، دوپینگ- شجاعت-نفرت از ترس، واقع­نگری، صداقت، عدالت، برادری، برابری، مسئولیت پذیری، دلسوزی، امانت داری، رازداری، کرامت انسانی، جوانمردی، پاکدامنی، صبر و شکیبایی، اصل بیطرفی، سخاوت، قناعت، توکل، عشق به میهن و منافع گروهی. بزرگزاد مقیم(1393) در پژوهشی به تدوین نظام­نامه اخلاقی در رشته بدمینتون پرداخت. نتایج تحقیق وی نشان داد که عوامل قانون­مداری، احترام، دوپینگ، شجاعت، نفرت از ترس، واقع نگردی، صداقت، عدالت، برادری و برابری، مسئولیت پذیری، دلسوزی، امانت داری، رازداری، کرامت انسانی، جوانمردی، پاکدامنی، صبر و شکیبایی، اصل بی طرفی و سخاوت و قناعت، توکل، عشق به میهین، منافع گروهی و همبستگی به عنوان عوامل تاثیر گذار توان پیش بینی مفهوم اخلاقی در ورزش بدمینتون را دارند. پورسلطان زرندی و همکاران(1391) میزدر پژوهشی با عنوان «طراحی و تدوین نظام­نامه­ اخلاقی اعضای هیئت علمی تربیت­بدنی و علوم ورزشی ایران» به این نتیجه رسیدند که برمبنای تحلیل عاملی اکتشافی 32 مولفه در شش عامل فعالیت­های گروهی، صداقت گفتاری و رفتاری، وظیفه شناسی، رفتار حرفه­ای، تعهد علمی و پژوهشی و مسئولیت مالی توان پیش­بینی وضعیت اخلاقی اعضای هیئت علمی را دارند.  با این همه، تا کنون پژوهشی که به بررسی و تدوین نظام­نامه اخلاقی در بین داوران بپردازد، انجام نشده است- فقط زلیارت و آتاکوگو^[10](2017) در پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل فشار اجتماعی بر روی داوران فوتبال در ترکیه» دریافتند مهم­ترین عواملی که منجر به استرس و در نهایت بروز رفتارهای غیراخلاقی در داوران می­شود شامل رسانه­های ملی، مدیران، مربیان، هواداران، بازیکنان فوتبال و ایمنی می­باشد.

داوران از دیگر افرادی هستند که در کنار بازیکنان، مربیان و مدیران ورزشی، مشغول به فعالیت در ورزش می­باشند. حرفه­ داوری در تمام رشته­های ورزشی همیشه با اضطراب و استرس همراه بوده است. اغلب به نظر می­رسد طرفداران داوری خیلی کم باشند. تقریباً همیشه تعبیر و تفسیر مربیان و بازیکنان از عملکرد داوری منفی بوده است. بازیکنان و مربیان برنده به ندرت به کیفیت مطلوب داوری اشاره می­کنند، اما بازیکنان و مربیانی که بازی را باخته­اند حداقل بخشی از باخت خود را به ضعف داوری نسبت می­دهند. بنابراین، در دنیای ورزش، داور اگر عملکرد خوبی نداشته باشد، تمامی انتقادات به سوی او خواهد بود. در حالی که حتی بهترین عملکرد خود را نیز در بازی نشان ­دهد، باز هم به او توجهی نمی­شود(پیزی و استانگر^[11]، 2019). داوران در رشته­های ورزشی سه نقش متفاوت دارند:1 . به عنوان میانجی، درگیر بحث و گفتگوها می­شوند و درصدد حل تنش به وجود آمده بین دو فرد یا دو گروه برمی­آیند که اغلب تمایلات ناسازگارانه­ای با هم دارند؛ 2. به عنوان قاضی که به کارگیری قوانین و اتخاذ تصمیماتی را به دنبال دارد؛ 3. به عنوان مدیر، مسئولیت را به عهده می­گیرد و تمامی عوامل درگیر در بازی را مدیریت می­کند(وینبرگ و ریچاردسون، 1391). تهدید به حمله و نزاع از طرف بازیکنان، مربیان و تماشاچیان اغلب برای داوران وجود دارد. در ورزش­های تماسی، امکان خشونت بدنی با داور طبیعی است. توانایی تصمیم­گیری سریع طی یک نگاه در موقعیت­های آنی، برای داوران حرفه­ای لازم است. داوران این تصمیم­گیری­ها را در مسابقات، در شرایطی اتخاذ می­کنند که باید عوامل مزاحم و حواس­پرتی­های کلامی و بصری هزاران تماشاچی را نادیده گیرند- مشاجرات و اعتراضات دوربین­های تلویزیونی را نیز باید به این مشکلات اضافه کرد. همه­ این مطالب نشان از آن دارد که داوری، شغلی پر استرس و چالش­برانگیز است. بنابراین داوران باید قادر به تحمل این چنین استرس­های باشند تا رفتارهای غیراخلاقی در آن­ها نمایان نگردد(زلیارت و آتاکوگو، 2017). از سوی دیگر، برخی از شواهد نشان­دهنده تردید در رفتار اخلاقی داوران حرفه­ای است به عبارت دیگر، ممکن است آنها نیز برای بهرمندی از منافع، موفقیت یا دستیابی به موقعیت­های بهتر مالی و حرفه­ای، قوانین را نقض و زمینه را برای شکست یک تیم فراهم نمایند(شاهی آوینی و همکاران، 1396).

