نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشجوی دکتری جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران و رئیس گروه مطالعات اجتماعی، مرکز مطالعات و پژوهش های راهبردی، وزارت ورزش و جوانان E- mail: banijamali@ut.ac.ir
چکیده
نظر به جایگاه کتاب الکترونیکی در آیندة اوقات فراغت جوانان، بررسی وضعیت نشر الکترونیکی کتاب در ایران و نیز چگونگی مصرف کتابهای الکترونیک اهمیت می‌یابد. مطالعة حاضر با توجه به سؤالات مختلفی که در این عرصه دارد، ترکیبی از روش های مختلف از جمله بررسی اطلاعات موجود، مطالعة موردی، تحلیل ثانویه و پیمایش را مورد استفاده قرار می‌دهد؛ به طوری که ابتدا با بررسی اطلاعات موجود و نیز از طریق مطالعة موردیِ وضعیت نشر الکترونیکی در مؤسسة نشر نی به بررسی تحول صنعت نشر کتاب از رسانه‌ای چاپی به مجازی می‌پردازد و مسائل و مشکلات توسعة آن را در کشور ایران ترسیم می‌کند. سپس با ترکیب روش تحلیل ثانویة مطالعات موجود و نیز روش پیمایش و در نهایت، مقایسة نتایج تحلیل ثانویه و پیمایش در پی دریافت چگونگی مصرف کتابهای الکترونیک در ایران و مقایسة آن با الگوهای جهانی برمی‌آید. نمونه های این پژوهش، به شکل غیرتصادفی و به روش گلولة برفی انتخاب شده است. مبنای مطالعه نیز پرسشنامه‌ای است که توسط محقق با ارجاع به مطالعة جهانی تنظیم و از طریق ای‌میل به پاسخگویان عرضه شده است و آنها نیز آن را پس از تکمیل به همان صورت بازگردانده‌اند.
بررسی صنعت نشر کتاب الکترونیک نشان می‌دهد که هرچند درآیندة نزدیک فارسی‌شدنِ قالب کتاب‌هایِ الکترونیک محتمل است، اما به علّت ضرورت توسعة زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری لازم، نشرِ صنعتی در این حوزه به‌زودی تحقق نخواهد یافت. در این مورد مجموعه‌ای از متغیرها از جمله فقدان فرهنگ کتابخوانی، نبود ساختارهای کتابخانه‌ای گسترده و عدم شکل‌گیری بازار کالایی در حوزة کتاب الکترونیک و از همه مهمتر کم رونقی نشر در ایران به‌عنوان موانع زمینه‌ای عمل میکنند. از منظر شرکتهای انتشاراتی به طور مشخص امنیت بسیار بااهمیت می‌نماید، زیرا در غیاب شرکتهای امنیتیِ معتبرِ بین‌المللی آنها اعتمادی به فرآیند الکترونیکی‌شدن ندارند.
در بررسی چگونگی مصرف کتاب الکترونیکی مطابق تحلیل ثانویة مطالعه‌ای که در بین 10 کشور متفاوت صورت پذیرفته است، مقالة حاضر الگوی مصرف کتاب و متون الکترونیک را شامل سه مدل کشورهای پرسابقه، کشورهای واسط و کشورهای در حال ظهور برمی‌شمارد. در کشورهای دسته اول، بازار کتاب الکترونیک کاملاً شکل گرفته و بسیار پررونق و متوجة کتابهای ادبیات، داستان و رمان است. در مقابل، در کشورهای در حال ظهور بهره‌برداری از متون الکترونیک و بازار کتاب الکترونیک متوجه کتابهای تخصصی و آکادمیک است. مطالعة حاضر نشان می‌دهد بهره‌برداری از کتاب در ایران هنوز کالایی نشده است. نیز علیرغم آنکه هنوز بازار سازمان‌یافته‌ای در ایران برای کتاب الکترونیک شکل نگرفته، اما بهره‌برداری از متون و کتابهای الکترونیک کاملاً و حتی بیشتر از گروه سوم، متوجه کتابهای تخصصی و آکادمیک است. در همین حال، فقدان بازار کتاب و بهره‌برداری کالایی باعث شده است کاربران در ایران بیشتر متوجه کتاب‌ها و متون رایگان باشند- ضمن اینکه رفتار بی‌ثبات‌تری را نیز در بهره‌برداری به نمایش می‌گذارند، زیرا فقدان بازار کتاب به‌نوبة خود کیفیت و قابلیت اعتماد را نیز محدود می‌سازد. بی‌رونقی استفاده از دستگاه‌های مخصوص خواندن کتاب نیز انعکاسی از همین فقدان بازار کتاب در ایران است، هر چند خود نیز در عدم اشتیاق به مطالعة کتاب الکترونیکی نقش دارد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Investigating Ebook Publishing in Iran and How Iranian Users Consume Ebooks
نویسنده [English]
- Seyyed Mohsen Banijamali
Ph.D. student in Sociology, University of Tehran and The head of Research Department on Managerial Issues; The Centre of Strategic studies; The Ministry of Sport and Youth
چکیده [English]
In reference to the performance of Ebooks in enriching youth leisure time, it is relevant to study on Ebook publishing status in Iran and to cogitate how young people exploit Ebooks through internet. On this intent, in the first place, this article, by adopting a documentary method in parallel with a case study, indicates how Ebook publishing evolved from a printing to a virtual media and which important obstacles restrict this process. Along with, the article, by conducting a survey, interested in knowing how young people in Iran consume and exploit Ebooks. Eventually the article analyze survey results in a comparative manner with global patterns.
The sample, in the survey section, has been selected in snowball method. Questionnaire has been adopted from Global eBook Monitor, 10 Country Comparison which conducted by Bowker Market Research, by some changes in reference to Iranian society.
The article shows that in spite of advances in designing a free flow format for Persian digital books, industrial digital publishing will not been constructed in a near time; in cause of not being grounded in a strong Ebook market. In this case variables like reading culture, public library infrastructure, commodity relationships, and weak publishing regulations, are responsible. However there are advantages, especially in status that arose from western sanctions against Iran, that encourage digitalizing book publishing industry. By the way publishing corporations think security regulations is the landmark issue that restricts digitalizing trends.
In compare with patterns of Ebook exploitation in the world, this article shows Iranian users strongly are interested in professional issues and free books. However they display unstable behavior and keep changing their direction to different aspects of the subject.
