برنامه­ها و اقدامات کاهش تقاضای سوء­مصرف مواد در کشورهای مختلف دنیا

محمدباقر صابری زفرقندی [1]

محمدمهدی شمسائی[2]

محسن روشن پژوه[3]

رکسانا میرکاظمی[4]

تاریخ دریافت مقاله: 5/9/1392

تاریخ پذیرش مقاله:22/10/1392

مقدمه

 سوءمصرف و وابستگی به مواد مخدر و روان­گردان، یکی از مهم‌ترین مشکلات جوامع انسانی و تهدیدی جدی برای ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سلامتی به ویژه در قشر جوانان است. به همین لحاظ، سوءمصرف و وابستگی به مواد روان­گردان، بسیاری از منابع و سرمایه­های انسانی ارزشمند، امکانات و فرصت های اقتصادی و اجتماعی را از بین می­برد. نیمی از مرگ‌ومیر گروه سنی 15-64 سال، ناشی از سوءمصرف مواد است که معادل 104 هزار تا 263 هزار مرگ در سال می باشد. (دفتر مبارزه با مواد و جرم سازمان ملل،2012) از بین بردن یا کاهش قابل‌ملاحظه‌ سوءمصرف مواد تا سال 2008 که در جلسه عمومی سازمان ملل متحد (1998) مطرح شد، با افزایش شیوع سوءمصرف مواد در آن دهه، تبدیل به شعاری محقق نشده و شکستی دردناک شد. (همان)

برخلاف اقدامات کاهش عرضه مواد که بر میزان دسترسی و سهولت تهیه مواد توجه و تاکید دارد، اقدامات کاهش تقاضا بیشتر به نوجوانان و جوانان در معرض خطر مانند دانش‌آموزان، سربازان، زندانیان، دختران فراری و کودکان خیابانی یا دچار سوءمصرف و نیز تمام اقشار جامعه می­پردازد. به دلیل توجه این رویکرد بر عوامل تأثیرگذار بر تقاضای سوءمصرف مواد، توجه ویژه همزمان به گستردگی پدیده­هایی مانند فقر، بیکاری، همسر آزاری و کودک‌آزاری و نیز کیفیت خدمات کاهش تقاضای مواد ضروری است.

میزان شیوع سوءمصرف مواد در کشورهایی که فعالیت‌های پیشگیرانه را از طریق کاهش تقاضا با جدیت پیگیری می‌نمایند،‌ کاهش قابل‌ملاحظه‌ای یافته است. مداخلات پیشگیرانه باهدف کاهش تقاضا، ایجاد نوعی مصونیت ذهنی، روانی و ایمن­سازی درونی شخص در برابر مواد روان­گردان است. مطالعات، گویای بهبود مهارت­های والدین، ارتباطات خانوادگی و کاهش رفتارهای انحرافی جوانان - که  همراه با سوءمصرف مواد و جنایت­های مرتبط با آن است- در اثر مداخلات پیشگیرانه است. (طهرانی، 1382) مقصود از پیشگیری اولیه، پیشگیری قبل از ایجاد بیماری از طریق کنترل علل و عوامل خطر است. (عزیزی، حاتمی و جان قربانی،1379) افزایش حمایت در پنج سال اول زندگی هر فرد می­تواند در کاهش بروز سطح وسیعی از مشکلات موثر باشد.(راهبرد کاهش تقاضا، 2010) پیشگیری ثانویه، تشخیص اولیه و به موقع بیماری و مداخله موثر و قاطع برای بهبود وضع سلامت فردی و اجتماعی است.(عزیزی، حاتمی و جان قربانی،1379) پیشگیری ثالث نیز به‌کارگیری همه تدابیر موجود به منظور کاهش یا محدود کردن نقص عضو و ناتوانی‌های حاصل از بیماری و به حداقل رساندن رنج و آسیب ناشی از انحراف از سلامت کامل و همچنین ارتقای قدرت تطابق بیمار است. فقط از طریق ایجاد این تغییر دائمی در افراد است که ارتکاب جرمشان کمتر می شود و ضرر رساندن به خود و جامعه خاتمه می یابد و می توانند به طور موثری به جامعه­شان خدمت می­کنند. (راهبرد کاهش تقاضا، 2010)

 مطالعه برنامه‌های مبارزه با سوءمصرف مواد  در کشورهای مختلف جهان  به خصوص در سال­های اخیر، موجب توجه خاصی به ارزیابی علمی از کارایی اجرایی برنامه‌های پیشگیری شده است. پیامد این ارزیابی‌ها با پایه‌های علمی، راهنمایی برای پایه­ریزی، تدوین و تعبیرات احتمالی در برنامه‌های آتی پیشگیری از سوءمصرف مواد و همچنین، راهگشای برنامه­ریزان و سیاست‌گذاران عرصه­های مختلف سلامت به ویژه در حوزه جوانان خواهد شد. مهم‌تر این که، شکست احتمالی و نقایص در برنامه‌های پیشگیری از سوءمصرف مواد می­تواند سلامت روانی و جسمانی جامعه را به طور جدی در معرض خطر قرار دهد. (جزایری، 1382) پس، دستیابی به برنامه­ها و اقدامات کاهش تقاضای مواد سایر کشورها، گامی مهم برای استفاده از تجارب جهانی و استفاده از خرد جمعی در بازبینی و به­روزرسانی برنامه­ها و اقدامات حوزه کاهش تقاضای مواد در کشور، به ویژه در حوزه جوانان به عنوان ارزشمندترین سرمایه مادی و معنوی جامعه است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف دستیابی به محورهای اصلی برنامه­ها و اقدامات طراحی و اجراشده در حوزه پیشگیری اولیه، ثانویه و ثالث در کشورهای مختلف دنیا صورت گرفته است و سؤالات پژوهش عبارت‌اند از:

1. برنامه­ها و اقدامات طراحی و اجراشده حوزه پیشگیری اولیه در کشورهای مورد بررسی دارای چه محورهای اصلی است؟

2. برنامه­ها و اقدامات طراحی و اجراشده حوزه پیشگیری ثانویه در کشورهای مورد بررسی دارای چه محورهای اصلی است؟

1. 3.  برنامه­ها و اقدامات طراحی و اجراشده حوزه پیشگیری ثالث در کشورهای مورد بررسی دارای چه محورهای اصلی است؟

روش پژوهش

شیوه پاسخگویی به سؤالات پژوهش کیفی حاضر، روش اسنادی و کتابخانه­ای، از نوع توصیفی-تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش، اسناد، مدارک و برنامه­های معتبر کاهش تقاضای مواد در پایگاه­های اطلاعاتی رسمی کشورهای دارای برنامه­های کاهش تقاضای مواد، طی سال­های 2010 تا 2011 است. با توجه به ضرورت جامعیت برنامه­های مورد بررسی، برای انتخاب نمونه آماری، شش ویژگی شامل میزان سرانه درآمد، باورهای دینی (اسلامی و غیر اسلامی)، منطقه جغرافیایی (منطقه­ای و بین­المللی)، تنوع فرهنگی، تنوع جغرافیایی و تنوع زبانی (حداقل یک کشور اروپایی غیر انگلیسی ‌زبان)، مورد توجه قرار گرفت. بر این اساس، با استفاده از روش نمونه­گیری هدفمند، کشورهای کانادا، نروژ، استرالیا، برزیل، کرواسی، آمریکا، هندوستان، انگلیس و مالزی به عنوان  نمونه آماری انتخاب شدند.

یافته­های پژوهش

برای پاسخگویی دقیق به سؤالات پژوهش، فعالیت­ها و اقدامات کاهش تقاضای سوءمصرف مواد در کشورهای مورد بررسی، در چهار حوزه اصلی پیشگیری اولیه، پیشگیری ثانویه (درمان)، پیشگیری ثالث (توان‌بخشی و حمایت‌های اجتماعی) ارائه‌شده‌اند.