مفاد و موضوعات منشور اخلاقی و نظام­نامه اخلاقی در ورزش بسیار گسترده است و با توجه به اهمیت آن، هر سازمان و باشگاه ورزشی باید یک منشور اخلاقی بر اساس بیانیه ماموریت و رسالت خود تنظیم نماید تا همه افراد شاغل در آن سازمان ملزم به رعایت آنها باشند. محقق در این پژوهش به دنبال آن است که نظام­نامه(مرام­نامه) اخلاق داوری در ورزش کشور را تدوین کند و با مقبولیت حداکثری آن، امکان ضمانت اجرایی آن را دو چندان نماید.

روش­شناسی پژوهش

این مطالعه به روش کیفی با رویکرد پدیدارشناسی انجام شد. پدیده مرام­نامه اخلاق داوری ورزشی در ایران هنوز به درستی تبیین نشده است. متون و تحقیقات زیادی هم در این زمینه وجود ندارد و متون موجود هم بیشتر در چارچوب بررسی­های کمی و منحصر به­ سازه ارزیابی به صورت کلی بوده است. از این­رو، پژوهشگران حاضر رویکرد فوق را برای مرام­نامه اخلاق داوری ورزشی در ایران انتخاب کرده­اند. گفتنی است که در راستای جنبش پدیدارشناسی بر اساس دیدگاه­های فلسفی، روش­شناسی­های مختلفی برای جمع­آوری و تجزیه و تحلیل داده­ها مطرح شد. در پژوهش حاضر از روش پدیدارشناسی توصیفی شامل سه مرحله درک مستقیم، تجزیه و تحلیل و توصیف استفاده گردید. در مرحله درک مستقیم، محقق کاملا در پدیده مورد نظر غوطه ور می­شود. در این فرآیند، محقق ضمن اجتناب ازهر گونه نقد، بررسی و اظهارنظر شخصی، پدیده مورد نظر را آن­گونه می­شناسد که مشارکت­کنندگان توصیف می­کنند. در مرحله تجزیه و تحلیل، محقق به دنبال تشخیص جوهره­ پدیده مورد نظر و تم­های اصلی و مشترک است. در مرحله­ توصیف که مرحله آخر و مکمل مراحل قبلی است، اجزای اصلی و شاخص­ پدیده­ها به هم مرتبط شده و تم­ها و جوهره­های موجود در پدیده­ها گروه­بندی می­شوند(هالووی و ویلر^[12]، 2002). در این پژوهش درک عمیق تجربیات مسئولان و مطلعان مرام­نامه اخلاق داوری ورزشی در ایران، با راه­یافتن به توصیفات بیان شده از تجربیات آن­ها در متن و زمینه­ ویژه خودشان امکان­پذیر بوده است.

در این پژوهش با توجه به هدف مطالعه، شرکت­کنندگان بر اساس نمونه­گیری گلوله­برفی از بین خبرگان امراخلاق ورزشی و داوری درکشور انتخاب شدند. تعداد 8 نفر از اساتیدی که طی سال­های گذشته (1398-1380) در زمینه اخلاق در ورزش کتاب نوشته یا ترجمه نموده یا مقاله­ای در نشریات داخلی و یا خارجی چاپ نموده­ بودند، اساتیدی که در همایش­های اخلاق در ورزش، عضو پنل داوری بوده­اند یا درس اخلاق در ورزش را در دانشگاه­ها تدریس کرده­اند در کنار 7 نفر از داوران عضو کمیته داوری فدراسیون فوتبال، والیبال، هندبال، بسکتبال، کاراته و کشتی به عنوان نمونه انتخاب شدند.

