مقایسه مشخصات ارگونومیک دستگاه ‌بدنسازی گام‏زن پهلو با ویژگی‌های آنتروپومتریک کاربران دختر دانش‏آموز

فرشته نظری زاده[1]

حیدر صادقی[2]

عادل مظلومی[3]

تاریخ دریافت مقاله: 17/1/1393

تاریخ پذیرش مقاله:13/2/1393

مقدمه

بی تردید قرن حاضر، قرن کم تحرکی و زندگی ماشینی است که سبب کم کاری و تنبلی عضلات و اندام‌ شده و انجام بسیاری از فعالیت‌های بدنی را از انسان سلب نموده است. بیش از 2000 سال قبل، بقراط، پزشک یونانی در مورد نیاز انسان به فعالیت‏های حرکتی مستمر اعلام داشت که فعالیت‌های  بدنی برای انسان ضروری است و ارگان‌های بدن انسان در صورت داشتن فعالیت‏های بدنی معتدل و مستمر، سلامتی خود را حفظ نموده، قوی شده و عمرشان طولانی می گردد و چنانچه، فعالیت بدنی از زندگی روزمره دور شود، بدن، تنبل شده وضمن آمادگی پذیرش ابتلا به بیماری‏های گوناگون، موجب تسریع پیری در انسان می شود.(Pereira,2002) در عصر حاضر، ورزش به عنوان یک حرکت چند بعدی با تأثیرات گسترده، جایگاه و نقش ارزشمند خود را در اقتصاد، سلامتی افراد، گذران اوقات فراغت سالم و با نشاط و لذت بخش، در آموزش و پرورش مردم به ویژه نسل نوجوان وجوان، در ایجاد روابط اجتماعی سالم بین مردم، در پیشگیری از ابتلا به بیماری‏ها، پیشگیری از بسیاری از مفاسد اجتماعی وانحرافات اخلاقی رو به گسترش در جامعه و کاربردهای عدیده‏ دیگر، متجلی ساخته است.(هولزور،2002) ورزش یکی از شیوه‏هایی است که افراد می توانند با استفاده از آن بر فشارهای جسمی، روحی، روانی و اجتماعی فائق آیند. تحقیقات نشان داده‏اند اشخاصی که به طور منظم به ورزش می پردازند، کمتر از سایرین دچار ناراحتی‏های جسمی و عروقی شده، فشارهای عصبی کمتری را تحمل می کنند واز اعتماد به نفس بیشتری برخوردارند. آنها نسبت به زنگی خوش‏بین‏ترند و کمتر به افسردگی دچار می شوند.(ووست،بوچر،1999) ورزش همگانی در بین کشورها، از سال 1900 میلادی تا کنون با انگیزه‏های متفاوتی از جمله: تأمین سلامت جسمی و روانی، غنی سازی اوقات فراغت، گسترش روابط اجتماعی، دور شدن از زندگی ماشینی، بازگشت به طبیعت، افزایش کارآیی، زمینه سازی برای رشد ورزش قهرمانی و توصیه‏ پزشکان مورد توجه قرار گرفته است.(مظفری،1381) در ایران، ورزش همگانی از سال 1358 با عنوان "ورزش محلات" آغاز  و در سال 1362 به صورت تشکلی قانونی با عنوان "جهاد تربیت بدنی" رسمیت یافت و رشد و گسترش آن، به عنوان اولین وظیفه قانونی کلیه ارگان‏های ورزشی، تعیین گردید.(قره،1383) رعایت اصل تنوع در ورزش همگانی، این خاصیت را دارد که به‎جای تطبیق توانایی افراد با ورزش و امکانات، تنوع موجود در ورزش و امکانات موجب می‏گردد که افراد جامعه، بتوانند به راحتی، نوع ورزش و امکاناتی را که با توانایی‏های آن‏ها سازگار است، انتخاب نمایند.(کاشف،خالدان،1381) در سال‌های اخیر ساخت و نصب وسایل ورزشی مختلفی جهت افزایش توان جسمانی و عضلانی و نیز ایجاد نشاط و سرور در بین شهروندان مختلف اعم از زن و مرد، پیر و جوان و حتی کودک و خردسال در شهرها متداول شده است. اکنون چند سالی است که استفاده از دستگاه‌های بدنسازی پارکی، در پارک‌ها و مدارس ایران رواج پیدا کرده و تجهیز مدارس کشور به دستگاه‌های بدنسازی پارکی توسط وزارت آموزش و پرورش را می‌توان اقدامی در همین چارچوب ارزیابی کرد. این اقدام با هدف تشویق جوانان، نوجوانان و کودکان به شرکت در فعالیت‏های ورزشی صورت گرفته است.