کلیدواژه‌ها [English]
- Ebooks
- Ebook Publishing
- Iranian Users Consume Pattern
- Youth and Leisure time
بررسی وضعیت نشر الکترونیکی کتاب در ایران و چگونگی مصرف کتاب الکترونیکی در بین کاربران ایرانی
سید محسن بنی‌جمالی[1]
تاریخ دریافت مقاله: 30/1/1393
تاریخ پذیرش مقاله: 14/2/1393
مقدمه
گسترش رسانه‌های الکترونیک، زمینه‌های تازه‌ای در توسعة صنعت نشر گشوده است که براساس آن کتاب از رسانه‌ای چاپی در حال تبدیل‌شدن به رسانه‌ای الکترونیک، اما همچنان نوشتاری، است. در سال‌های اولیة این انتقال ابتدا کتابهای با قالب[2] پی.دی.اف.[3] رونق یافت، اما به آرامی قالب‌های جدیدِ مخصوص کتاب با قابلیت‌هایِ ویژه معمول شد. با توسعة کتاب‌خوان‌ها[4] و به خصوص دستگاه‌های جدیدی که نمایشگر آن بر مبنای فنآوری جوهر الکترونیک[5] کار می‌کند، انتظار می‌رود روز به روز شکل جدید نشر توسعه یابد که البته چنین امری نیز در حال تحقق است؛ به‌گونه‌ای که طی سال‌های 2009 تا 2013 فقط شمار خریداران و نه لزوماً تمام کاربران کتابهای الکترونیک، تا 5/3 برابر افزایش یافته‌اند.
در این میان، مخاطبان صنعت جدید نشر نیز بیشتر جوانان هستند، زیرا با تکنولوژی دیجیتال آشناترند و بیشتر حاضر به پذیرش آن هستند. آنها معمولاً به خاطر توجه بیشتری که به رسانه‌های جدید دارند، از ابزارهای الکترونیک (با امکان استفادة چندرسانه‌ای مثل کامپیوتر، موبایل‌های هوشمند و تبلت‌ها) برخوردارترند و آمادگی بیشتری برای بهره‌برداری از کتاب و متون الکترونیک نشان می‌دهند. سرعت اشاعة این پدیده در بین جوانان نیز بسیار بیشتر از سایر اقشار است.
مطابق با مجموع این تغییرات صاحبان صنایع نشر نیز در حال تطبیق خود با وضعیت جدید در اقبال به پدیدة کتاب الکترونیک و بهره‌برداری از آن هستند. درهمین مدت کوتاهِ رونق‌یافتن نشر الکترونیک، حداقل در سطح جهان، ناشران تمام امکانات خود را برای گشودن بازار جدید بکار گرفته‌اند و فضایی جدید در آیندة کسب‌وکارانة خود گشوده‌اند.
بنابرچنین زمینه‌ای، این مطالعه می‌خواهد ابتدا به بررسی افق آینده و مشکلات توسعة بازار کتاب الکترونیک بپردازد و سپس با بررسی میزان توجه به کتابهای الکترونیک و متون دیجیتال در بین کاربران اینترنت، شکل و الگوی مصرف کاربران ایرانی را مشخص نماید و در نهایت نتیجه را با مطالعه‌ای که در سطح جهان و در ده کشور مختلف انجام شده است مقایسه کند. در این مورد مقاله ابتدا نتایج مطالعة کشورهای نمونه و الگوی مصرف کتابهای الکترونیک را شرح می‌دهد و سپس با طرح نتایج حاصل از مطالعة ایران- که توسط نگارنده انجام شده است- نتایج حاصل از مقایسه را ارائه می‌نماید. هرچند مطالعه از آن آگاه است که ساختار بازار نشر الکترونیکی در ایران هنوز در مراحل اولیة توسعه و تکامل خود است ( و لذا مقایسة این مجموعه کشورها با ایران مشکلاتی دارد) اما به هر حال سعی کرده است در چارچوب اطلاعات موجود و با اغماض از بعضی تفاوت‌های کلیدی، اطلاعات را پردازش و نتایج را مقایسه کند. مطالعه معتقد است این مقایسه مفید و حاصل آن در زمینة شناخت عادات اوقات‌فراغتی با اهمیت است.
سوالات پژوهش حاضر به قرار زیرند:
- تحوّل صنعت نشر کتاب در جهان از رسانه‌ای چاپی به مجازی چگونه است و چه افقی در آینده برای آن قابل انتظار است؟
- با توجه به افق تغییرات در جهان، مشکلات پیش‌روی صنعت نشر الکترونیکی کتاب در ایران چیست و چه دورنمایی برای آیندة آن قابل تصور است؟
- مصرف متون و کتابهای الکترونیک در ایران چگونه است و در مقایسه با سایر کشورها از چه الگویی تبعیت می‌کند؟
روش شناسی پژوهش
روش بکاررفته در این مقاله روش ترکیبی[6] است. در بررسی وضعیت نشر کتاب الکترونیک در جهان از اطلاعات موجود و نتایج بدست آمده از مطالعات انجام شده در جهان استفاده شده است. اطلاعات مربوط به وضعیت صنعت نشر کتاب الکترونیک در ایران از طریق مطالعة موردی وضعیت نشر الکترونیک در مؤسسة نشر نی و مشخصاً از طریق مصاحبه با آقای آسیم، مدیر بخش الکترونیک نشر نی حاصل شده است که در همین جا از توجه ایشان به این مطالعه و اطلاعاتی که در اختیار گذارده‌اند و نیز از همکاری صمیمانة مسؤولان نشر نی تشکر می‌شود. در شرح چگونگی بهره‌برداری از کتابهای الکترونیک در جهان نیز از تحلیل نتایج مطالعه‌ای که در 10 کشور مختلف انجام شده و هر یک الگوهای متفاوتی در بهره‌برداری از کتاب داشته‌اند استفاده شده است. در بررسی وضعیت ایران از پیمایشی که توسط نگارنده و با پرسشنامه‌ای که مشخصاً در این باره تنظیم و سعی‌شده ساختار آن متعهد و نزدیک به مطالعة جهانی باشد، سود برده شده است. نمونة مطالعه نیز به شیوة غیرتصادفی به روش گلولة برفی انتخاب شده است. بر اساس این روش، از کاربران اینترنت خواسته شده است کاربران دیگری را که تمایل به پرکردن پرسشنامه دارند، معرفی نمایند. پرسشنامه به صورت مجازی و به وسیلة پست الکترونیک برای مخاطبان ارسال شده و از آن طریق نیز بازگشت یافته است. در طراحی مطالعه و مقایسة نتایج سعی شده است که تا حد امکان مفاهیم در مطالعة ده کشور جهان و ایران یکسان شود تا امکان مقایسه فراهم باشد- هرچند این آگاهی وجود دارد که این امر کاملاً حاصل نمی‌شود، زیرا ساختار و سازمان و اندازة کالایی‌شدنِ مصرفِ کتاب در این کشورها در مقایسه با ایران کاملاً متفاوت است.