معیارهای زیر برای انتخاب شرکت‌کنندگان در تحقیق شناسایی شدند(فلینت^[13]، 1998):

1. کلیدی بودن: آیا افراد شناسایی‌شده برای مشارکت در تحقیق، دانش و تخصص بالایی در حوزه اخلاق در ورزش دارند؟ افراد منتخب اولیه و نیز افرادی که توسط سایرین معرفی می‌شدند از لحاظ دانش نظری در حوزه اخلاق در ورزش و برخورداری از اطلاعات کافی بررسی‌شدند و خبره‌ترین افراد مورد مصاحبه قرار گرفتند. سعی شد از هر دو گروه اساتید دانشگاهی و داوران ورزشی(هم داوران رشته­های تیمی و هم داوران رشته­های انفرادی) به عنوان نمونه انتخاب و مصاحبه گردد.
2. شناسایی‌شده توسط سایرین: آیا افرادی که برای مصاحبه انتخاب شده‌اند، در زمینه اخلاق در ورزش مطرح هستند؟ در این پژوهش برای جمع‌آوری داده ها با مشورت اساتید محترم نمونه‌های بخش کیفی پژوهش در قسمت دانشگاهی و اجرایی مورد استفاده قرار گرفت. در ابتدای انجام مصاحبه، با مطالعه قبلی و با شناخت کافی، تعداد دو استاد دانشگاه و دو داور (یکی ورزش انفرادی و دیگری ورزش گروهی) به عنوان نمونه انتخاب شدند و از آن­ها خواسته شد که نفرات بعدی را برای مصاحبه انتخاب نمایند. بعد از معرفی نفرات بعدی، مطالعه­ای کامل­تر در زمینه سوابق علمی و عملی آن­ها به عمل آمد و در صورت داشتن شرایط مقدماتی، با آن­ها مصاحبه شد. بنابراین نمونه­های پژوهش، زنجیره­وار و به مانند گلوله­برف، انتخاب و مورد مصاحبه قرار گرفتند.
3. فهم نظری موضوع: آیا این افراد فهم مطلوبی از برخی ابعاد نظریه در حال تکوین دارند؟ در این تحقیق، مصاحبه‌های انجام‌شده با افراد به فراخور میزان تخصص آن‌ها- در بعد علمی (اساتید) یا بعد عملی آن (داوران)- صورت گرفت.
4. تنوع: آیا افراد منتخب، در مشاغل و سطوح سازمانی متنوعی در حال فعالیت هستند؟ در این تحقیق از افراد با دانش و تجارب مختلف استفاده شده است که در بین آن‌ها افراد با دانش(اساتید دانشگاهی) و تجربه(داوران) مورد استفاده قرار گرفته است.
5. موافقت با مشارکت: آیا افراد منتخب، انگیزه مناسبی برای مشارکت در تحقیق داشتند؟ پیش از هر مصاحبه با توضیحاتی که در مورد طرح تحقیق داده می‌شد، از افراد برای شرکت در مصاحبه موافقت شفاهی کسب گردید.

فرایند گزینش نمونه­ها ادامه پیدا کرد تا هنگامی که در جریان کسب اطلاعات، هیچ داده جدیدی پدیدار نشد. به عبارت دیگر، داده­ها در 14 مصاحبه به اشباع رسید و ادامه مصاحبه­ تنها برای اطمینان از درستی یافته­ها انجام شد. در این پژوهش 16 مصاحبه با 15 نفر از مطلعان و خبرگان انجام پذیرفته است(با یک نفر از نمونه­های پژوهش، دو بار مصاحبه شد).

به منظور جمع­آوری اطلاعات، از مصاحبه­ نیمه­ساختاریافته و عمیق استفاده شد. مصاحبه با یک سؤال وسیع و کلی درباره­ مرام­نامه اخلاق داوری ورزشی در ایران شروع شد و سپس سؤال­های اکتشافی برای تشویق شرکت­کنندگان و دستیابی به اطلاعات عمیق­تر مطرح گردید. در ادامه، سؤال اصلی مصاحبه و برخی از سؤالات فرعی(به دلیل آنکه در پاره­ای از موارد، مصاحبه کننده مجبور به پرسیدن سؤالات بیشتری شد) مصاحبه آورده شده است.

