ارزیابی عملکرد تیم های فوتبال لیگ حرفه ای ایران (مقایسه نتایج با پتانسیل)

سیده فریده هادوی[1]

محمد سلطانی[2]

محمد تقی حسن­زاده[3]

تاریخ دریافت مقاله: 19/1/1393

تاریخ پذیرش مقاله: 12/2/1393

مقدمه

در مطالعات سازمانی حوزه ورزش[4]، عملکرد یک تیم فوتبال را  با توجه به اهداف آن، در سه بخش عمده بررسی کرده­اند: عملکرد ورزشی یا نتایج مسابقات[5] ، عملکرد اقتصادی یا نتایج مالی[6] و عملکرد اجتماعی[7] یا نتایج مرتبط با ایجاد سرگرمی برای عموم. امتیازات هر فصل، میزان عملکرد ورزشی هر تیم را نشان می‌دهد که به رتبه­بندی در پایان فصل منجر می‌شود و برای تیم‌های بالا و پایین جدول رده‏بندی به ترتیب دسترسی به جام‌های معتبر قاره­ای و سقوط به دسته پایین‏تر را به دنبال دارد. گردش مالی سالانه نیز به عنوان معیاری برای ارزشیابی عملکرد مالی هر تیم لحاظ می­شود که شامل بلیط فروشی، حق پخش تلویزیونی، تجارت، حامیان و کمک‌های مالی می‌باشد. عملکرد اجتماعی نیز با معیار میزان تماشاگر یا هوادار جذب شده به یک باشگاه اندازه­گیری می­شود. (ولف و همکاران،2005؛ ژاردین،2009؛ هاس،2003)  موضوع حائز اهمیت در اندازه­گیری عملکرد تیم­های فوتبال توسط سازمان­های برگزار کننده لیگ­های حرفه­ای، توجه یک جانبه به عملکرد ورزشی یا نتایج مسابقات می­باشد؛ به طوری که در رتبه­بندی تیم­ها، فقط امتیازات کسب شده، بدون توجه به امکانات و منابع هزینه شده توسط آنها مد نظر قرار می­گیرد. به عبارت دیگر، در صورتی که بخواهیم عملکرد تیم­های فوتبال را بر مبنای دو شاخص کارایی[8] و اثربخشی[9] توصیف کنیم، شیوه امتیازدهی و رتبه­بندی لیگ­های حرفه­ای فوتبال، نشان دهنده اثربخشی ورزشی[10]  (دستیابی به هدف ورزشی) می­باشد، ولی معیار کارآیی (هدر ندادن منابع موجود در رقابت ورزشی لیگ) نادیده گرفته می­شود. (هاس و همکاران،2001؛ هالکوس و همکارن،2011؛ کارمیکال و همکاران،2011؛ اسپی­تیا اسکیور و همکاران، 2006)

به منظور رفع این نقیصه، پژوهشگران حوزه مدیریت ورزش، عملکرد تیم­های ورزشی از جمله فوتبال را در مقایسه با پتانسیل[11] و بر مبنای معیار کارآیی ارزیابی می­کنند. باید گفت کارآیی به مفهوم استفاده مفید از منابع یا توانایی دستیابی به اهداف با توجه به امکانات می­باشد و به شکل نسبت ستاده واقعی[12] به ستاده مورد انتظار[13] یا نسبت مقدار کار انجام شده به مقدار کار قابل انجام، نشان داده می­شود. کارآیی مطلوب، رسیدن به عدد یک است و مفهوم آن این است که نتیجه کسب شده با نتیجه قابل کسب بر مبنای پتانسیل، یکسان می­باشد. مطالعه ادبیات تحقیق نشان می­دهد که پژوهشگران، به طور عمده از روش تحلیل پوششی داده­ها[14]، برای اندازه­گیری پتانسیل و کارآیی تیم­های فوتبال استفاده کرده­اند. این روش، یک تکنیک ناپارامتریک قطعی[15] برای تخمین مرز کارآیی[16] می­باشد و هدف اصلی آن سنجش و مقایسه  کارآیی تعدادی از واحدهای تصمیم گیرنده[17] مشابه، نظیر تیم­های ورزشی شرکت کننده در یک لیگ است که مقدار متفاوتی از ورودی­های مصرفی و خروجی­های تولیدی را دارند. نمره محاسبه شده با استفاده از این روش برای تیم فوتبال، حداکثر امتیاز یا رتبه را نشان می‌دهد که می‌توان از ترکیبات مختلف ورودی‌ها[18] به دست آورد. (حسینی خامنه، 1389؛ سلیمانی دامنه، 1389؛ اینی الف،2004)