تعریف کتاب الکترونیکی
کتاب الکترونیکی، نسخه‌ای الکترونیکی از کتابی است که ممکن است دارای نمونة چاپی باشد یا نباشد. در حالت اول، کتاب الکترونیکی شکل الکترونیکی نسخة چاپی است و در حالت دوم، کتاب الکترونیکی در قالب دیجیتال منتشر می‌شود و از ویژگی چندرسانه‌ای برخوردار است.(عاملی، 1388: 24) براین اساس نسخة الکترونیکی می‌تواند عین کتاب و یا دارای قالبی متفاوت، چندرسانه‌ای و دارای امکانات های‌پر‌لینک[7] باشد. گفته می‌شود که کتاب الکترونیکی، مهمترین تحول در زمینة کتاب و کتابخوانی از زبان انقلاب گوتنبرگ در قرن هفدهم است.(همان)
تحولات صنعت نشر کتاب الکترونیکی
بازار کتاب الکترونیکی به سرعت در حال گسترش است؛ در حالی که در سال 2009 خریداران کتابهای الکترونیک 5/1 درصد خریداران کتاب را تشکیل می‌دادند، این نسبت برای سال 2010 – یعنی، در طول یک سال- به 5 درصد خریداران کتاب رسیده است.(Claypool, 2011: 5) این امر در درازمدت باعث تغییر شرایط کسب‌وکار در عرصة انتشار کتاب می‌شود، از جمله آنکه تعداد زیادی از کارگران صنعت چاپ و توزیع بیکار شوند.( The Media Landscape) نیز سبب مهاجرت خوانندگان و تبلیغات به وب‌سایت‌های آزاد شود. انتظار می‌رود شیوع گستردة کتاب الکترونیکی باعث کاهش قیمت کتاب شود. نیز دسترسی به کتاب را افزایش دهد، بعلاوه امکانات بازتوزیع کتاب در عرصة شبکة اینترنت، چه به شکل قانونی و چه به شکل غیرقانونی، گروه‌هایی را که به طور سنتی دسترسی به کتاب نداشتند از این امکان اطلاعاتی بهره‌مند سازد.
علیرغم تغییر شرایط کسب و کار در حوزة کتابهای الکترونیک، عناصر اصلی تولید کتاب همچنان به شیوة گذشته عمل می‌کند. انتشاراتی‌ها هنوز نیز باید همچون گذشته دارای آنچنان توان مالی‌ای باشند که بتوانند در برابر سال‌های متمادی بازگشت سرمایه صبر کنند. در این مورد تنها پس از ورود کتاب به بازار است که آنها می‌توانند انتظار داشته باشند هزینه‌ها جبران شود. نیز انتشاراتی‌ها برای تأمین هزینههای تخفیفِ فروش به کتابفروشی‌ها و واسطه‌ها (معمولاً 40 درصد)، هزینههای کارکنان و موسسه (معمولا 30 درصد) و هزینههای تولید و سود (معمولاً 30 درصد) مجبور به انتشار عناوین متعددی به صورت همزمان هستند که همین بیم (ریسک) سرمایه را بالا می‌برد. در این مورد هزینههای بکارگیری یک ادیتور کارآزموده سالیانه 000/75 تا 000/100 دلار حقوق و هزینة سفر وی 000/20 تا 000/30 دلار است.(Claypool, 2011: 7) این مبالغ باید با هزینههای مربوط به مرور منابع و هزینههای دستیاری همراه شود و سپس برای دو تا سه سال زمان تهیة کتاب محاسبه شود تا بزرگی میزان سرمایه‌گذاری برای تولیدکتابی علمی در حوزه‌‌ای خاص بدست آید.(Ibid) این در حالی است که تمامی این سرمایه‌گذاری باید برای عناوین بسیاری که همزمان در حال اجرا و پیگیری است در نظر گرفته شود. توجه بدین نکته که انتشاراتی‌هایِ تازه بنیان، نیازمند تعداد بیشتری از عناوین منتشره برای استحکام بازار پیش رویشان هستند، مشکلات رقابت را برای آنها در این عرصه مضاعف می‌سازد.
علیرغم آنکه به نظر می‌رسد الکترونیکی‌شدن هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، اما واقعیت چیز دیگری است. از آنجا که هزینههای قبل از انتشار به پایین‌ترین حد خود- و از 30 تا 50 دلار برای هر کتاب در سال 1985 به 8 تا 11 دلار در سال 2011 - رسیده است، با الکترونیکی‌شدن کتاب‌ها تغییر قابل‌توجهی در آن اتفاق نمی‌افتد(Ibid) به خصوص اینکه چاپ فقط 2 درصد قیمت کتاب را شامل است. البته آشکارا علیرغم آنکه الکترونیکی‌شدن خیلی در قیمت تفاوت ایجاد نمی‌کند (Ibid: 8) اما اثرات زیست‌محیطی تردیدناپذیری از خود برجای می‌گذارد. حذف هزینههای حمل نیز هر چند باعث صرفه‌جویی‌هایی می‌شود، اما به‌نوبة خود باعث فشار بیشتر دلالان در درخواست تخفیف بیشتر می‌شود (Ibid). به‌علاوه، با الکترونیکی‌شدن نشر کتاب آشکارا فشار دلالان بر شرکتهای انتشاراتی جدید شدیدتر می‌شود، زیرا آنها برای بازاریابی یا باید بیشتر هزینه کنند و یا اتکای بیشتری بر دلالان داشته باشند.(Ibid: 9)
هرچند با الکترونیکی‌شدن کتاب یکی از چالش‌های مهم شرکتهای انتشاراتی، فشار بیشتر مصرف‌کنندگان برای کاهش قیمت‌هاست، اما حتی کاهش قیمت‌ها در شکل کتاب الکترونیکی، ضرورتاً به افزایش فروش به خصوص در فروش منابع علمی و کتابهای مرجع چندان کمک نمی‌کند، زیرا بازار این قبیل کتاب‌ها به خاطر تعداد کم مشتری فاقد کشش است. این در حالی است که هزینههای جدیدی برای کتابهای الکترونیکی از جمله هزینة ایجاد و نگهداری پایگاه میزبان، ایجاد شده که بسیار نیز تعیین‌کننده است. انتشاراتی‌هایی که به دانشگاه‌ها و کتابخانه‌ها سرویس می‌دهند، نیاز به امکانات مستقل و پیچیده‌تری برای ارائة خدمات جدید دارند. در این مورد به طور متوسط هر بنگاه نشر حداقل 50 هزار دلار در سال هزینة پایگاه مجازی خواهد داشت (Ibid: 12) و بنابراین شرکت‌هایی که نتوانند چنین هزینه‌ای را تأمین کنند، مجبور خواهند بود با پایگاه‌های دلال کار کنند که به نوبة خود باعث از دست دادن بخش بیشتری از سود ایشان خواهد شد.(Ibid) نیز آنها مجبورند برای محتوای الکترونیکی خود نظام‌های مدیریت محتوا[8] ایجاد کنند و دائم آنها را به روز نگه دارند. این نظام‌ها ضمن آنکه آنها فرمت‌های مختلف و نسخه‌های روزآمدی از متن ارائه می‌دهند، با ارائة خدمات جانبی مختلف و خدمات عمومی‌ای شامل انباشت و انتقال سعی خواهند کرد بیش‌ازپیش، درخواست‌ها و نیازهای کاربران را پاسخ گویند و با شرایط در حال تغییر بازار کتاب کنار آیند. به عنوان مثال، آنها مجموعة تولیدات خود را یکجا بفروش می‌رسانند، پایگاه خود را در اختیار کتابخانه‌ها و مراکز علمی قرار می‌دهند یا در روبروشدن با مشتریان فردی در فضای وب (به خصوص در حوزة کتابهای مرجع) سیاست فروش بخشی از کتاب را دنبال میکنند.