 مدت مصاحبه­ها بین 5-35 دقیقه طی یک جلسه بود و از شرکت­کنندگان خواسته شد تا زمان و مکان مصاحبه را به دلخواه خود تعیین کنند. مصاحبه­ها تا دستیابی به داده­های عمیق ادامه یافت. با اجازه­ مشارکت­کنندگان، مصاحبه­ها روی نوار ضبط و بلافاصله بعد از اتمام مصاحبه، پس از گوش دادن چندین باره، متن آنها پیاده و تحلیل شد. ابتدا اطلاعات مکتوب مربوط به مصاحبه­ها چندین مرتبه خوانده تا محتوای کلی آن درک گردد- این کار همراه با گوش دادن به بخش­هایی از اطلاعات ضبط شده انجام ­شد(مروری بر تمام اطلاعات). در مرحله بعد، عبارات، جملات یا بند­هایی که مربوط به سؤال­های پرسیده شده در مصاحبه­ها بودند، جدا شد و در فایل­های جداگانه­ای نگهداری گردید. این کار به این دلیل انجام شد که اطلاعاتی که درصد اهمیت کمتری دارند، از دست نروند، زیرا ممکن بود در مراحل بعدی اهمیت آن­ها مشخص شود(بیرون کشیدن جملات مهم). پس از آن برای هر جمله مهم، یک توصیف کوتاه از معنی پنهان در آن نوشته ­شد. این فرایند توسط سه نفر به صورت جداگانه و با هم انجام گردید و سپس معانی بیرون کشیده از جملات با هم ترکیب شدند تا یک معنی مشترک حاصل گردد(ایجاد معانی فرموله شده). در مرحله­ بعد، عبارات و جملات کوتاهی از معانی فرموله شده توسط هر یک از نفراتی که مرحله چهارم را انجام داده بودند، به طور جداگانه در دسته­ها ایجاد و پس از آن به بحث گذاشته شد. تکرار مضامین، یکی از شاخص­های اعتبار است. برای تعیین اعتبار داده­ها در این مرحله، یک نفر از افراد ذی­صلاح مضامین به دست آمده را با اطلاعات تطبیق داد(قرار دادن معانی فرموله شده در داخل دسته­ها و شکل دادن مضامین (تم­ها) در درون دسته­های مختلف). پس از آن مفاهیم کلیدی اطلاعات که با اتفاق­نظر پژوهشگران انتخاب شده بودند، به صورت خلاصه­ای روایت­وار نوشته شدند. هدف از توصیف روایتی، بیان یافته­ها در قالب جملات بدون ایهام و به صورت خلاصه است. این خلاصه توسط پژوهشگر نوشته شد و سپس استاد راهنما و یک نفر دیگر از دانشجویان دکتری مدیریت ورزشی به اتفاق پژوهشگر آن­ها را تصحیح کردند(ایجاد یک توصیف روایتی مختصر).

در ادامه­ کار به منظور تأیید روایی و دقت تحقیق، معتبر بودن، اطمینان­پذیری و قابلیت تأیید داده­ها بررسی شد. برای تضمین معتبر بودن، یافته­های این مطالعه به شرکت­کنندگان ارائه شد و آن­ها نظرات خود را درباره هماهنگی یافته­ها با تجربیات خود به محققان ابراز کردند(بازگشت به منظور تعیین اعتبار). همچنین تعمق مشارکتی پیرامون مضمون­های پدیدار شده توسط گروه تحقیق در مراحل مختلف مطالعه انجام شد. پژوهشگر به همراه اساتید راهنما و مشاور، با حفظ مستندات در تمام مراحل پژوهش قابلیت تأیید این پژوهش را تضمین کردند. علاقمندی پژوهشگران به پدیده مورد مطالعه، تماس درازمدت با داده­ها و همچنین تلاش برای کسب نظرات دیگران در این زمینه از دیگر عوامل تضمین­کننده­ قابلیت تأیید بودند. به منظور تجزیه وتحلیل و استخراج کدهای پژوهش، از نرم­افزار Max QDA نسخه Pro استفاده شد.