 استفاده از دستگاه‏های ورزشی پارکی در جهان به چند دهه می‏رسد. پیشینه طراحی، ساخت و استفاده از دستگاه‌های بدنسازی پارکی به کشور چین، در سال 1998 برمی‌گردد که آنها مبارزه گسترده با اعتیاد را در کشورشان آغاز کردند. در ایران استفاده گسترده و عمومی از این دستگاه‏ها از سال 1384 شروع شده و به تدریج مورد استقبال شهروندان قرار گرفته است. نصب و به‏کارگیری این دستگاه‏ها در مدارس کشور نیز از سال 1389 آغاز شده است. دستگاه‏های بدنسازی پارکی که در فضاهای روباز مانند پارک‌ها یا حیاط مدارس یا ادارت و سازمان‌ها، تعبیه گردیده، جهت استفاده رایگان در اختیار عموم مردم قرار دارند. نکته بسیار حائز اهمیت در خصوص دستگاه‌های مذکور این است که وسایل و تجهیزات انسانی باید با توجه به ویژگی‌های کاربران آن طراحی شود. (Gavial & Boudolos, 2006) از مزایای استفاده از این دستگاه‏ها، می توان به سادگی استفاده از آن‏ها و انجام حرکات ورزشی به کمک وزن کاربران هنگام ورزش بر روی دستگاه، همچنین انجام حرکات ورزشی مفرح و شاد اشاره کرد.(کریمی،1381) اما فرهنگ سازی استفاده از این وسایل، نکته ای است که به نظر می رسد تا کنون به صورت جدی به آن پرداخته نشده است و همین امر سبب می گردد که نه تنها افراد بهره کافی از این دستگاه‏ها نبرند، بلکه موجب به وجود آمدن عوارض اسکلتی، عضلانی، ایجاد درد مفاصل و عوارض قلبی نیز برای آن‏ها ‏بشود. در واقع، استفاده از این وسایل هم می تواند مفید باشد و هم همراه با عوارض جبران ناپذیری برای فرد باشد و هزینه‏های بسیاری را به جامعه تحمیل کند. به خصوص با توجه به این‌که براساس شواهد موجود اغلب دستگاه‌ها به‏صورت کپی‎‏سازی از روی انواع نمونه‌های خارجی ساخته می‏شوند و از آن‌جایی که دستگاه‏های خارجی مبتنی بر اندازه‌های رایج بزرگسالان ساخته شده، ممکن است برای کاربرد در مدارس و ابعاد بدنی دانش آموزان ایرانی مناسب نباشد؛ به بیان دیگر، به این نکته توجه نشده که ابعاد و اندازه‌های بدنی مورد استفاده در طراحی و ساخت این دستگاه‌ها ممکن است با شرایط بومی و سِنی دانش‌آموزان ایرانی انطباق نداشته ‌باشد. و عدم تناسب بین مشخصات دستگاه‌ها با اندازه آنتروپومتری کاربران ممکن است ضمن کاهش کیفیت اجرای حرکات ورزشی، صدمات و فشار فیزیکی را افزایش دهد.(حسینی،1389) یکی از رایج ترین این دستگاه‏ها، دستگاه گام‏زن پهلو است که در سطح مدارس و بوستان‏ها و پارک ها مورد توجه کاربران قرار گرفته است. سازندگان این دستگاه‏ها معتقدند که استفاده از دستگاه گام‏زن پهلو موجب تقویت عملکرد قلب و ریه و رفع بیماری‏های قلبی، تقویت ماهیچه‏های شکم، انعطاف پذیری و تحرک کمر می شود و عضلات طرفین ستون فقرات و اعضای پایین تر را به تحرک وا می دارد. فواید استفاده از این دستگاه در صورتی محقق می شود که سایر خصوصیات دستگاه با شرایط بدنی کاربران همخوانی داشته باشد. از جمله مهم ترین این خصوصیات، ابعاد و اندازه‏های دستگاه با توجه به اندازه‏های بدنی کاربران آنهاست.