وضعیت صنعت نشر کتاب الکترونیک در ایران
علیرغم بازار در حال گسترش کتاب الکترونیک در جهان، بازار فوق در ایران در ابتدای راه و در حال طی‌کردن گام‌های ابتدایی است. تمام آنچه که اکنون موجود است، امکان دانلود و بهره‌برداری از کتاب‌هایی است که نسخة پی.دی.اف. آنها داوطلبانه و یا به شکل غیرقانونی بر روی اینترنت گذاشته شده و به رایگان دانلود و یا لوح‌فشرده آنها به صورت غیرقانونی فروخته می‌شود. در حال حاضر، هیچ بنگاه انتشاراتی در ایران کتابی الکترونیک در قالب جریان آزاد[9] منتشر نمی‌کند. انتشار قالب پی.دی.اف. نیز به علت مشکلات مربوط به امنیت به هیچ وجه مورد پسند شرکتهای انتشاراتی ایرانی نیست، ضمن آنکه فاقد قابلیت‌های کتاب الکترونیکی در قالب‌های ای‌پاب[10] و شبیه آن است. بدین ترتیب، در مجموع عملاً هنوز در عرصة کتاب الکترونیک در ایران بازارای وجود ندارد و خدماتی نیز ارائه نمی‌شود.
مشکلات توسعة صنعت نشر کتاب الکترونیک در ایران
اگر قرار باشد مشکلات و مسائل مربوط به صنعت نشر کتاب الکترونیک در ایران فهرست شود، بی‌شک اولین مسئله فارسی‌شدن قالب‌های معمول کتاب الکترونیکی از جمله ای‌پاب است. قالب ای‌پاب و قالب‌های مشابه با در اختیار‌گذاردن جریان آزاد متن امکان تغییر در شکل متنی و حروف را با توجه به نیاز و درخواست مصرف‌کننده فراهم می‌آورد. بعلاوه، قالب‌های معمول کتاب الکترونیکی از جمله ای‌پاب با داشتن مأخذ باز[11] تغییر قالب را باز هم مطابق درخواست مصرف‌کننده در دستگاه‌های مختلف امکان‌پذیر می‌سازد. سرانجام قالب‌های ای‌پاب و مشابه آن امکان بهره‌برداری چند رسانه‌ای را در اختیار می‌گذارد؛ امری که متن را نوشتاری، صوتی، تصویری و سینمایی می‌سازد. هرچند در حال حاضر امکان فارسی‌شدن کامل ای‌پاب هنوز حاصل نشده است، اما کارهای بسیاری در این حوزه به خصوص از سوی دانشگاه‌های صنعتی کشور در حال انجام است. شرکتهای نشر امیدوارند تا دو سال آینده این مشکل کاملاً رفع و دستاوردها صنعتی شود. (آسیم: متن مصاحبه)
دیگر دغدغة مهم شرکتهای نشر در ایران، مسئلة امنیت است. به علت رواج نسخه‌برداری غیرقانونی در ایران، مسئلة امنیت حتی مهمتر از مشکلات مربوط به قالب جریان آزاد تلقی می‌شود. شرکتهای بین‌المللی فعال در عرصة کتاب مشکل امنیت را از دو راه حل کرده‌اند: اول، از راه دستگاه اختصاصی و بسته و دوم، استفاده از قفل‌های نرم‌افزاری با امنیت بالا که تحت رژیم مدیریت حقوق دیجیتال یا دی.آر.ام.[12] به وسیلة شرکتهای بزرگ بین‌المللیِ تأمینِ امنیت ارائه می‌شود. در ایران به علت کم رونقی صنعت نشر ایجاد دستگاه‌های اختصاصی از سوی ناشران نه به صرفه است و نه از سوی مشتریان پذیرفته می‌شود. استفاده از دی.آر.ام.ها نیز به علت وضعیت فعلی تحریم‌های ایران غیرقابل دسترس است. هرچند دی.آر.ام.های تولیدی شرکتهای ایرانی می‌توانند نیاز بازار را تأمین کنند، امّا به علت بی‌اعتمادی به شرکتهای نرم‌افزاری تأمین امنیت در ایران، پذیرش ایشان از سوی شرکتهای نشر با تردید همراه است.(آسیم: متن مصاحبه)
مسائل مربوط به کلیت بازار کتاب از مشکلات بسیار مهم این عرصه است. در واقع، بازار کتاب در ایران از آنچنان رونقی برخودار نیست که خود به تنهایی باعث رونق کتاب الکترونیکی شود و سرمایه‌گذاری‌های پرهزینه را در این عرصه موجه سازد. در کشورهای انگلیسی‌زبان، اروپای‌غربی، ژاپن و کره توجه به ادبیات و رُمان خودبه‌خود رونق بسیار نشر کتاب را سبب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که گاه بسیاری از کتاب‌ها حتی در چاپ اول تیراژی میلیونی می‌یابد. در این فضا صرفه‌جویی‌های ناشی از نشر الکترونیک کسب‌وکار نشر را بسیار پرصرفه می‌سازد، اما در ایران بازار کتاب آنقدر کم رونق است که بسیاری از کتاب‌ها با تیراژ 1000 نسخه منتشر می‌شود و نشر کتابهای ادبی در بهترین و طلایی‌ترین حالت به ده‌ها هزار نسخه می رسد.(آسیم: متن مصاحبه) آشکار است که در این فضا الکترونیکی‌شدنِ کتاب چندان به صرفه‌جویی در هزینه‌ها نمی‌انجامد- ضمن آنکه در این موارد، هزینههای اضافی ناشی از کتاب الکترونیکی که بسیار نیز بالاست، از جمله هزینة دی.آر.ام. و یا هزینههای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در ایجاد پایگاه، به هزینههای معمولی اضافه می‌شود.