یافته­های پژوهش

در این بخش از پژوهش، اطلاعات جمع­آوری شده از اجرای مصاحبه­ها تجزیه و تحلیل شدند. ابتدا داده­های توصیفی مصاحبه­شوندگان و در جدولی مضمون­ها و زیرمضمون­ها ارائه گردیدند و در بخش بعد، هر کدام از مضمون­ها به صورت مبسوط توصیف شدند. در این پژوهش 15 نفر به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند که 3/13 درصد از آن­ها زن و بقیه مرد بودند. 3/33 درصد دارای تحصیلات کارشناسی، 3/13 درصد دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و 4/53 درصد دارای تحصیلات دکتری بودند. 6/46 درصد از جامعه داوری و 4/53 درصد از جامعه دانشگاهی در این پژوهش مشارکت داشتند. میزان سابقه بیشتر نمونه­های پژوهش بیش از 20 سال بود(7/66 درصد).

از آنالیز مصاحبه­ها، 8 مضمون و 61 زیرمضمون استخراج شده است. در جدول 1، زیرمضمون­ها و مضمون­های اصلی و تعداد تکرار آن­ها ارائه شده است:

جدول 1: استخراج مضمون­ها و زیرمضمون­های استخراج شده به همراه شواهد گفتاری و فراوانی

در شکل زیر تصویر کلی از نتایج تحلیل کیفی داده‌ها نشان داده ‌شده است:

شکل 1: مدل نهایی پژوهش

بحث و نتیجه­گیری

هدف از پژوهش حاضر، تدوین مرام­نامه اخلاق داوری ورزشی در ایران با رویکرد پدیدارشناسی می­باشد. 8 مضمون و 61 زیرمضمون در این زمینه استخراج شد که قانون­مداری، احترام، رفتاری، ارتباطی، فساد، عدالت، فرهنگی - اجتماعی و خانوادگی از جمله مضمون­های استخراجی در این پژوهش بودند.

قانون­مداری یکی از عوامل نظام­نامه اخلاق داوری در ورزش کشور بود. داوران در رشته­های مختلف ورزشی، ملزم به رعایت قوانین مربوط به رشته خود می­باشند. با وجود این، بسیاری از داوران از دانش کافی مربوط به وظایف قانونی خود برخوردار نیستند. میرصفیان و محمدی­نژاد(1397) در پژوهش خود بیان نمودند که داوران رشته­های ورزشی پربرخورد، دانش مناسبی در زمینه مسائل قانونی مرتبط با حرفه داوری ندارند. همچنین عملکرد آنها در زمینه اجرای وظایف قانونی مرتبط با حرفه داوری در محیط رقابت مناسب ارزیابی نشده است. این نتایج با یافته­ میرصفیان(1396) که در پژوهش خود دریافت آگاهی داوران از برخی حیطه­های وظایف قانونی داوری کافی است، اما دانش آنها از نتایج عدم اجرای وظایف مربوطه، عناصر لازم جهت تحمیل مسئولیت مدنی، معیار یک داور متعارف و چگونگی ورود به دعاوی قضایی مناسب نمی­باشد، تفاوت دارد. بنابراین به صورت کلی نتایج پژوهش حاضر با نتایج پژوهش­های خسروی­زاده و همکاران(1398)، میرصفیان و محمدی­نژاد(1397) و میرصفیان(1396) که در پژوهش­های خود به بررسی مسائل قانونی و حقوقی داوری در رشته­های مختلف ورزشی و اهمیت این مسائل در داوری پرداخته بودند، همخوان و همراستا می­باشد. همچنین با پژوهش­های باران چشمه و آفرینش خاکی(1394)، تقی زاده (1393) و مرادیان فارسانی و همکاران(1398) که به قانون­مداری به عنوان یکی از ارکان نظام­نامه اخلاقی در ورزش اشاره دارند، همخوان و همراستا می­باشد. از سوی دیگر، علی­عسگری و نیازی(1392) در پژوهش خود بیان نمودند که اخلاق در پیشگیری از قانون­گریزی نقش مهمی دارد. حلبیان و همکاران(1393) به شناسائی و اولویت بندی معیارهای اخلاقی در ورزش حرفه­ای پرداخته اند. آنها در این پژوهش معیارهای اخلاقی را به معیارهای تربیتی، روانشناختی، قانونی، اقتصادی و فرهنگی اجتماعی اخلاق در ورزش حرفه ای ایران تقسیم بندی نموده اند. ایشان، مؤلفه­هایی مانند توهین نکردن به حریف در میدان مسابقه، قانون­مداری به جای رابطه­مداری، آموزش ارزش­های اخلاقی از اولین روزهای شروع به ورزش، عدم پرداخت رشوه و زدوبندهای مالی و پرهیز از خودخواهی و غرور بیش از حد را از معیارهای اخلاقی در ورزش حرفه­ای بیان کرده اند. بنابراین با توجه به نتایج پژوهش در این قسمت به متولیان امر داوری در رشته­های مختلف ورزشی توصیه می­شود که با اتخاذ قوانینی، سعی در رعایت قوانین داوری نمایند.