از آن‏جایی که مدت استفاده از دستگاه‏های بدنسازی پارکی در ایران و به ویژه در مدارس بسیار کوتاه است، تحقیقات بسیار محدودی در این خصوص انجام شده و بیشتر پژوهش ها به بررسی و مقایسه اندازه میز و نیمکت‏های مدارس با ویژگی‏های آنتروپومتری کاربران آن‏ها پرداخته است. بنا به اهمیت موضوع در همین مدت کوتاه هم بخشی از مطالعات به موضوع ارزیابی دستگاه‌های بدنسازی پارکی با ویزگی‏های کاربران آن‏ها پرداخته‌اند؛ چنان که  در سه تحقیق مجزا شریف، سیف و محمدی(شریف،1391؛ سیف، 1391و محمدی،1390) مشخصات ارگونومی دستگاه‌های بدنسازی پارکی با ویژگی‌های آنتروپومتری کاربران زن را مورد بررسی قرار داده و مدعی شده اند که دستگاه‌های بدنسازی مورد مطالعه‌شان از نقطه نظر آنتروپومتری کاربران زن ارگونومیک نیستند. در تحقیقی دیگر که توسط زهتاب اصغری در سال 1390 با عنوان "تاثیر یک دوره تمرین (کوتاه مدت شش هفته ای) با دستگاه‏های بدنسازی پارک بر برخی ویژگی‏های بیومکانیکی زنان جوان، میانسال و سالمند با تأکید بر پارامترهای آنتروپومتریکی منتخب" انجام شد، نتیجه به دست آمده بیانگر این مطلب بود که تعادل و قدرت زنان جوان، میانسال و سالمند با اعمال برنامه‏های تمرینی طراحی شده مناسب و چیدمان صحیح دستگاه‏ها، بهبود یافته و همچنین وزن و درصد چربی بدن زنان جوان، میانسال و سالمند کاهش یافته است.(زهتاب اصغری،1390) این در حالی است که در دو تحقیق جداگانه دیگر، نویدی و علیپور در سال 1391 به مقایسه نوع، شیوع، علل و مکانیزم آسیب‏های رایج در استفاده از وسایل پارکی بدنسازی با دو نشان هیگر و نیروانا در کاربران جوان و میانسال و سالمند زن و مرد پرداختند. نتیجه تحقیق آنان بیانگر آن بود که بین نوع، شیوع، علل و مکانیزم آسیب‏های رایج در استفاده از وسایل پارکی بدنسازی دو نشان تجاری تفاوت معنی داری وجود ندارد و نتایج این تحقیقات موید بروز آسیب در اندام مختلف به ویژه در ناحیه زانوست.(نویدی،1391وعلیپور،1391)

روش ها و ابزار پژوهش

در این تحقیق میدانی، مقایسه‏ ابعاد و اندازه‏های دستگاه‏های بدنسازی پارکی و اندازه‏های آنتروپومتری دانش آموزان صورت گرفته است. تعداد 100 نفر از دانش‌آموزان دختر از پنج ناحیه اصلی شهر(شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز) واقع در مناطق یک، شانزده، چهار، دو و شش آموزش و پرورش شهر تهران به صورت تصادفی انتخاب و پس از تکمیل فرم اطلاعات شخصی، اندازه‌های آنتروپومتریک بدنی آن‏ها با استفاده از کیت آنتروپومتری استاتیک اندازه‏گیری شد. از بین دستگاه‌های مختلف بدنسازی پارکی با بیش از 35 نشان، در سطح مدارس شهر تهران، دو نشان هیگر و تحرک سازان فردا که بیشترین فراوانی نشان‌های مختلف در سطح مدارس شهر تهران را دارا بودند و دستگاه‌ گام‏زن پهلو که یکی از بیشترین آمار توزیع و نصب دستگاه‌های موجود را داشت، به عنوان نمونه آماری انتخاب و اندازه‌گیری‏ها بر روی آن انجام شد. از میانگین، انحراف استاندارد و صدک‌های 5، 50 و 95 در آمار توصیفی و برای آزمون متغیرها از آزمون تی تک نمونه‌ای دو طرفه و با اطمینان 95 درصد (در سطح معنا داری 05/0) و نرم افزار SPSS استفاده شده است.

یافته‌های پژوهش

میانگین سنی شرکت کنندگان در مطالعه 15/15 سال (با دامنه سنی 14 تا 17 سال) بود. از تعداد 100 نفر شرکت کنندگان در این مطالعه، 38 درصد آن‏ها از دستگاه‏های بدنسازی پارکی در انجام فعالیت ورزشی استفاده می‌کردند. 4/58 درصد از آن ها قبل از استفاده از دستگاه‏ها بدن خود را گرم کرده و 58 درصد آنان از روش دویدن برای گرم کردن استفاد می‏کردند. 5/47 درصد یک روز در هفته از دستگاه‌ها استفاده می‌کردند و 48 درصد از دانش‌آموزان تناسب اندام را به عنوان دلیل اصلی خود برای استفاده از دستگاه‌های بدنسازی پارکی مطرح ساخته‌اند. 93 درصد افراد آزمودنی راست دست بوده و 88 درصد آنها راست پا بودند.