        پتانسیل نیز در ورزش‌های رقـابـتی که کسـب امتـیاز و رتـبه هدف می‌باشد، به مفهوم عملکرد بالقوه[19] تیم، یعنی امتیاز و رتبه بالقوه[20] برای یک تیم ورزشی است که انتظار می­رود آن تیم، با توجه به منابع در دسترس و در مقایسه با سایر رقبا کسب نماید. (اسپی­تیا، اسکیور و همکاران، 2006 و2004) با این حال، در مورد "آنچه" که انتظار کسب امتیاز یا مقام بالقوه را به وجود می­آورد و یا لازم است در محاسبه امتیاز و رتبه بالقوه مد نظر قرار گیرد، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. پژوهشگرانی نظیر کلمنته و مک کورمیک[21] (1989)، روگی یرو و همکاران[22] (1996)، زیمانسکی و اسمیت[23] (1997)، زیمانسکی و کیوپرز (1999)، داوسون و همکاران[24] (2000)، حقوق و دستمزد پرداختی به مربی و بازیکن (هزینه‌های مالی) را به عنوان مناسب­ترین شاخص درونداد و امتیاز کسب شده توسط هر تیم را به عنوان مناسب­ترین شاخص برونداد، به منظور تعیین پتانسیل (امتیاز و رتبه بالقوه) تیم­‌های فوتبال می­دانند. (هاس،2003)

     هاس (2003)، در تحقیقی با هدف مشخص نمودن زمینه­های بهبود بالقوه در عملکرد تیم­های فوتبال لیگ اول انگلیس با استفاده از روش تحلیل پوششی داده­ها، حقوق و دستمزد پرداختی توسط هر تیم به بازیکنان و مربیان را به عنوان درونداد و امتیازات کسب شده و درآمد کلی هر تیم را به عنوان برونداد، در نظر گرفته و این نتایج را گزارش کرده است: در تمامی مدل­ها و معادلات، دو تیم ایپس و یچ و چارلتون، تنها تیم­های کارآمد هستند. این نتیجه، به دلیل هزینه‌های نسبتاً متوسط و متعادل برای بازیکنان و مربیان توسط دو تیم مذکور بوده است. در مقابل، کارآیی سه تیم آرسنال (در عین کسب مقام دوم در لیگ) چلسی و به ویژه نیوکاسل، به طور تعجب‏آوری ضعیف است که این نتایج به دلیل وجود گروه بازیکنانی است که بالاترین دستمزد را دریافت کرده­اند، ولی به موفقیت متناسب دست نیافته­اند. تیمی مثل لیورپول، برای رسیدن به کارآیی با فرض دستیابی به رتبه به دست آمده در فصل 2001/2000، بایستی مقدار پول هزینه شده برای گروه بازیکنان را کاهش دهد. (هاس،2003)  اسپی­تیا اسکیور و گارسیا سبریان(2004)، با استفاده از داده‌های مربوط به سه فصل لیگ سری اول اسپانیا (از 1998 تا 2001) کارآیی تیم­های فوتبال را با استفاده از روش DEA آزمون کردند. در این تحقیق، بازیکنان استفاده شده، حرکات تهاجمی، دقایق مالکیت توپ، شوت­ها و ضربات سر به عنوان متغیرهای درونداد و تعداد امتیازات کسب شده به عنوان متغیر برونداد در نظر گرفته شده است. نتایج نشان می‌دهد که تیم‌های کارآمد، همیشه همان تیم­هایی نیستند که در پایان  مسابقات به مقام اول رسیدند. این نتایج نشان می‌دهد که تیم­های با رتبه بالا ولی ناکارآمد، می‌توانند در صورت مدیریت مناسب، با منابع کمتر، نتایج ورزشی مشابهی کسب کنند یا اینکه با منابعی که استفاده کرده‌اند، نتایج ورزشی‌شان (پیروزی در مسابقات) را بهبود دهند. از طرفی، ارزیابی سبک بازی انجام شده بر مبنای مفهوم کارآیی نشان می‌دهد که در طول فصل 2000-1999 بیشتر از سبک بازی تدافعی استفاده شده است و در این فصل تیم­ها از نظر کارآیی ضعیف بودند. بنابراین، به نظر می‌رسد در راستای استفاده بهینه از منابع، بهتر است بیشتر از تاکتیک­های تهاجمی استفاده شود. نتایج حاصل از این پژوهش، بیانگر این واقعیت است که حداقل تا به حال، هدف اقتصادی (یعنی حداکثرسازی سود یا حداقل سازی هزینه‌ها) نسبت به اهداف ورزشی، یعنی نتایج یک مسابقه و کل لیگ، در درجه دوم اهمیت قرار داشته است. (اسپی­تیا اسکیور و همکاران،2004)