از نتایج دیگر پژوهش حاضر، رعایت احترام به عنوان یکی از ارکان نظام­نامه اخلاق داوری در ورزش بود. عیدی و همکاران(1395) در پژوهش خود به عامل احترام به عنوان یکی از ارکان پرسشنامه­ اخلاق حرفه­ای مربیان ورزشی تأکید نمودند. رزاقی و همکاران (1393) به تعیین اعتبار و روایی نسخه­ فارسی پرسشنامه­ منش پهلوانی پرداختند. نتایج نشان داد که این مقیاس دارای پنج عامل احترام به روابط اجتماعی، احترام به قوانین و مسئولان، تعهد به ورزشی که به آن پرداخته می­شود، احترام و توجه به حریف و عدم رویکرد منفی در جهت عملکرد ورزشی بود. بنابراین نتایج پژوهش حاضر در این قسمت با نتایج پژوهش­های عیدی و همکاران(1395)، باران چشمه و آفرینش خاکی(1394)، تقی زاده (1393)، رزاقی و همکاران(1393)، نشاطی(1393)، بزرگزاد مقیم(1393) و مرادیان فارسانی و همکاران(1398) همخوان و همراستا می­باشد. از این­رو، به متولیان امر داوری در ورزش توصیه می­شود که داوران را ملزم به رعایت احترام به تمامی افراد حاضر در میدان مسابقه نمایند و با ارزیابی­های مدون و مداوم داوران، افراد شایسته را مورد تشویق قرار دهند.

رعایت عوامل رفتاری در قبال دیگران (هواداران، ورزشکاران، مربیان، خانواده ورزشکاران و ... ) از سوی داوران منجر به رشد اخلاق در محیط های ورزشی می­گردد؛ عواملی مثل کنترل احساسات، عدم پرخاشگری و توهین به ورزشکاران، پرهیز از تهدید، تحقیر و تمسخر ورزشکاران، عدم تحریک ورزشکاران و سایرین، رعایت پوشش و ظاهر مناسب و ... . بنابراین به داوران ورزشی کشور توصیه می­شود که در برخورد با افراد در محیط­های ورزشی، از عوامل رفتاری شایسته بهره گیری نمایند.

مهارت های ارتباطی، مهارت هایی هستند که در تعاملات بین فردی و فرایند ارتباطات نقش دارند؛ مهمترین این مهارت ها شامل مهارت های کلامی، گوش دادن و بازخورد مؤثر است(یوکل^[14]، 2008). با تجهیز داوران به مهارت های ارتباطی می­توان از بروز بسیاری از ناهنجاری­های اخلاقی و رفتاری هم از جانب داور و هم از سوی ورزشکاران، تماشاچیان و مربیان، جلوگیری نمود. نظری و صالحی(1396) در پژوهش خود بیان نمودند که داوران در صورتی که از مهارت های ارتباطی مناسبی برخوردار باشند، کارایی آن­ها افزایش می­یابد. از سوی دیگر، داورزنی و ناعمی(1397) در پژوهش خود دریافتند که مهارت های ارتباطی بر اخلاق حرفه­ای تأثیرگذار اند. بنابراین نتایج پژوهش حاضر در این قسمت با نتایج پژوهش­های خسروی­زاده و همکاران(1398)، نظری و صالحی(1396) و داورزنی و ناعمی(1397) همخوان و همراستا می­باشد. از این رو، به مدیران ورزش کشور و متولیان امر داوری در ورزش کشور توصیه می­شود که سعی در بهبود مهارت های ارتباطی داوران نمایند و یا داورانی را برای قضاوت در مسابقات انتخاب نمایند که از مهارت های ارتباطی مناسبی برخوردار باشند. همچنین در فرایند شرکت در دوره­های داوری، سرفصلی را به آموزش فنون مهارت های ارتباطی در داوری اختصاص دهند.