بی‌رونقی یا کم‌رونقی کتابخانه‌ها نیز بازار کتاب را به طور عام و بازار کتاب الکترونیک را به طور خاص کم رونق می‌سازد. در کشورهای با سنت پرسابقة کتابخانه ضمن اینکه کتابخانه‌ها بسیار پررونق هستند- و همین برای سودآوری بازار نشر کافی است- بخش اصلی مخزن آنها نیز دیجیتال است. به همین دلیل نیز تولید نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای در آن کشورها پررونق بوده و کتابخانه‌ها به پشتوانة چنین تولیداتی توانسته‌اند با کتابخانة دیجیتال تطبیق یابند و مسائلی از قبیل چگونگی به امانت دادن کتابهای دیجیتال را مدیریت کنند. (آسیم: متن مصاحبه)
مسائل مربوط به ساختارهای نشر نیز تعیین‌کننده است. در این مورد مسائل و موانع قانونی و نظارتی همانگونه که تولید و تجارت کتاب چاپی را محدود می‌کند، تولید و تجارت کتاب الکترونیکی را نیز متأثر می‌سازد. از آن جمله است مسائل و مشکلات مربوط به تأسیس بنگاه‌های نشر، مسائل مربوط به حفظ حق مالکیت معنوی اثر، کندی فرآیند چاپ یک عنوان کتاب و نیز مسائل ممیزی.(آسیم: متن مصاحبه)
سرانجام ساختار کتابخانه‌ای کشور (بیشتر شامل کتابخانه‌های مدارس، مساجد و کتابخانه‌های عمومی) که هم ضعیف و هم از بازار روز کتاب کشور عقب است، فاقد آن توانی است که بتواند به نیاز مصرف‌کنندگان پاسخ دهد، توسعه و رونق کتابخوانی را سبب شود و ضمن جبران ضعف بازار باعث رونق نشر در کشور شود.
مشوق‌های توسعة کتاب الکترونیکی
علیرغم مشکلاتی که در توسعة صنعت نشر الکترونیک وجود دارد، شرایط حال حاضر بازار کتاب از جنبه‌هایی می‌تواند مشوق کتاب الکترونیکی باشد. به عنوان مثال، محدودیت‌هایی که تحریم‌ها در عرضة کاغذ و گرانی آن ایجاد کرده است می‌تواند مشوق تغییر از کتاب چاپی به الکترونیکی باشد. نیز محدودیت عرضة دی.آر.ام.ها به دلیل تحریم‌ها می‌تواند مشوق شرکتهای ایرانی در تولید دی.آر.ام.ها باشد. آشکار است که در صورت تولید داخل هزینة آنها بسیار ارزان و استفاده از آنها کاملاً در دسترس خواهد شد. اگر مشکلات مربوط به خواب طولانی سرمایه در بازار کتاب که مسئلة همیشة ناشران است و نیز مشکلات مربوط به تیراژ کم که باعث می‌شود چاپ کتاب فاقد صرفة مناسب اقتصادی باشد و نیز هزینه‌هایی که به طور معمول ناشران باید برای کاغذ و نیز چاپ و پخش کتاب بپردازند در نظر گرفته شود، انگیزه‌های بسیاری را در بین ناشران برای اقبال به کتاب الکترونیکی برخواهد انگیخت. اگر از ظرفیت کتابخانه‌های مساجد، مدارس و در کل شبکة کتابخانه‌ای کشور استفاده شود و به خصوص تناسب کتابخانه‌های الکترونیک با فضای کم کتابخانه‌ای کشور لحاظ شود، انگیزه‌های بسیاری در تولید کتابهای الکترونیکی وجود خواهد داشت.
رفتار مصرف کتابهای الکترونیکی در جهان
مطالعة بوکر[13]در سال 2012 رفتار مصرف‌کنندگان کتابهای الکترونیکی را در ده کشور بررسی می‌کند. (Global eBook Monitor 10 Country Comparison) این مطالعه نشان می‌دهد که فارغ از کشور مبدأ در تمامی کشورها خوانندگان و نیز خریداران کتابهای الکترونیکی، افراد تحصیل‌کرده، شاغلان جوان (بیشتر زیر 34 سال) و ساکنان مناطق شهری هستند. در این بازار مشتریان بیشتر دارای قدرت خرید بالا و پذیرا نسبت به نوآوری هستند. این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که رواج کتابخوانی الکترونیک در بین دانشجویان به خصوص در کشورهای استرالیا، فرانسه و بریتانیا بسیار بالاست. براساس مطالعة فوق گروهی از کاربران کتاب الکترونیک در حال سربرآوردن هستند که قدرت خرید کمی دارند و علاقه‌مند به متون دیجیتال آکادمیکِ رایگان هستند. مطابق نتایج آن مطالعه، بازار کتاب الکترونیک در سه خوشة اصلی قابل طبقه‌بندی است: گروه اول، شامل کشورهایی است که در کتاب الکترونیک پرسابقه هستند (مثل کشورهای آمریکا، بریتانیا و کره). گروه دوم، شامل کشورهای موج دوم مثل آلمان، فرانسه، اسپانیا و ژاپن است. گروه سوم نیز کشورهای در حال ظهور چون برزیل و هند را در بر می‌گیرد که بتازگی وارد بازار کتاب الکترونیک شده‌اند. در کشورهای با بازار پرسابقة کتاب الکترونیک، خواندن کتابهای داستان و رمان رواج بیشتری دارد. بازار کشورهای در حال ظهور نیز متناسب با اقتصاد در حال ظهور آنها بیشتر متوجة کتابهای آکادمیک است. البته کشور کره در این میان استثناست، زیرا در عین اینکه از کشورهای با سابقه در این عرصه است، اما کاربری کتابهای تخصصی و آکادمیک در آن، همچون گروه سوم، پراهمیت است. شاید این امر انعکاسی از برنامة دولت کره باشد که طی آن قرار است تا سال 2015 کلیه کتابهای تخصصی و آکادمیک در آن کشور تنها به صورت کتاب الکترونیک عرضه شود. در مجموع، رفتار پاسخگویان آمریکایی و بریتانیایی نیز در عرصة کتاب الکترونیک از حیث توجه به ادبیات و چگونگی مصرف کتاب بسیار شبیه است.(Ibid)
براساس مطالعة فوق "فضای کم" و "قابلیت حمل و نقل آسان" مهمترین مشوق‌های استفاده از کتاب الکترونیک است. ضمن اینکه ارزان بودن کتاب الکترونیک نیز در این‌باره دارای اهمیت است که این امر در مورد ژاپن بیشتر صدق می‌کند؛ یعنی، ژاپنی‌ها بیش از سایرین به خاطر ارزانتر بودن کتاب الکترونیک بدان تمایل نشان می‌دهند.(Ibid) در همین حال در تمام جهان همچنان تفاوت کتاب فیزیکی و الکترونیکی عامل بازدارنده است. دو سوم پاسخگویان، اَشکالی از محدودیت استفاده و دو سوم بیزاری از خواندن با نمایشگر (مونیتور) را گزارش کرده‌اند. البته در این مورد گرانی وسیلة خواندنِ متن نیز تأثیرگذار است.(Ibid)