1. پیشگیری اولیه

ارائه اطلاعات مورد نیاز به والدین، جوانان، معلمان، مقامات مجری قانون و جامعه که از سوءمصرف مواد بیشتر تحت تأثیر قرار می­گیرند؛ تمرکز مجدد بر برنامه­ها و خدمات پیشگیری مبتنی بر جامعه برای جوانان؛ توسعه رویکردهای پیشگیری برای دانش‌آموزان مدارس ابتدایی و متوسطه؛ ایجاد پویش جدید آگاه­سازی عمومی و ملی؛ ارائه کمک مالی برای پروژه­های محلی به منظور مقابله با رشد سوءمصرف مواد جوانان، از برنامه ها و اقدامات محوری کشور کانادا در حوزه پیشگیری اولیه است. (دفاتر سلامت بریتیش کلمبیا، 2005) در آمریکا جامعه باید خود در اقدامات کاهش تقاضا احساس مسئولیت و تصمیم­گیری نماید و    حکومت­های ایالتی و محلی را برای حمایت از برنامه­های خود قانع کند. برخی اولویت­ها و اقدامات پیشگیری اولیه آمریکا عبارت‌اند از: توسعه نظام ملی پیشگیری مبتنی بر جامعه با تمرکز بر جوانان؛ ارائه اطلاعات مناسب خطر مصرف مواد برای جوانان و خانواده­ها از طریق پویش ضد مواد در محل­های کار، مدارس، مراکز دینی و سازمان­های مدنی؛ تداوم برنامه جوامع عاری از مواد[5] (برنامه­ای که همه ذینفعان جامعه، جنبه­های مختلف پیشگیری از سوءمصرف در جوانان را بررسی می­کنند)؛ گسترش پژوهش در حوزه سوءمصرف مواد در جوانان و تلاش ملی برای آموزش جامعه در مورد خطر رانندگی تحت تأثیر مواد (راهبرد ملی کنترل مواد در آمریکا). افزایش مکان­های درمان سوء­مصرف مواد در مجتمع درمانی‌های تخصصی؛ اطمینان از ارائه برنامه درمانی منحصربه‌فرد برای هر فرد؛ تأمین مشاوران و متخصصین وابستگی به مواد در شهرستان­ها؛ بالا بردن کیفیت خدمات با معرفی شاخص­های کیفیت، ابزار تحلیل فنی اطلاعات، راهنما و دستورالعمل­های حرفه­ای؛ افزایش دانش و تدوین دستورالعمل­های ارائه خدمات به کودکانِ والدین با مشکلات روانی و وابسته به مواد و توسعه رویکردی برای مداخله زودرس؛ تعیین نیازهای برآورده نشده در شهرداری­ها و خدمات سلامتی تخصصی و تعیین جایزه برای پروژه­های پیشگیری از سوء­مصرف مواد توسط جوانان برخی از راهبردها و اقدامات حوزه پیشگیری اولیه در کشور نروژ است. (برنامه عمل ملی نروژ در داروها و الکل، 2010) برخی اقدامات حوزه پیشگیری اولیه در کشور استرالیا عبارت‌اند از: ترویج شیوه زندگی سالم؛ شکستن الگوهای انتقال بین نسلی سوء­مصرف مواد؛ تداوم اجرا و حمایت از پویش­های اجتماعی؛ استفاده از اینترنت و دیگر رسانه­ها؛ افزایش دسترسی به طیف وسیع خدمات فرهنگی؛ در دسترس بودن و متناسب بودن خدمات مشاوره­ای تلفنی و اینترنتی و اجرای برنامه­های حمایتی پیشگیرانه به افرادی که در مراحل گذار زندگی قرار دارند. (راهبرد ملی دارو،2010-2015) در کشور برزیل، اقدامات پیشگیرانه باید برنامه‌ریزی‌شده، روشن، به­روز، مبتنی بر اطلاعات علمی موثق، توجه به ویژگی­های گروه هدف، استوار بر اصول اخلاقی با احترام به جنسیت، نژاد و تکثر فرهنگی باشد و به سمت ترویج ارزش­های سلامت جسمی و روانی فرد، جامعه و به ­طور کلی رفاه، یکپارچگی اجتماعی و اقتصادی و ستایش روابط خانوادگی پیش رود. برخی اقدامات برای تحقق این اهداف عبارت‌اند از: اعمال اصلاحاتی توسط شهرداری­ها  به تناسب محل­های آسیب‌پذیر ؛ ظرفیت­سازی مداوم در پیشگیری از سوء­مصرف برای والدین، نمایندگان سازمان­های دولتی و بخش خصوصی، معلمان، مقامات مذهبی، دانشجویان، رهبران جامعه، دولت و شهرداری­ها و دیگر قشرهای درگیر اجتماعی باهدف جلب حمایت از فعالیت­های پیشگیرانه بر اساس مسئولیت مشترک؛ ترویج و حمایت مداوم ظرفیت­سازی میان‌رشته‌ای با مشارکت همه اقشار درگیر در این فرایند باهدف گسترش، شکل‌دهی و تقویت شبکه­های اجتماعی به منظور توسعه پیشگیری یکپارچه و برنامه­های ارتقای سلامت عمومی؛ ارزیابی دائمی اقدامات پیشگیرانه: گنجاندن موضوع پیشگیری در مواد درسی مقطع ابتدایی و بالاتر، تقویت تحقیقات پایه، پژوهش­های کیفی و نوآوری­های فناوری در عوامل تعیین‌کننده خطر، پیشگیری، درمان، کاهش آسیب، ادغام مجدد اجتماعی توسط دولت و سازمان­های غیردولتی و اطمینان از انتشار گسترده نتایج. (رویکردهای جدید سیاست مقابله با مواد برزیل، 2010) قانونمندی، مبتنی بودن بر قانون اساسی، حفظ حقوق بشر، جامع بودن و تداوم رسیدگی به مشکل مواد، همکاری جهانی، پراکندگی غیرمتمرکز، تضمین امنیت شهروندان، کاهش عرضه و تقاضا - به خصوص در کودکان و جوانان- و داشتن رویکرد متوازن و چندجانبه؛ اصولی است که رویکرد کنترل مواد کرواسی بر آن استوار است و استانداردهایی مانند کیفیت، یکسانی، شفافیت و تمامیت در آن مد نظر است. مداخلات باید تلاش­های نظام­مندی باشد که کرامت انسانی، اخلاق حرفه­ای و حقوق اساسی هر فرد را رعایت نماید و بر رفتار و نظام ارزشی افراد اثر گذارد. برنامه­های پیشگیری باید ادغام کننده نظام آموزش و پرورش، باشگاه جوانان، سلامت و درمان و نهادهای تأمین اجتماعی، سازمان­های غیردولتی، انجمن­های مذهبی و رسانه­ها باشد. مهم­ترین رویکرد مد نظر، آموزش نظام­مند مسئولان پیشگیری است. نظام آموزش و پرورش، بیش‌ترین مسئولیت را در اجرای برنامه­های پیشگیری از مواد دارد و می­تواند بر والدین، خانواده­ها و مؤسسات اجتماعی درگیر در محافظت