فساد، حیطه بعدی مربوط به اخلاق در داوری است. شفیعی و افروزه(1397) در پژوهش خود بیان نمودند که داوران می­توانند با اعمال تبانی برای برد در مسابقات منجر به فساد در ورزش گردند. در واقع، فساد در ورزش همیشه جزو مباحث برجسته در محافل علمی و ورزشی بوده است. پژوهش­های زیادی در زمینه چرایی این پدیده انجام شده است، اما ورزش کشور کماکان شاهد بروز این پدیده در صحنه­های رقابت­های ورزشی می­باشد. در سال­های اخیر، به دلیل مشکلاتی که فساد در ورزش به وجود آورده، سعی در استفاده از ابزارهای کمکی شده است؛ از جمله استفاده از کمک­داور ویدیویی^[15]؛ اما این ابزار که در باشگاه­های فوتبال سایر کشورها از آن استفاده می­شود، بسیار گران و هزینه­بر می­باشد- رقمی بیش از 300 هزار دلار برای هر ورزشگاه- ولی می­تواند به عنوان یکی از راه­­های جلوگیری از فساد در ورزش مد نظر قرار گیرد. راه دیگری که به متولیان ورزش کشور توصیه می­شود، برخورد قاطع با داوران خاطی است که البته وضع قوانین بازدارنده، نتایج مثبت بیشتری نسبت به برخورد قاطع دارد.

عدالت عامل بعدی شناسایی شده در زمینه مرام­نامه اخلاق داوری است. رعایت عدالت در قضاوت­های ورزشی از سوی داوران منجر به ایجاد جو آرامش و به دور از تنش در زمین و خارج از زمین مسابقه می­گردد. درواقع رعایت عدالت برای داور- همچون قاضی- از قواعد قضاوت است(منصوری فیاض، 1391). نتایج پژوهش در این قسمت با نتایج پژوهش­های نشاطی(1393)، بزرگزاد مقیم(1393) و مرادیان فارسانی و همکاران(1398) همخوان و همراستا می­باشد. بنابراین به متولیان امر داوری در ورزش توصیه می­شود که شرایط ایجاد عدالت در داوری را مهیا نمایند. البته لازمه مشاهده عدالت از سوی داوری، اعمال عدالت برای داوران است. تفاوت در پرداخت حق­الزحمه داوران در رشته­های مختلف و متفاوت با سایر کشورها منجر به سرخوردگی داوران می­گردد و بی عدالتی در امر قضاوت را در پی دارد. بنابراین مدیران مربوطه باید زمینه­های مالی و اجتماعی مناسبی را برای داوران مهیا نمایند.

عوامل فرهنگی – اجتماعی نیز از دیگر عوامل شناسایی شده در مرام­نامه اخلاق داوری است. عوامل فرهنگی و اجتماعی بسیاری هستند که می­توانند نشان­دهنده اخلاق داور چه در محیط ورزش و چه خارج از محیط ورزش باشند. درک تفاوت­های فرهنگی افراد(در زمین مسابقه) یکی از این موارد است. تفاوت­های فرهنگی افراد منجر به واکنش متفاوت در مواجهه با یک عمل مشابه می­گردد. داور با شناخت این تفاوت­ها می­تواند عکس­العمل مناسبی از خود نشان دهد. رعایت هنجارهای اجتماعی در جامعه و در فضای مجازی، یکی دیگر از این مسائل است. نتایج پژوهش در این قسمت با نتایج پژوهش حلبیان و همکاران(1393) همخوان و همراستا می­باشد. بنابراین به متولیان امر داوری در ورزش توصیه می­شود که رعایت عوامل فرهنگی- اجتماعی را به داوران خود گوشزد نمایند.

در نهایت عامل خانوادگی از جمله عوامل مؤثر در مرام­نامه اخلاق داوری است. در صورتی که داوران، در محیط خانوادگی خود الگو باشند، می­توانند نقش پررنگی در جامعه و شغل خود داشته باشند. بنابراین توصیه می­شود که داوران، شرایط خانوادگی خودرا کنترل نمایند تا بتوانند در محیط مسابقه اخلاق خوبی از خود به نمایش بگذارند.