 اسپی­تیا اسکیور و همکاران (2010)، ضمن اندازه­گیری کارآیی تیم­های فوتبال حاضر در4 فصل لیگ قهرمانان اروپا (از فصل 04-2003 تا فصل 07-2006) گزارش کردند که مقادیر کارآیی نشان می­دهد در هر فصل دو تیم راه یافته به بازی پایانی، کارآمد هستند. بنابراین، می­توان نتیجه گرفت که برای رسیدن به فینال لیگ قهرمانان، لازم است که تیم­ها کارآیی داشته باشند. هر چند تیم­هایی نیز وجود دارند که     علی­رغم اینکه از نظر نتایج ورزشی خیلی موفق نبودند، ولی منابع­شان را بدون هدر دادن استفاده می­کنند. ناکارآمدی­های رخ داده، نه به دلیل تاکتیک­های انتخابی بلکه به دلیل هدر دادن منابع بوده است.  اگر چه اثربخشی ورزشی (کسب نتایج ورزشی) در هر رقابتی و به ویژه فوتبال قابل توجه­ترین موضوع می­باشد، با این حال کارآیی به عنوان دستیابی به اهداف تعیین شده بدون اتلاف منابع، یک کیفیت ویژه و حیاتی برای هر سازمانی است. (اسپی­تیا اسکیور و همکاران،2010)

  اینی الف (2004)، در تحقیقی با طرح این سوال کلی که «آیا برد همه چیز است؟» کارآیی دستمزد پرداختی تیم­های حاضر در لیگ ملی فوتبال[25] از 1981 تا 2000 و تیم­های حاضر در لیگ بزرگ بیسبال[26] از 1985 تا 2001، را اندازه‏گیری و در برخی معیارها با هم مقایسه کرد. نتایج نشان داد که تیم‏های حاضر در لیگ بیسیبال، به دلیل پرداخت بیش از حد به بازیکنان، ناکارآمدتر از تیم‌های حاضر در لیگ ملی فوتبال  هستند. پس از اعمال خط­مشی محدودیت (سقف) دستمزد[27] ، کارآیی تیم­های NFL به طور میانگین بهبود یافته است. این خط­مشی، مالکان باشگاه­ها را مجبور کرده است تا به بازیکنان، مبالغ بیش از حد پرداخت نکنند. (اینی الف،2004)