نتایج حاصل از مقایسه مشخصات ارگونومی دستگاه‌های گام‏زن پهلو با دو نشان هیگر و تحرک سازان فردا با میانگین، صدک پنج، صدک 50 و صدک 95 ویژگی‌های آنتروپومتری کاربران دختر مقطع متوسطه در نمودارهای 1 و 2 نشان داده شده است.

نمودار1:. اختلاف ویژگی‌های آنتروپومتریک کاربران با مشخصات دستگاه گام‏زن پهلو با نشان هیگر

نمودار2: اختلاف ویژگی‌هایک آنتروپومتری کاربران با مشخصات دستگاه گام‏زن جلو با نشان تحرک سازان فردا

از نمودارهای فوق می توان دریافت که در دستگاه گام‏زن پهلو با نشان هیگر، فاصله افقی تا دستگاه  با ابعاد متناظر در کاربران، در صدک پنج، 7 سانتی‌متر و میانگین 4 سانتی‌متر بیشتر و در صدک 95 حدود 5/1 سانتی‌متر کمتر و اندازه عمودی، با ابعاد متناظر در کاربران، در صدک پنج، 15 سانتی‌متر و میانگین 7 سانتی‌متر بیشتر و در صدک 95 حدود 3 سانتی‌متر کم‌تر و اندازه کفشک، در صدک پنج، 8 سانتی‌متر و میانگین 6 سانتی‌متر و صدک 95 حدود 4 سانتی‌متر بیشتر اندازه‌های بدن دانش‌آموزان است. در نشان تحرک سازان فردا نیز به ترتیب اندازه افقی در صدک پنج، 8 سانتی‌متر و میانگین 4 سانتی‌متر بیشتر و در صدک 95 اندازه مناسب و اندازه عمودی، با ابعاد متناظر در کاربران، در صدک پنج، 4 سانتی‌متر بیشتر و میانگین 4 سانتی‌متر کمتر و صدک 95 حدود 14 سانتی‌متر کم‌تر و اندازه کفشک، در صدک پنج، 8 سانتی‌متر و میانگین 6 سانتی‌متر و صدک 95 حدود 4 سانتی‌متر بیشتر اندازه‌های بدن دانش‌آموزان است.

دستگاه گام زن پهلو

در این دستگاه سه اندازه اصلی ارتفاع عمودی رکاب دستگاه تا تکیه‏گاه، طول کف پا با کفشک و فاصله افقی کتف تا دسته‏ها در کاربران و دستگاه‏ها با یکدیگر مقایسه شده‏اند و با توجه به یافته‌های هربرتز[4] و همکارانش درباره اثر وضعیت شانه و آرنج بر روی خستگی عضلانی، زاویه متوسط ابداکشن حدود 45 درجه در نظر گرفته شده است.(کلانتری،1379)

شکل نحوه استقرار بر روی دستگاه بدنسازی گام زن پهلو

جدول 1: نتایج آزمون تی میانگین، صدک‌های 5، 50 و 95، دستگاه گام زن پهلو با دو نشان هیگر و تحرک سازان فردا

همان‌گونه که در نتایج جدول 1 هر دو نشان هیگر و تحرک سازان فردا مشاهده می‌شود، بین اندازه‏های افقی و عمودی و طول کف پای  نمونه‌ها با ابعاد متناظر آنان در دستگاه اختلاف معنی‌داری مشاهده می‌شود.