از جوانان، تأثیرگذار باشد. برخی اقدامات حوزه پیشگیری اولیه عبارت‌اند از: آموزش منظم والدین در سوء­مصرف مواد و چگونگی شناسایی علائم آن؛ آموزش پیشگیری خانواده با سرفصل­های والدگری موفق، آموزش والدین مسئول، مهارت­های اجتماعی و احساس مسئولیت و تعلق به خانواده؛ حمایت­های قانونی از خانواده­ها و تأمین اجتماعی کودکان و جوانان در معرض خطر؛ مسئول بودن مراکز تأمین اجتماعی محلی؛ توجه به شرایط اجتماعی و خانوادگی و فرهنگ­های خطرزا؛ تشویق شهروندان به مشارکت فعال و ارائه ابتکار و نیز پیشگیری از سوء­مصرف در محل کار  به خصوص کار­های با خطرات بالای سوءمصرف مواد در نظر گرفته شود. (برنامه ملی کنترل دارو در کرواسی، 2006-2012) طی سال­های گذشته، دولت هند متوجه شد که سوءمصرف مواد نه تنها ناشی از در دسترس بودن مواد است، بلکه تا حد زیادی، متأثر از شرایط اجتماعی مانند از بین رفتن وابستگی­های سنتی و تابوهای اجتماعی موثر، کم­رنگ شدن تاکید بر خویشتن­داری و نظم و انضباط خانواده و جامعه است. به این لحاظ، رویکرد هندوستان به سوء­مصرف مواد، متوجه ضعفی اجتماعی است که باید همه حوزه­های فعالیت انسانی را هدف قرار دهد. لذا دولت رویکردی یکپارچه، همه‌جانبه با همگرایی و حمایت، پیشگیری و توان‌بخشی در برنامه و فعالیت­های تمام دستگاه­های دولتی و غیردولتی مرتبط اتخاذ کرده است. در افزایش آگاهی عمومی باید به مسائل فرهنگی توجه داشت و رویکردهای متفاوتی در آموزش عموم مردم و گروه­های در معرض خطر در نظر داشت.  برخی برنامه و اقدامات پیشگیری اولیه هند عبارت‌اند از: ایجاد آگاهی و آموزش مردم توسط مراکز داوطلبانه و استفاده از رسانه­های نوشتاری، سمعی و بصری توسط وزارت عدالت اجتماعی؛ تأسیس مرکز ملی پیشگیری از سوء­مصرف مواد؛ حساس کردن معلمان، والدین و گروه هم­سالان در محیط مدرسه؛ همکاری رسانه­ها و سازمان­های جوانان برای انتشار اطلاعات؛ همکاری با سازمان بین­المللی؛ ظرفیت­سازی ارائه‌دهندگان خدمات؛ توسعه زیرساخت­ها به منظور تمرکززدایی؛ توسعه شبکه و ارتباط سازمان­های دولتی و غیردولتی ذی‌ربط و سازمان ملل متحد و اطمینان از بومی شدن آموزش. (سیاست و راهبرد کنترل داروی هند و گزارش سالانه 2009) به ­طور کلی، شکستن زنجیره مصرف مواد از نسلی به نسل دیگر با حمایت از خانواده­های آسیب­پذیر؛ آموزش مطلوب و توصیه­های مفید به جوانان و والدینشان برای مقاومت فعال در مقابل سوء­مصرف؛ تشویق افراد به قبول مسئولیت سلامت خود؛ وضع و اجرای منظم مقررات برخورد با مواد؛ کمک به بازپروری افراد؛ برخورد مبتنی بر شواهد و تجربیات علمی، اقدامات محوری حوزه کاهش تقاضا در انگلیس است. محورهای اصلی ارائه خدمات پیشگیری اولیه در انگلیس عبارت‌اند از: بهترین شروع  ممکن (برنامه کودک سالم، همکاری مشارکتی پرستار کودک و خانواده و حمایت­های فشرده و ساختار یافته از زمان حاملگی تا پنج سالگی است که به نیازهای سلامت و تکامل کودک در پنج سال اول زندگی توجه دارد)؛ آموزش و اطلاعات برای همه (همه جوانان، نیازمند دریافت آموزش و آگاهی کامل از مضرات مواد، مهارت و اعتمادبه‌نفس کافی برای عدم استفاده از مواد هستند)؛ و مداخله به موقع و حمایت ویژه از افراد جوان در معرض خطر (ترک تحصیل‌کرده، دارای فرزند، مجرم، در معرض جرم و رفتارهای ضد اجتماعی، سلامت روانی پایین، دارای والدین مصرف‌کننده). دولت با در اختیار قرار دادن شواهد، تجربیات و توصیه­های موفق  از سایر مناطق، آن‌ها را حمایت خواهد کرد. (راهبرد کاهش تقاضای مواد،2010). از لحاظ تاریخی، سیاست­های مواد مخدر در مالزی با اقدامات خشن تنبیهی، زندان و اعدام برای جرائم قاچاق همراه بوده است. از سال 2005، هر چند دستگیری، زندانی کردن، تنبیه بدنی و مجازات مرگ همچنان ادامه دارد، اما برنامه ادغام کاهش آسیب­ها در نظام­های سلامت مالزی، تأثیر مهمی در درک اساسی از وابستگی به مواد و بخش سلامت عمومی گذاشته و منجر به تغییرات مهم در مدیریت تنظیم حضانت (در زندان و بازداشتگاه) و حضور و تعامل با جامعه مدنی گشته است. (پاسکال،2011) در زمینه برنامه­های پیشگیرانه، واحد متحرک پیشگیری از سوء­مصرف از سال 1990 در سراسر مالزی حرکت کردند و در رابطه با مشکلات مواد و راهبردهای دولت در مقابل آن، اطلاع­رسانی کردند؛ سیاستمداران، رهبران ملی و مذهبی، مدیران و کارشناسان مرتبط در رسانه­ها به بحث در مورد تهدید مواد مخدر برای ملت و نقش جامعه در مبارزه با آن پرداختند. از سال 2007 طرح «حمله         رعد­آسا جامعه در برابر مواد مخدر» باهدف بسیج کردن منابع و سازمان­ها در سطوح محلی برای مقابله با   سوء­مصرف و کمک به بخش حساس جامعه، در نه گفتن به مواد و تبدیل جوانان به گوش­ها و چشم­های جامعه در مقابله با مواد و انواع جرائم مرتبط با مواد، ارائه شد. به موجب این طرح، فعالیت­های زندگی سالم ، ساختارمند و اجرا شد. رسانه­ها نیز از طریق ارائه پوشش اطلاعاتی ملی و بین‌المللی اجلاس‌ها، به    راه اندازی پویش­های تلویزیونی و رادیویی پرداختند. سازمان­های غیردولتی هم تشویق شدند، در سازمان‌دهی فعالیت­های زیر نظر «حمله رعد­آسا جامعه در برابر مواد مخدر»  شرکت کنند. (ویکناسینگام، 2011)