بنابراین همان گونه که صفری جعفرلو و قربانی(1397) در پژوهش خود دریافتند می­توان ارزش­های اخلاقی را از طریق راهبردهای آموزشی، پژوهشی، ورزشی، اطلاع­رسانی و مـدیریتی توسـعه داد. با توسعه رفتارهای اخلاقی از سوی دست­اندرکاران ورزش به خصوص داوران می­توان شاهد بهبود عملکرد کل سیستم ورزشی کشور بود(پیزی و استانگر^[16]، 2019). همچنین رفتارهای اخلاقی منجر به انسجام بیشتر جامعه می­گردد(گراپنسپرگر و تیساک^[17]، 2018 و برمجو^[18] و همکاران، 2018).

یکی از بحث­انگیزترین گروه­ها در جهان ورزش، داوران هستند. امروز در جهان ورزش، به دلیل آنکه مقادیر زیادی پول در بسیاری از مسابقات شرط­بندی می­شود، ارزش­های اخلاقی و پایبندی به آن برای داوران بسیار مهم قلمداد می­شود. شاید بهترین تعبیر و تعریفی که از یک داور بتوان کرد این باشد: «داوران باید عدالت را تعریف و تقسیم کنند». آیا داوری که در این جمله جای بگیرد، روندی اخلاقی را نیز در داوری خود دنبال می­کند؟ جواب تا حدودی مثبت است. داوران باید برای داشتن یک داوری صحیح و اخلاقی، اول آموزش و تعلیم کافی را در زمینه حرفه خود دیده باشند. برای همگام­شدن با پیشرفت علم، داوری نیز باید به­روز باشد. بنابراین شرکت داوران در کلاس­های آموزشی جهت بالابردن سطح علم و آگاهی آنان در کنار داشتن تجربه و اعتمادبه­نفس ضروری است. علاوه بر ماهیت نشاط­آمیز ورزش و بار کنترل هیجانات مربیان، ورزشکاران و تماشاگران که داوران باید به آن توجه کنند، کمبود سطح علم و آگاهی و نداشتن اعتمادبه­نفس در نگاه داوری، بر تنش­زا بودن داوری یک مسابقه می­افزاید. نکته دیگری که گاهی باعث ناداوری هایی در دنیای ورزش می­شود، بحث مالی است. در بین کل جامعه ورزشی به جز تماشاگران که برای دیدن یک مسابقه حاضر به دادن پول هستند، داوران کمترین درآمد را دارند. بنابراین سازمان های ورزشی جامعه باید ضمن تأمین مالی داوران و توجه به تلاش مهم و تأثیرگذار این گروه از جامعه عظیم ورزشی، به تربیت و ارزشیابی داوران اهتمام ورزند. توجه به این امر باعث می­شود پایبندی اخلاقی داوران، تحت­الشعاع مسائل مالی قرار نگیرد. در اینجا به طبقه­بندی استانداردهای اخلاقی داوران ورزشی نیز اشاره می شود:

1- بی­طرفی: داوران باید بی­طرفانه و بدون تعصب و ابهام داوری کنند.

2- عدم وابستگی: داوران باید از هر آنچه آنها را از واقعیت، درستی و حقیقت دور می­کند، اجتناب نمایند؛ مانند وابستگی به یک تیم، هدیه یا پول­گرفتن، در استخدام یک تیم خاص بودن و ... .

3- ادب و تواضع: داوران باید در نهایت تواضع و ادب، رفتارهای مطلوب اخلاقی با بازیکنان، مربیان، داوران دیگر، رسانه­های گروهی و ... در پیش گیرند.

4- ارتقای دانش فنی: داوران باید درصدد پیشرفت خود از طریق آموزش، مطالعه، افزایش تجربه و ... باشند.

5- شرکت ­نکردن در فعالیت­های ناجوانمردانه ورزشی: داوران نباید در قضاوت های خود عامل اقتصادی، نژاد، جنس، رنگ، سن، ناتوانی جسمی و ملیت و قومیت را در نظر بگیرند و منصفانه و جوانمردانه داوری کنند. به نظر می­رسد برای داشتن یک داوری مناسب، اخلاقی و صحیح، پیروی از روند یاد شده ضروری است.

در مجموع، به مدیران و متولیان ورزش و داوری ورزشی کشور پیروی از اصول مرام­نامه­ حاضر در جهت بهبود و رشد عوامل اخلاقی در محیط های ورزشی توصیه می­شود.