مقایسه رتبه تیم­های فوتبال برزیل حاصل از روش DEA، با رتبه­بندی کنفدراسیون فوتبال برزیل و رتبه­بندی مجله ورزشی پلاسار[28] نشان داد که تیم­های بسیار کمی در هر سه روش رتبه­بندی، رتبه مشابهی کسب کردند. به عنوان نمونه، سانتوس در لیست کنفدراسیون فوتبال برزیل و مجله ورزشی پلاسار رتبه 10، ولی در روش DEA رتبه اول را دارد. ضمن اینکه آتلتیکو- ام جی در لیست کنفدراسیون فوتبال برزیل و رتبه­بندی پلاسار رتبه اول، ولی در روش DEA رتبه 9 را کسب کرده است. (کالوبا و لینا،2006) ارزیابی عملکرد تیم­های فوتبال سری اول اسپانیا در هفت فصل از 1998 تا 2005 و مقایسه نتایج واقعی با پتانسیل تیم­ها ، با استفاده از روش DEA ، نشان داد که جایگاه نهایی یک تیم در لیگ، همزمان به دو عامل بستگی دارد: پتانسیل (توان بالقوه) تیم و استفاده کارآمد از منابع­اش. در انتهای جدول در بین 21 تیم سقوط کرده به دسته پایین در طول دوره مطالعه (سه تیم در هفت فصل)، تنها پنج تیم مستحق سقوط بودند و بقیه   تیم­ها، پتانسیل حضور در لیگ را داشتند و تنها به دلیل استفاده ناکارآمد از منابع­شان در سری A ماندگار نشدند. برعکس، تیم­هایی نیز به لحاظ نظری، پتانسیل سقوط داشتند، ولی استفاده کارآمدتراز منابع نسبت به سایر تیم­ها مانع این کار شده است. (اسپی­تیا اسکیور و همکاران، 2006)

سلیمانی دامنه و همکارن (2011)، در تحقیقی با عنوان" ارزیابی عملکرد تیم­های فوتبال ایران با استفاده از برنامه­ریزی خطی"، به منظور محاسبه کارآیی تیم­ها از روش تحلیل پوششی داده­ها استفاده نمودند. در تحقیق مذکور، دستمزد پرداختی به مربیان، بازیکنان و کارکنان پشتیبانی در قالب سه درونداد و امتیازات کسب شده، جمعیت تماشاگر بازی­های هر تیم و کل درآمد تیم به عنوان سه برونداد پردازش شده است. نتایج به دست آمده، نشان داد که از تعداد 18 تیم مورد مطالعه، تعداد 7 تیم (39 درصد) کارآمد هستند. میانگین نمره­های کارآیی 80/0 بوده و 45 درصد تیم­ها نمره کارآیی بیشتر از میانگین کسب کرده­اند. میانگین نمره کارآیی تیم­های فوتبال لیگ ایران کمتر از میانگین کارآیی تیم­های فوتبال لیگ­های فرانسه، انگلیس و آلمان می­باشد. نمره کارآیی برخی تیم­ها، منعکس کننده عملکردشان در لیگ نیست. رتبه­های 10 تا 17 جدول رده­بندی لیگ مربوط به تیم­های وابسته به دولت می­باشد که علی­رغم موفقیت نسبی در نتایج کسب شده ناکارآمد است و دلیل عمده ناکارآمدی پرداخت بیش از حد به مربیان و بازیکنان می­باشد. بین رتبه تیم­ها در جدول کارآیی با رتبه در جدول لیگ ارتباط معناداری مشاهده نشد. به عبارت دیگر، بین درجه موفقیت ورزشی و میزان کارآیی یک تیم ارتباط معنادار وجود ندارد. (سلیمانی و همکاران،2011)

با توجه به پیشینه ذکر شده، باید گفت ساختار مالی اکثر تیم­های حاضر در لیگ حرفه‌ای فوتبال ایران نیز به گونه‌ای است که به دلیل استفاده از اعتبارات دولتی و بودجه عمومی، بدون قید و شرط و حسابگری، نسبت به استخدام بازیکن و مربی اقدام می­نمایند که به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران، هدر رفتن منابع مالی، کاهش عملکرد و افت کیفی بازی‌ها را به دنبال دارد. (جلالی، 1389؛ کروی، 1389و شهرابی، 1388) ضمن اینکه، در ارزیابی عملکرد تیم­ها نیز فقط نتایج ورزشی، مد نظر قرار می­گیرد. در نتیجه، به دلیل اینکه عملکرد تیم­ها با توجه به پتانسیل آنها بررسی نمی­شود، از یک سو مدیران تیم­های ثروتمند یا متکی به بودجه عمومی، به منظور قهرمانی در لیگ، هر نوع هزینه معقول و غیر معقولی انجام می­دهند و از سوی دیگر، عملکرد مناسب تیم‌های دارای امکانات متوسط و ضعیف، نادیده گرفته می‌شود و این موضوعات به ترویج مدیریت هزینه و پوشیده ماندن ضعف­های مدیریتی حاکم بر تیم­های فوتبال منجر می‌شود. بنابراین، این پژوهش در راستای پاسخ به این سوال طراحی شده است:

1. آیا رتبه تیم­ها در جدول لیگ بر مبنای نتایج ورزشی کسب شده با رتبه آنها بر مبنای پتانسیل (نتایج ورزشی قابل کسب) مشابه است؟ به عبارت دیگر، آیا نتایج ورزشی کسب شده توسط تیم­ها متناسب با پتانسیل آنهاست؟
2. تیم­های ورزشی در استفاده بهینه از منابع خود و دستیابی به جایگاه مورد انتظار (مطابق پتانسیل)، تا چه حد کارآمد هستند؟

روش­شناسی پژوهش

روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی می­باشد که طی آن، نتایج ورزشی و پتانسیل جامعه آماری، شامل 18 تیم فوتبال حاضر در فصل 89-1388 لیگ حرفه­ای فوتبال ایران، توصیف و  مورد  مقایسه و تحلیل قرار گرفت. در این راستا، نتایج ورزشی تیم­ها در قالب امتیاز و رتبه کسب شده توسط هر تیم در جدول رده­بندی نهایی لیگ می­باشد که از اطلاعات موجود در بایگانی سازمان لیگ فدراسیون فوتبال استخراج شده است. به منظور محاسبه پتانسیل تیم­ها، از  نرم افزار «تحلیل­گر مرزی»[29] به عنوان یکی از نرم افزارهای روش تحلیل پوششی داده­ها، استفاده شده است. در این راستا، دستمزد پرداختی به بازیکنان و مربیان توسط هر تیم به عنوان درونداد یا منابع مصرفی و امتیاز کسب شده توسط هر تیم در پایان لیگ به عنوان برونداد در نظر گرفته شده است. نتـایـج حـاصـل از ایـن تـجـزیـه و تـحلـیـل برای هر تیم نمره درصدی[30] به دست می­دهد که از طریق آن پتانسیل (امتیاز مورد انتظار) هر تیم طبق فرمول زیر محاسبه می­گردد: (هیسین و جونز، 2010)

(θ.λ) + θ = χ

در این فرمول برای هر تیم ، χ= امتیاز مورد انتظار ، θ= امتیاز در جدول لیگ و λ= نمره درصدی می­باشد.

یافته­های پژوهش

نتایج ورزشی و پتانسیل تیم­های تحت مطالعه در فصل 89-1388، ارائه شده است. همان طوری که مشاهده می­شود، جدول رده­بندی لیگ بر اساس نتایج ورزشی (امتیازات کسب شده) توسط تیم­ها با جدول رده­بندی بر اساس پتانسیل (امتیاز بالقوه) تیم­ها یکسان نیست؛ به این صورت که تنها چهار تیم سپاهان اصفهان، استقلال تهران، ملوان انزلی و مقاومت سپاسی شیراز به پتانسیل خود دست یافته­اند و امتیاز کسب شده توسط این تیم­ها، برابر با امتیاز بالقوه می­باشد. ولی رتبه کسب شده، تنها دو تیم سپاهان اصفهان و استیل آذین با رتبه قابل کسب یکسان است که در مورد تیم استیل آذین، این یکسانی، علی­رغم افزایش 5/9 امتیازی در امتیاز بالقوه نسبت به امتیاز کسب شده، می­باشد. بر اساس پتانسیل، انتظار می­رفت که ابومسلم و استقلال اهواز، دو تیم انتهای جدول، ضمن کسب رتبه پانزدهم و دهم در لیگ ماندگار می­شدند. پرسپولیس (تیم چهارم جدول رده­بندی)، امتیازی برابر با قهرمان لیگ (سپاهان) کسب می­کرد و تیم فولاد خوزستان ضمن کسب جایگاه سوم در جدول رده­بندی، مجوز حضور در لیگ قهرمانان آسیا را به دست  می‌آورد. ضمن اینکه پاس همدان و ملوان انزلی، تیم­های دارای جایگاه پانزده و دوازده در لیگ، رتبه­های شانزدهم و هفدهم را کسب و به لیگ پایین سقوط می‌کرد. در مورد سایر تیم­ها نیز، تفاوت در نتایج ورزشی کسب شده با نتایج ورزشی قابل کسب (تفاوت در نتایج و پتانسیل) مشهود می­باشد.