2. پیشگیری ثانویه

در حوزه پیشگیری ثانویه، کشور کانادا به پشتیبانی از روش­های ابتکاری و موثر، به درمان افرادی که خطری جدی  برای خود و جامعه دارند، پرداخته و همکاری دولت­ و سازمان­های حمایت­کننده باهدف افزایش دسترسی به خدمات درمان صورت می­گیرد. برخی از اقدامات حوزه پیشگیری ثانویه در کانادا عبارت‌اند از: حمایت از سلامت و درمان بومیان؛ ارائه برنامه­های درمانی مجرمین جوان دچار سوء­مصرف مواد؛ توانمندسازی پلیس ویژه کانادا برای ارجاع جوانان دچار سوء­مصرف مواد به برنامه­های درمان و پشتیبانی از ارزیابی نمونه‌های جدید درمان. (دفاتر سلامت بریتیش کلمبیا، 2005) افزایش ظرفیت درمان میان‌رشته‌ای تخصصی سوءمصرف مواد برای ارائه درمان جامع، منسجم، هدفمند و متنوع با در نظر گرفتن نیازهای فرد، مشارکت بیشتر دریافت‌کنندگان در طراحی و ارائه خدمات باهدف بهبود کیفیت، موارد مدنظر کشور نروژ در پیشگیری ثانویه است. (برنامه عمل ملی نروژ در داروها و الکل، 2010) بهبود دسترسی به غربالگری و مداخلات هدفمند برای گروه­های در معرض خطر؛ افزایش درک جامعه از مداخلات موثر دارویی؛ ارائه نمونه‌های درمانی مبتنی بر نیازها؛ توسعه کیفیت خدمات درمانی؛ ایجاد انگیزه شروع درمان و توسعه استانداردهای بالینی بومی برای خدمات سوءمصرف مواد؛ نکات مدنظر کشور نروژ در پیشگیری ثانویه است. (راهبرد ملی دارو، 2010-2015) برخی اقدامات مطرح­ در حوزه پیشگیری ثانویه در برزیل عبارت‌اند از: بهبود و بازگشت به اجتماع و شغل در فرایندی مداوم، در دسترس، دارای صلاحیت و تضمین‌شده در ارائه خدمت؛ تاکید بر بازگشت به خانواده، جامعه و شغل در فاز بهبود؛ تقویت کنترل و مسئولیت اجتماعی مشترک بین دولت و جامعه؛ ترویج و حصول اطمینان از ادغام شبکه ملی مداخلات برای درمان، بهبود، کاهش آسیب اجتماعی و بازگشت به شغل با نظام سلامت و درمان و نظام واحد کار اجتماعی با تخصیص غیرمتمرکز و نظارت بر توزیع منابع فنی و مالی عمل می­کند؛ تعریف استانداردهای اولیه برای تنظیم کار مؤسسات ارائه‌دهنده خدمات؛ تدوین رویه­های ارزیابی فرایندها بر اساس پارامترهای مشترک و واقعیت­های منطقه­ای به منظور امکان مقایسه نتایج در مؤسسات؛ اطمینان از نحوه هزینه کرد وجوه دریافتی صندوق ملی مبارزه با مواد مخدر در درمان، بهبود، بازگشت به جامعه و اشتغال؛ همکاری با دانشگاه­ها و تنظیم خدمات سلامتی اختلالات روانی و سوء­مصرف مواد به منظور حصول اطمینان از درمان مناسب بر مبنای     سیاست­های ملی سلامت. (پالو و سیاست ملی مواد برزیل، 2010) در کشور کرواسی درمان باید در فرایندی منسجم در نظام مراقبت­های سلامتی درمانی انجام و اقدامات خاص درمانی و توان‌بخشی می­تواند در خارج از نظام سلامت و درمان انجام شود. با توجه به مزمن بودن بیماری، اساس درمان در کرواسی سرپایی و مستلزم همکاری و فعالیت­های مشترک تعداد زیادی از بیمارستان­ها، نظام خدمات سلامتی درمانی ملی و شهرستانی است. این نمونه، در دسترس بودن گستره­ای از خدمات درمانی که توسط متخصص هدایت می­شود را امکان‌پذیر می­سازد. این مراکز، محل ارائه مراقبت­های اولیه، تخصصی، درمانی و    روانی-اجتماعی  به افراد مبتلا است. این مراکز در سازمان‌دهی آموزش به مشاغل و داوطلبان، برگزاری پویش­های مبارزه با مواد با رسانه­ها و ارائه کمک­های حرفه­ای برای توسعه شبکه باشگاه­های افراد بازپروری‌شده، همکاری می­نمایند. درمان با توجه به نیازهای فرد، برنامه­ریزی، اجرا و در صورت نیاز تغییر می­یابد. فلسفه درمان ایجاب می­کند که از متادون، برای جذب مبتلایان به هروئین و پیوستن به برنامه درمان، استفاده شود. همراهی و کمک­های افراد هم­سال باید جزیی از برنامه پیشگیری ثانویه جوانانی باشد که به تازگی مصرف را شروع کرده­اند. درمان اجباری فقط در مواردی که ایمنی، سلامتی و جان فرد یا دیگران در خطر جدی باشد، اجرا خواهد شد. برخی اقدامات