براساس نتایج مطالعه، خرید و میزان مطالعة کتابهای چاپی برای اکثر پاسخگویان تفاوتی نکرده است، هرچند این امر در مورد کشورهای پرسابقه در عرصة بازار کتابهای الکترونیک کمتر صحّت دارد.(40 درصد کاهش خرید کتاب در گروه اول کشورها و تنها 15 تا 25 درصد کاهش خرید کتابهای چاپی در کشورهای گروه دوم) بدین ترتیب، هنوز خرید کتاب الکترونیک بر خرید کتاب چاپی تأثیر نمی‌گذارد؛ چنان که هنوز اکثریتِ خریدارانِ کتابِ چاپی، خریدار کتاب الکترونیک نیستند.(بالای 70 درصد خریداران کتاب در هر کشور) این امر می‌تواند بر استقلال این دو بازار از یکدیگر دلالت کند و اینکه احتمالاً بازار کتاب الکترونیک در عرض و به موازات بازار کتاب چاپی توسعه می‌یابد. در این مورد بازارهای توسعه‌یافته‌تر در کشورهای آمریکا و بریتانیا روند کاهشی بسیار ملایمی را در خرید کتاب چاپی و افزایش ملایمی را در خرید کتاب الکترونیکی نشان می‌دهند.(Ibid)
در رفتار کاربران کتاب الکترونیک در گروه‌های مختلف کشورها تفاوت‌هایی در حال پدید‌آمدن است؛ در حالی که احتمال دانلود کتاب رایگان در شش ماه آینده در گروه‌های اول و دوم به ترتیب 20 و 50 درصد است، برای بازار کشورهای در حال ظهور این رقم حتی بالاتر از 80 درصد است. نیز تحلیل نتایج نشان می‌دهد که در کشورهای گروه اول 50 تا 60 درصد خریداران کتاب الکترونیک، خریداران پروپاقرص کتاب چاپی هستند، در حالی که این رقم در کشورهای گروه دوم به میزان معنی‌داری بالاتر است و نشان می‌دهد که در کشورهای گروه اول کتاب الکترونیک در حال ایجاد بازاری گسترده‌تر در عرضة کتاب و جذب آن‌هایی است که قبلاً ضرورتاً از خریداران کتاب نبوده‌اند.(Ibid)
در موضوع منبع خرید کتاب، پایگاه مجازی آمازون به خصوص در آمریکا و بریتانیا در صدر استفادة کاربران است.(به ترتیب 50 و 66 درصد) این امر به دلیل رواج بیشتر استفاده از دستگاه‌های کتاب‌خوان در این کشورها که اتفاقاً آمازون در آن صاحب سابقه است، طبیعی می‌نماید.(برای آمریکا 20 و برای بریتانیا 5 درصد) این وضعیت برای آلمان، استرالیا و اسپانیا نیز برقرار است. این در حالی است که در بعضی از کشورها الگوهای دیگری در حال پدید آمدن است؛ به عنوان مثال، در فرانسه فروشگاه‌های زنجیره‌ایِ سنتیِ کتاب در فروش کتاب الکترونیک بالاتر از پایگاه آمازون قرار گرفته و آن‌را پشت سر گذاشته‌اند.(27 درصد در مقابل 26 درصد) (Ibid)
رفتار مصرف کتاب الکترونیک در ایران
اطلاعات بدست آمده از مطالعة محدود ایران در زمینة استفاده از کتابهای دیجیتال- که توسط نگارنده انجام شده است- نشان می‌دهد که ساختار بازار ایران شبیه کشورهای گروه سوم است.(جدول 3) در این مورد کاربران ایرانیِ اینترنت میزان بالایی از تجربة دانلود کتاب را گزارش کرده‌اند (91 درصد) که در نوع خود بالاترین میزان در بین کشورهایِ مختلفی است که در مطالعه آمده است. تقریباً در تمامی موارد تجربة دانلود کتاب در ایران از نوع رایگان است. الگوی بهره‌برداری از کتابهای الکترونیک نیز بیشتر متوجة کتابهای تخصصی (72 درصد) و سپس داستان و رمان (21 درصد) است. 59 درصد کتابهای دانلودی کاربران "فارسی" و 31 درصد "انگلیسی" است. احتمال آنکه کاربران اینترنت در یک ماه آینده دانلود کتاب داشته باشند، در دامنه صفر تا 4 به میزان 38/2 (بالاتر از متوسط) با انحراف معیار 229/1 است، ضمن آنکه موضوع آن در 83 درصد موارد تخصصی و آکادمیک است.(در مقابل 7 درصد داستان و رمان و 3 درصد کودک)
در زمینة مقالة الکترونیکی نیز کم و بیش همان الگوی کتاب الکترونیک حاکم است. 94 درصد از کاربران اینترنت تجربة دانلود مقاله داشته‌اند و 84 درصد رایگان مقالة خود را اخذ کرده‌اند. 75 درصد از قبل می‌دانسته‌اند که به دنبال چه مقاله‌ای هستند و 72 درصد پاسخگویان نیز مقالة پیش‌بینی شده را یافته‌اند. 93 درصد در ماه منتهی به تحقیق، دانلود مقاله داشته‌اند و تمامی کاربران آن را به رایگان اخذ کرده‌اند. در 90 درصد از موارد مقالة اخذ شده تخصصی و آکادمیک بوده است. از حیث زبانِ مقاله60 درصد پاسخگویان مقالات فارسی، 23 درصد مقالات انگلیسی و 17 درصد نیز مقالاتی به هر دو زبان فارسی و انگلیسی دانلود کرده‌اند. احتمال دانلود مقاله توسط پاسخگویان در دامنة بین 0 تا 4 نیز بسیار بالا و به میزان 13/3 (به معنی زیاد)با انحراف معیار 776/0 بوده است. موضوع مقاله احتمالی نیز در 93 درصد موارد تخصصی و آکادمیک بوده است.
مطابق نتایج مطالعه، کاربران ایرانی علتِ دانلودِ کتاب و مقالة الکترونیک را امکان دسترسی (81 درصد)، سرعت دسترسی (77 درصد) و دسترسی رایگان (64 درصد) می‌دانند، اما در شرایط برابر آنها کماکان کتاب یا مقالة چاپی را ترجیح می‌دهند؛ به گونه‌ای که تنها 29 درصد پاسخگویان راحتی و سادگی استفادة کتاب یا مقالة الکترونیکی را دلیلی برای استفاده از متن الکترونیک مطرح کرده‌اند. آشکار است که علت این امر نوع دستگاهی است که از آن برای خواندن متن استفاده میکنند، زیرا 74 درصد پاسخگویان از کامپیوتر شخصی و 55 درصد از لپ‌تاپ برای خواندن متن استفاده میکنند. در این مورد سهم ریدرها 6 درصد و سهم تبلت 3 درصد است.