جدول رتبه­بندی تیم­ها در فصل 89-1388 بر اساس نتایج ورزشی و پتانسیل

بحث و نتیجه­گیری

هدف این پژوهش، ارزیابی عملکرد تیم­های فوتبال لیگ حرفه­ای ایران با استفاده از یک ابزار اقتصادی به نام تحلیل پژوهشی داده­ها می­باشد. نیاز به این تحقیق بر مبنای این واقعیت است که در آینده نزدیک، تیم­ها و باشگاه­های ورزشی در ایران همانند سایر مؤسسات بر مبنای شاخص اقتصادی مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت. یافته­های پژوهش نشان داد که رتبه­بندی تیم­ها بر اساس نتایج ورزشی و پتانسیل یکسان نیست؛ چنان که در مواقعی تیم­های ورزشی ­توانسته اند به واسطه استفاده کارآمد از منابع موجود به نتایج بهتری دست یابند.

این نتایج، با نتایج تحقیق هاس(2003a )، اینی الف و همکاران (2004)، ژاردین (2009)، اسپی­تیا اسکیور و همکاران (2010)، سلیمانی دامنه و همکاران (2011) همخوانی دارد که نشان دهنده نگاه یک جانبه در سیستم ارزیابی عملکرد لیگ­های فوتبال معتبر دنیا و لیگ ایران به نتایج ورزشی می­باشد که در آن پتانسیل تیم­ها نادیده گرفته می­شود. بنابراین، پیشنهاد می­شود هنگام قضاوت در مورد عملکرد تیم­ها در طول فصل، نه فقط جایگاه نهایی کسب شده توسط تیم، بلکه جایگاه قابل حصول بر مبنای پتانسیل نیز مد نظر قرار گیرد. مقایسه حاضر این امکان را فراهم می­کند که عملکرد تیم­های فوتبال در یک فصل فقط بر مبنای شیوه رایج قرارگیری در پایین یا بالای جدول ارزیابی نشود. با توجه به بحث خصوصی­سازی تیم­های ورزشی و ضرورت استفاده مناسب از منابع در اختیار برای حضور در عرصه رقابت حرفه­ای، این موضوع اهمیت فزاینده­ای دارد.

    برخی تیم­هایی که می­بایست بر مبنای منابع­شان به لیگ پایین­تر سقوط می­کردند، در لیگ برتر ماندگار شدند و بر عکس. بنابراین، به نظر می­رسد که جایگاه نهایی یک تیم در لیگ، بیشتر به استفاده کارآمد آن تیم از منابعش­ بستگی دارد تا به پتانسیل (منابع مصرفی) تیم. از نقطه نظر مدیریت عملکرد، این موضوع نشان می­دهد که این توانایی مدیران تیم­ها در به فعلیت رساندن پتانسیل تیم­هاست که به موفقیت ورزشی منجر می­شود. بدیهی است که در صورتی که چند تیم به حداکثر پتانسیل خود دست یافته باشند، تفاوت در نتایج ورزشی این تیم­ها فقط با توجه به منابع در دسترس (پتانسیل) خواهد بود. بنابراین، یکی از      جهت­گیری­های پژوهشی آتی می­تواند بررسی نحوه استفاده مفید از منابع موجود و دستیابی تیم­ها به حداکثر پتانسیل آنها ­باشد.