حوزه پیشگیری ثانویه عبارت‌اند از: ارائه مشاوره تلفنی شبانه­روزی به والدین مصرف­کنندگان؛ درمان اجباری با حکم دادگاه؛، ارائه روش­های هدایت دانش‌آموزان ترک تحصیل‌کرده یا اخراج شده به نظام سلامت و درمان، توسط مراقبین سلامت مدارس. (سیاست ملی کنترل مواد جمهوری کرواسی،2012-2006) حمایت از تولید داروهای جدید و اجرای طرح پروتکل­های درمانی به کمک داروی جایگزین؛ بهبود کیفیت و شواهد تجربی درمان (حتی شواهد درمان در خانه)؛ و اعلام استاندارد تالار ملی گفتگو (خدمتی اجتماعی، داوطلبانه و مشارکتی بخش خصوصی و دولتی سلامت و درمان برای ایجاد نگرشی مشترک در  ارتقای کیفی ارائه خدمات)؛ برخی اولویت­ها و اقدامات پیشگیری ثانویه­ در کشور آمریکا هستند. (سیاست ملی کنترل مواد، 2010) پیشگیری ثانویه در هند، طیف گسترده­ای از شیوه­های درمانی علمی روز و سازگار با آداب و رسوم، سنت­ها و فرهنگ را در برمی­گیرد. ارائه یکنواخت خدمات در سراسر کشور با حداقل استانداردهای اولیه، یک چالش بزرگ برنامه پیشگیری از مواد است. ارائه مصاحبه انگیزشی، درمان، پیگیری و ادغام مجدد اجتماعی مبتلایان بهبودیافته؛ استفاده از حداکثر حمایت خانواده­ها و جامعه؛ انتشار کتابچه راهنمای حداقل استانداردهای خدمات با انعطاف‌پذیری و سازگاری کافی با نیازهای منطقه­ای؛ ایجاد آموزش حرفه­ای به ارائه‌دهندگان خدمات؛ تسهیل شبکه سازمان­های غیردولتی برای استفاده از تجربه یکدیگر  و اطمینان از پیاده‌سازی حداقل استاندارد خدمات برخی از اقدامات این حوزه است. (سیاست و راهبرد کنترل مواد هند؛ گزارش سالانه 2009) برخی از اولویت­ها و اقدامات پیشگیری ثانویه در انگلیس عبارت‌اند از: جوانان مبتلا باید به سرعت به متخصص معرفی شوند؛ چارچوب محکومیت­های سوءمصرف باید غیر از زندان باشد تا فرد محکوم بتواند به حل سوءمصرف خود بپردازد؛ عملکرد و ارتباط نظام قضایی با مجرمین مبتلا به سوءمصرف به نحوی باشد که در اولین برخورد، تشویق به درمان و بازپروری شوند؛ توسعه و بررسی گزینه­های درمان در متن جامعه؛ جداسازی جوانان آسیب­پذیر در نظام عدالت اجتماعی به نحو مطلوب و پاسخ موثر همه قسمت­های درگیر مشکل مواد به تغییرات الگوی مصرف. (سیاست کاهش تقاضای مواد، 2010) قانون درمان و بازپروری (1983) مالزی، فرصت درمان اجباری دو ساله در یک مرکز بازپروری، با دو سال نظارت برای درمان در جامعه را به افراد دستگیرشده، می­دهد. مراکز درمانی اجباری، تحت نظارت وزارت کشور و توسط آژانس ملی ضد مواد مدیریت می­شوند. پس از بازداشت، اگر مثبت بودن آزمایش ادراری که توسط مأموران گرفته می­شود، با آزمایش مسئولین سلامت در بیمارستان تأیید شود؛ مظنون به دادگاه فرستاده خواهد شد. اگر سوء­سابقه وجود نداشت،  فرد تحت نظارت و مراقبت افسر آژانس ملی مبارزه با مواد، به مدت دو سال در جامعه قرار خواهد گرفت. طی این مدت، فرد باید ماهیانه آزمایش ادرار بدهد. با یک یا دو آزمایش مثبت، افسر مسئول، از مداخلاتی مانند: مشاوره، پشتیبانی گروه همسالان و غیره  استفاده خواهد کرد. پس از آزمایش مثبت سوم، فرد ملزم به شروع دارودرمانی اجباری شده یا در موارد نادر به زندان فرستاده خواهد شد. اگر فرد، سوء­سابقه مربوط به مواد داشته باشد، دادگاه وی را به مراکز درمان اجباری خواهد فرستاد. در صورت داشتن تمایلات خشونت­آمیز یا رفتارهای تهاجمی در مرکز، ممکن است به زندان منتقل شود. خدمات درمانی در درمانگاه‌های درمان و مراقبت به طور داوطلبانه، در دسترس، محرمانه، داوطلبانه، رایگان، بدون شرط اتمام دوره درمان و عاری از پیامدهای قانونی ارائه می­شود. یک راه حل و رویکرد قطعی برای همه وجود ندارد و مصرف­کنندگان، یک گروه منحصربه‌فرد تلقی می­شوند که نیاز به درمان از طریق مفاهیم، رویکردها و روش­های مختلف دارند. گسترش ساختار عدالت اجتماعی شامل نظارت جامعه نیز مد نظر است. (پاسکال، 2011 و ویکناسینگام،2011)