بحث و نتیجه‏گیری

هدف از انجام تحقیق حاضر، مقایسه مشخصات ارگونومی دستگاه بدنسازی پارکی گام‏زن پهلو با دو نشان هیگر و تحرک سازان فردا با ویژگی‌های آنتروپومتریک کاربران دختر دانش آموز بود. با توجه به پیشینه تحقیق محدود در زمینه مورد بررسی، نتایج استخراج شده از این تحقیق با احتیاط بیان می‌شود- اگر چه که با معدود مطالعات قبلی همخوانی دارد. هدف از این تحقیق، مقایسه مشخصات ارگونومی دستگاه گام‏زن پهلو با برخی ویژگی‌های آنتروپومتری کاربران دختر دانش‌آموز بود. نتایج حاصل از تحقیق در این بخش حاکی از آن است که در نشان هیگر از نظر کاربردی اندازه فاصله افقی کفشک از پاشنه تا تکیه‌گاه دستگاه(93)سانتی‏متر است که با توجه به میانگین اندازه فاصله افقی چنگش در طرفین بدن دانش‌آموزان دختر دوره دبیرستان(53/74) حدود 47/18 سانتی‌متر بیشتر از میانگین اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک پنج،(65/67) حدود 25.35 سانتی‌متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک 95، (32/82) حدود 68/10 سانتی‌متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان بوده و در آزمون فاصله عمودی از رکاب تا تکیه‌گاه، اندازه دستگاه(5/96) سانتی‏متر است که با توجه به میانگین اندازه فاصله عمودی پا تا چنگش دانش‌آموزان دوره دبیرستان(31/109) سانتی‏متر، 81/12 سانتی‏متر کمتر از میانگین اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک پنج(01/101) سانتی‏متر حدود 4.51 سانتی‏متر کمتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک 95،(26/119)حدود 67/22 سانتی‏متر کمتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان است. همچنین، اندازه کفشک(رکاب) دستگاه(31) سانتی‌متر است که با توجه به میانگین طول کف پا دانش‌آموزان دوره دبیرستان(41/24)، حدود 6/6 سانتی‌متر بیشتر از میانگین اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک پنج(71/22) حدود 29/8  سانتی‏متر بیشتر از اندازه‏های بدن دانش‌آموزان و در صدک 95،(25/26) حدود 75/4 سانتی‏متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان است.

در نشان تحرک سازان فردا، اندازه فاصله افقی کفشک از پاشنه تا تکیه‌گاه دستگاه(5/87) سانتی‏متر است که با توجه به میانگین اندازه فاصله افقی چنگش در طرفین بدن دانش‌آموزان دختر دوره دبیرستان(53/74) حدود 97/12سانتی‌متر بیشتر از میانگین اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک پنج،(65/67) حدود 85/19 سانتی‌متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک 95، (32/82) حدود 18/5سانتی‌متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان بوده و در آزمون فاصله عمودی از رکاب تا تکیه‌گاه، اندازه دستگاه(105) سانتی متر است که با توجه به میانگین اندازه فاصله عمودی پا تا چنگش دانش‌آموزان دوره دبیرستان(31/109) سانتی‏متر، 31/4 سانتی‏متر کمتر از میانگین اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک پنج(01/101) سانتی‏متر حدود 99/3 سانتی‏متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک 95،(26/119)حدود 26/14 سانتی‏متر کمتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان است. همچنین، اندازه کفشک(رکاب) دستگاه(30) سانتی‌متر است که با توجه به میانگین طول کف پا دانش‌آموزان دوره دبیرستان(41/24)، حدود 6/5 سانتی‌متر بیشتر از میانگین اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک پنج(71/22) حدود 29/7 سانتی‏متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان و در صدک 95،(25/26) حدود 75/3 سانتی‏متر بیشتر از اندازه‌های بدن دانش‌آموزان است.

نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که مشکل عمده در هر دو نشان، عدم هماهنگی در ابعاد طولی و فاصله افقی تا تکیه‌گاه دستگاه‌ها با ابعاد بدنی کاربران آنهاست. این امر احتمال بروز آسیب‌های جسمانی در اثر استفاده از دستگاه‌های بدنسازی پارکی را افزایش می‌دهد. همچنین، ابعاد آنتروپومتری دانش آموزان در یک دامنه حداقل-حداکثر گسترده شده‌است. به‌عنوان مثال، اندازه‌های قد دانش‌اموزان نشان می‌دهد که میانگین کلی قد دانش‌آموزان حدود 4/161 سانتی‌متر است. در این نمونه 100 تایی، حداقل قد دانش‌آموزان دبیرستانی 5/140 سانتی‌متر بوده و حداکثر قد نیز 176.3 سانتی‌متر است که دامنه‌ای حدود 8/35 سانتی‌متر دارد. این موضوع باعث می‌شود طراحی و ساخت دستگاه‌‌ها متناسب با ابعاد و اندازه‌های دانش‌آموزان تا حدودی مشکل شود. برای رفع این مشکل، راه حل پیشنهادی این است که طراحی و ساخت برای برخی قسمت های دستگاه ها به صورت متحرک و قابل تنظیم انجام گیرد؛ به این معنی که ابعاد و اندازه‌های دستگاه با توجه به حداقل و حداکثر اندازه‌های آنتروپومتری قابل تنظیم درنظر گرفته شود. نتیجه نهایی این تحقیق آن است که دستگاه‌ بدنسازی پارکی گام‏زن پهلو با دو نشان هیگر و تحرک سازان فردا، از نظر آنتروپومتری دانش‌آموزان کاربر دختر مقطع متوسطه ارگونومیک نیستند.