مقایسه نتایج بهره‌برداری کاربران ایرانی در زمینه کتاب و مقالة الکترونیکی نشان می‌دهد بهره‌برداری از کتاب و مقالات الکترونیک با موضوع تخصصی و آکادمیک در کاربران الگوی مسلط است. نیز مطلقاً کاربران ایرانی از منابع رایگان بهره می‌برند. بعلاوه آشکار است که کم‌وبیش رونق دانلود و بهره‌برداری از مقالات به نسبت الگوی رایج‌تری در بین کاربران ایرانی است، هرچند تفاوت قابل توجهی بین میزان استفاده از کتاب و مقاله الکترونیکی وجود ندارد. کاربران ایرانی تا بدان حدّ فعال اند که تقریباً تمامی آنها در ماه منتهی به تحقیق دانلود مقاله یا کتاب داشته‌اند و در ماه آینده نیز چنین دانلودی را خواهند داشت. در بین مقالات و کتابهای دانلودی هرچند زبان فارسی غالب است،(دو سوم دانلودها) اما زبان انگلیسی هم جایگاه ویژه‌ای در این دریافت‌ها دارد.(یک سوم موارد) نیز در دریافت الکترونیکی کتاب سهم زبان انگلیسی کمی بیشتر از مقالات است. دستگاه اصلی کاربران ایرانی هم در خواندن متن کتاب یا مقاله رایانة شخصی و لپ‌تاپ است. نیز کاربران ایرانی بیشتر به علت دسترسی است که از کتاب و مقاله الکترونیک استفاده میکنند وگرنه همچنان متن چاپی را ترجیح می‌دهند.
جدول 1: چگونگی بهره‌برداری و دانلود کتاب و مقاله در بین کاربران اینترنت
|
|
دانلود کتاب کامل در شش ماه گذشته[14] |
دانلود متن خلاصه[15] |
دانلود متن[16] |
احتمال دانلود کتاب در شش ماه آینده[17] |
احتمال دانلود متن خلاصه در شش ماه آینده[18] |
دستگاه مورد استفاده[19] |
|||||||||||||
|
رایگان |
پولی |
رایگان |
پولی |
فقط رایگان |
فقط پولی |
خیلی زیاد |
نسبتاً زیاد |
نه خیلی زیاد |
اصلاً |
خیلی زیاد |
نسبتاً زیاد |
نه خیلی زیاد |
اصلاً |
کامپیوتر و لپ‌تاب |
تبلت |
موبایل |
ریدر |
سایر |
|
|
استرالیا |
32 |
21 |
24 |
10 |
38 |
23 |
24 |
22 |
22 |
25 |
16 |
20 |
27 |
10 |
40 |
23 |
22 |
13 |
2 |
|
برزیل |
47 |
18 |
43 |
11 |
55 |
20 |
54 |
25 |
9 |
6 |
48 |
25 |
11 |
8 |
72 |
14 |
8 |
2 |
4 |
|
فرانسه |
11 |
5 |
10 |
4 |
15 |
7 |
11 |
17 |
19 |
43 |
9 |
16 |
20 |
46 |
50 |
28 |
12 |
8 |
3 |
|
آلمان |
23 |
13 |
18 |
6 |
26 |
14 |
17 |
19 |
31 |
24 |
12 |
17 |
33 |
28 |
46 |
18 |
13 |
22 |
2 |
|
هند |
53 |
24 |
53 |
23 |
66 |
34 |
52 |
28 |
11 |
3 |
46 |
31 |
13 |
3 |
76 |
9 |
11 |
2 |
3 |
|
ژاپن |
11 |
8 |
12 |
5 |
15 |
8 |
6 |
15 |
35 |
34 |
5 |
14 |
36 |
36 |
59 |
12 |
20 |
11 |
7 |
|
کره جنوبی |
42 |
14 |
32 |
13 |
47 |
20 |
34 |
33 |
20 |
10 |
28 |
31 |
24 |
12 |
37 |
18 |
39 |
4 |
3 |
|
اسپانیا |
33 |
13 |
25 |
6 |
39 |
15 |
25 |
28 |
21 |
20 |
16 |
27 |
26 |
24 |
47 |
18 |
10 |
22 |
3 |
|
بریتانیا |
30 |
21 |
19 |
7 |
33 |
22 |
22 |
19 |
20 |
32 |
12 |
15 |
28 |
37 |
30 |
14 |
15 |
36 |
5 |
|
آمریکا |
25 |
20 |
13 |
7 |
27 |
22 |
20 |
17 |
18 |
38 |
9 |
12 |
24 |
46 |
23 |
30 |
10 |
36 |
1 |
|
منبع: Global ebook Monitor 2012 |
|||||||||||||||||||
|
ایران |
84 |
0 |
84 |
3 |
84 |
0 |
19 |
25 |
37 |
12-6 |
37 |
40 |
23 |
0 |
74 |
3 |
0 |
5/6 |
3 |
جدول 2: نوع متن دانلودشدة رایگان توسط کاربران اینترنت
|
|
نوع متن دانلود شدة رایگان[20] |
||||
|
بزرگسال داستانی |
بزرگسال غیرداستانی |
کودکان |
تخصصی و کسب‌وکارانه |
آکادمیک و متن درسی |
|
|
استرالیا |
55 |
50 |
26 |
35 |
40 |
|
برزیل |
53 |
61 |
37 |
71 |
74 |
|
فرانسه |
69 |
46 |
22 |
31 |
39 |
|
آلمان |
65 |
41 |
23 |
43 |
38 |
|
هند |
52 |
60 |
53 |
75 |
72 |
|
ژاپن |
56 |
51 |
22 |
39 |
23 |
|
کره جنوبی |
44 |
46 |
28 |
58 |
48 |
|
اسپانیا |
65 |
46 |
27 |
41 |
46 |
|
بریتانیا |
79 |
43 |
23 |
19 |
22 |
|
آمریکا |
73 |
37 |
24 |
24 |
19 |
|
منبع: Global ebook Monitor 2012 |
|||||
|
ایران (کتاب) |
4 |
3 |
83 |
||
|
ایران (ستاد) |
7 |
|
93 |
||
بحث و نتیجه گیری
ساختار بازار کتاب در ایران بسیار ضعیف و بی‌رونق است. بنابراین الکترونیکی‌شدن آن چندان به صرفه‌جویی در هزینه‌ها نمی‌انجامد- ضمن اینکه با الکترونیکی‌شدن، هزینههای جدیدی نیز باید توسط انتشاراتی‌ها تعهد شود از جمله هزینة ایجاد زیرساخت های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری الکترونیک و نیز هزینة خرید دی.آر.ام.