3. پیشگیری ثالث

الف: توان‌بخشی

 افزایش تحقیق و توسعه در سازمان­ها و مهارت­های حرفه­ای در خدمات اجتماعی؛ بهبود مشارکت محکومین در نیروی کار؛ بهبود وضعیت زندگی فرد برای توان‌بخشی، سلامت و کرامت مانند: طرح «راهی به یک خانه دائمی»؛ اطمینان از انتقال افراد از سکونت­گاه­های موقت به دائم؛ فراهم آوردن امکانات زندگی در اقامت­های شبانه، مراقبت و پیگیری بلندمدت مبتلایان؛ بهبود همکاری خدمات مختلف؛ کمک به کودکان افراد مبتلا با اقداماتی مانند: ارزیابی نیاز به تنظیم قانون برای حفاظت از نیازهای کودکان بیماران روانی و افراد مبتلا به سوءمصرف مواد؛ تعیین تعداد کودکان و جوانانی که یک یا چند نفر از اعضای خانواده آن‌ها دچار مشکلات روانی و سوءمصرف مواد هستند؛ ایجاد شبکه­های واجد صلاحیت برای پیشگیری و درمان مشکلات این فرزندان؛ اشتراک گذاشتن تجربیات کار با این فرزندان؛ افزایش دانش و ارزیابی اقدامات برای زنان باردار مبتلا به سوءمصرف مواد و زنانی که در زمان دارودرمانی، باردار شده­اند؛ بهبود دسترسی به خدمات برای زندانیان و محکومین سوءمصرف مواد با اقداماتی از قبیل: بهبود همکاری بین خدمات سلامتی شهری، متخصص خدمات سلامتی، خدمات اجتماعی شهرداری و خدمات تأدیبی، بهبود خدمات برای زندانیان در زمان آزادی، برخی از برنامه­های کشور نروژ در حوزه پیشگیری ثالث است. (برنامه عمل ملی الکل و داروی نروژ)  برنامه­های پیشگیری ثالث در سه سطح جامعه، خانواده­ و فرد  از طریق کاهش عواقب سوء­مصرف مواد بر سلامت، اجتماع و اقتصاد در استرالیا حاصل می­شود. ایجاد امنیت بیشتر در جوامع محلی و مکان‌های عمومی؛ توسعه و تکمیل قوانین باهدف شفاف‌سازی قوانین سوء­مصرف مواد؛ حمایت‌های جدید برای افراد خط مقدم (مثل پلیس، خدمات اورژانس پزشکی، امدادگران، کارکنان بخش اورژانس و خدمات رفاه) به منظور مدیریت برخورد با افراد سوء­مصرف کننده و آگاهی بخشیدن جامعه در مورد خطرات ناشی از لابراتوارهای زیرزمینی، از جمله اقدامات برای تأمین امنیت و آرامش جامعه است. اقدامات حوزه خانواده عبارت‌اند از: توجه به عملکردهای درمانی مواد که نسبت به خانواده­ها و اطفال حساس است؛ ایجاد رویکرد ادغام خدمات رفاهی جامعه، به خانواده و کودکان؛ پویش­های اطلاع‌رسانی و مشاوره به والدین در مورد تأثیرات الکل بر سلامت و آسیب­های اجتماعی ناشی از آن. اقدامات حوزه فردی عبارت‌اند از: بهبود کیفیت درمان و خدمات مربوطه، به ویژه برای افراد محروم؛ تداوم برنامه­های موفق مبارزه با مواد؛ حمایت  از رویکردهای مبتنی بر استفاده از گروه همسالان برای کاهش مضرات مصرف مواد در افراد و تداوم برنامه­های تشویق روش­های تزریقی ایمن. (راهبرد ملی دارو، 2015-2010)  برخی اقدامات مطرح­ در رویکرد کاهش آسیب که توسط بند 196 قانون اساسی برزیل حمایت می­شود، عبارت‌اند از: اطمینان از حمایت در تضمین فنی، سیاسی، مالی، اجرا، گسترش و پیگیری طرح­های کاهش آسیب سازمان­های دولتی و غیردولتی در انطباق باسیاست‌های سلامت عمومی؛ ظرفیت­سازی و نظارت فنی بر متخصصان فعال در کاهش آسیب؛ آموزش و ازدیاد آژانس­های فعال در کاهش آسیب برای دستیابی به مشارکت بیشتر جامعه؛ اضافه نمودن کاهش آسیب در رویکردهای ارتقای سلامت و پیشگیری در آموزش و پرورش؛ پشتیبانی و اطلاع­رسانی نتایج پژوهش­های کاهش آسیب به منظور اصلاح سیاست­ها؛ ترویج مشارکت و ارائه کمک­های فنی برای تغییر قانون بر اساس یافته­های