های امنیتی برای کتابهای الکترونیک. نیز باید توجه داشت که به علّت فرهنگ خاص کتابخوانی در ایران عملاً الکترونیکی‌شدن انتشار کتاب تحولی در کتابخوانی پدید نمی‌آورد. از حیث ساختاری نیز کم‌رونقی کتابخانه‌ها، بازار کتاب الکترونیک را کم‌بازده و دستاوردها را محدود می‌سازد. عقب‌بودنِ کتابخانه‌ها از بازار روزِ کتابِ کشور، هم باعث ضعف صنعت کتاب، و هم عدم اشاعة فرهنگ کتابخوانی در بین مردم می‌شود. آشکار است مشکلاتی که نشر کتاب چاپی را متأثر می‌سازد، از جمله مسائل مربوط به فرآیندِ طولانیِ دریافتِ مجوزها و نیز فرآیندهایِ مربوط به ممیزی، بر صنعت نشر کتاب الکترونیکی نیز تأثیر می‌گذارد. مشکلات مربوط به تحریم‌ها نیز با توجه به آنکه امکان مشارکت با طرف‌های خارجی را محدود می‌سازد (به خصوص در زمینة ایجاد زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری و نیز تضمین امنیت نشر توسط کد‌های امنیتی معتبر) بسیار بازدارنده ظاهر شده است. با تمام این شرایط و علیرغم مشکلاتی که تحریم‌ها ایجاد کرده است، وضعیت کنونی به علت اتفاقاً همان تحریم‌ها مناسب برای رونق نشرکتاب الکترونیک است. حذف کاغذ و هزینههای چاپ مشوّق بسیار پرقدرتی در شرایط حاضر است. به علاوه، در صورتی که شرکتهای ایرانی بتوانند اعتماد ناشران را در تضمین امنیت موردنظر ایشان تأمین کنند، شرایط مناسبی در بومی‌شدن ابزار امنیتی نشر الکترونیک رقم خواهد خورد. آشکار است که این امیدواری‌‌ها به فرض وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری لازم و حل مشکلات نرم‌افزاری حاصل خواهد شد؛ امری که نیازمند سرمایه‌گذاری در بخش نرم‌افزاری و حل مشکل قالب جریان آزاد متن فارسی به عنوان پروژه‌ای ملّی است.
علیرغم آنکه هنوز استفاده از کتابهای الکترونیکی در ایران کالایی نشده است ودر این باره بازاری وجود ندارد، اما استفاده از کتابهای الکترونیک در اشکال رایگان و بهره‌برداری غیرقانونی کاملاً مرسوم است. به همین دلیل نیز اشکال توسعه‌یافتة نشر الکترونیکی که با مشارکت شرکتهای انتشاراتی همراه باشد رونق نیافته است و بازار رسمی در این مورد هنوز شکل نگرفته و عملاً وجود ندارد (بجز در فروش کتاب به صورت متن قابل جستجو بر روی لوح‌فشرده). تحقیق نشان می‌دهد مهمترین علت بهره‌برداری کاربران از کتابهای الکترونیک در ایران، سادگی دسترسی و رایگان‌بودن آن است. نیز احتمالاً محدودیت‌های بازار کتاب به رونق دریافت غیر‌مجاز کتابهای الکترونیکی و نیز دانلود کتابهای زیرزمینی افزوده است. بنابر نتایج بدست آمده از تحقیق، توجه کاربران در زمینة بهره‌برداری از کتاب‌هایِ رایگانِ الکترونیکی بیشتر متوجة کتابهای تخصصی است. از این جنبه اقبال به بهره‌برداری از کتابهای تخصصی احتمالاً می‌تواند سبب گسترش تعاملات علمی داخلی و نیز رونق رقابت‌های علمی شود. نیز در اختیار گرفتن رایگان منابع علمی، که این بررسی نیز آن را در بین کاربرن ایرانی تأیید می‌کند، می‌تواند به افزایش سرمایة فکری بینجامد.(منتظرقائم، 1389) مطابق نتایج تحقیق استفاده از کتابهای الکترونیکی در ایران بیشتر به اجبار است تا اختیار، زیرا هنوز بیش از نود درصد کاربران از یارانه برای مطالعة کتاب استفاده میکنند. به همین دلیل نیز ترجیح آنها به استفاده از کتاب چاپی قابل فهم است. انتظار می‌رود با گسترش استفاده از دستگاه‌های مخصوص خواندن در ایران مثل تبلت‌ها و کتاب‌خوان‌ها بهره‌برداری از کتابهای الکترونیک نیز افزایشی قابل توجه یابد. باید توجه داشت که وضعیت حال حاضر ایران در بهره‌برداری از کتابهای الکترونیک در شرایطی است که دسترسی عموم مردم به اینترنت محدود و دسترسی به اینترنت پرسرعت از آن هم محدودتر است. بنابراین، با افق پیشرفت‌های آتی در دسترسی عموم مردم به اینترنت پرسرعت و استفاده از دستگاه‌های مخصوص خواندن، قابل انتظار است که بازار آیندة کتاب الکترونیک در ایران بسیار پر رونق باشد؛ چنان که نوع تعامل کاربران اینترنت با کتاب الکترونیک نیز گواه ظرفیت چنین بازاری در آینده است.
منابع
- عاملی، سعید رضا (1388) متن مجازی. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری
- منتظرقائم، مهدی(1389) آثار رواج اینترنت در دانشگاه‌های ایران. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری
- Bowker Market Research (2012) Global eBook Monitor, 10 Country Comparison. Retrieved from: http://www.bookconsumer.com/store/product.php?id=16
- Ching, H., Paul, S., Poon, W. T. & Carmel, M. (2006) E-Learning and Digital Publishing. Springer
- Claypool, Joel (2011) Publishing Ebooks: Challenges and Perspective in: Ebooks in Libraries. Facit Publishing
- Frank N. Magid Associates, Inc. (2012) Newspaper Multiplatform Usage. Retrieved from: http://www.naa.org/~/media/NAACorp/Public%20Files/TopicsAndTools/Research/multiplatform_usage.ashx
- Mendolera, Katrina M. (2012) State of the Media Report. Vocus Retrieved from: http://www.mfcommunication.net/sites/default/files/files/2012-evolving-merging_0.pdf
- Waldman, Steven. & The Working Group on Information Needs of Communities (2011) The Information Needs of Communities The changing media landscape in a broadband age. Federal Communications Commission. Retrieved from: http://transition.fcc.gov/osp/inc-report/The_Information_Needs_of_Communities.pdf
)