پژوهشی کاهش آسیب و تعهد دولت به تأمین بودجه، تدوین، اجرا و ارزیابی برنامه­های کاهش آسیب. (پاول و سیاست ملی داروی برزیل) در کرواسی مبتلایان به سوء­مصرف باید به عنوان همکار فعالیت­های پیشگیری ثالث، در نظر گرفته شوند. برخی اقدامات این حوزه در کرواسی عبارت‌اند از: تأسیس گروه­های خود یار؛ درمان زندانیان مبتلا بر اساس رأی دادگاه؛ ارائه اطلاعات مربوط به سوء­مصرف مواد به گروه­های ویژه مانند: زنان خودفروش، مادران مبتلا به سوء­مصرف و باردار. (راهبرد ملی کنترل مواد جمهوری کرواسی،20012-2006) برخی اولویت­ها و اقدامات پیشگیری ثالث در آمریکا عبارت‌اند از: تحت پوشش بیمه و خدمات حمایت درمانی قرار دادن افراد مبتلای فقیر؛ ارائه برنامه پیشگیری از سرنگ مشترک همراه با خدمات درمانی مانند: تست HIV، هپاتیت B و C؛ استفاده توأم داروی ضد ویروسی هارت[6] و سوء­مصرف مواد؛ افراد مبتلا و    خانواده­هایشان باید مراقبت­های سلامتی درمانی با کمیت و کیفیت بالا دریافت کنند؛ درمان خانواده نه تنها استفاده از مواد، بلکه خشونت خانوادگی، آزار جنسی و سایر آسیب­های دیگر را هم پوشش دهد؛ توسعه برنامه بازپروری در مدارس، برنامه­های هدایت‌شده با گروه همسالان، گروه­های کمک دوجانبه و مراکز حمایت از بازپروری؛ ارائه کارت اعتباری برای افراد مبتلا تا به طور مجانی خدمات بالینی درمانی، خدمات بازپروری شامل: مسکن موقت، مراقبت از اطفال آن‌ها، حمل‌ونقل به محل کار یا جلسات ملاقات در مرحله بازپروری، مشاوره با گروه هم­سالان دریافت دارند؛ بازنگری قوانینی که مانع از بازپروری می­شود؛ مسئولیت دادن به سازمان­های محلی دینی یا اجتماعی برای پیشگیری از ارتکاب جرم؛ تشویق مشارکت بین تنفیذ قانون و سازمان­های مدنی برای افزایش همکاری و تفاهم؛ تشویق و حمایت از روش­های جایگزین زندان؛ کم کردن مصرف مواد تحت نظر نظام عدالت کیفری و کم نمودن مجازات‌ سنگین و اعطای عفو مشروط؛ اجباری کردن درمان و نظارت دادگاه­ها بر افرادی که  مدت طولانی مرتکب جرائم مربوط به مواد شده­اند؛ حمایت از تلاش­های جلوگیری از زندانی شدن مجدد مانند: کمک به یافتن شغل، تسهیل دسترسی به  مناطق مسکونی دارای ممنوعیت وجود مواد و توسعه و انتشار بیشتر نمونه‌های موثر، برای مقابله با      سوء­مصرف مواد در جوانان در نظام عدالت کیفری. (راهبرد ملی کنترل داروی آمریکا،2010) تمام     برنامه­های پیشگیری ثالث در هند باید، مشاوره روانی فرد و خانواده؛ استفاده از گروه هم­سالان؛ آموزش حرفه­ای؛ بازسازی و برنامه جامع مراقبت پس از درمان و پیگیری را در نظر بگیرند. بنابراین، رویکردی چند رشته­ای مبتنی بر نیازهای هر فرد باید به‌کاربرده شود. برگزاری دوره­های سه ماه مشاوره ترک و توان‌بخشی برای پرورش متخصصین توان‌بخشی؛ حمایت، سمینار، اجلاس و دوره­های آموزشی در سراسر کشور با همکاری دولت و سازمان­های غیردولتی، برخی از اقدامات این حوزه است. (سیاست و راهبرد کنترل داروی هند و گزارش سالانه 2009) در انگلیس پیشگیری ثالث بر سه اصل تندرستی، شهروندی و رهایی از مصرف مبتنی است. محورهای اصلی ارائه خدمات پیشگیری ثالث عبارت‌اند از: تمرکز بر فرد (طراحی تعداد زیادی از خدمات در سطح محلی و اختصاصی برای درمان و حمایت از فرد؛ کمک به          مصرف­کنندگان داروهای جایگزین برای آغاز بازپروری)؛ تمرکز بر سرمایه­های فرد (سرمایه­های اجتماعی: حمایت­های دریافتی و مسئولیت­ها در قبال دیگران؛ سرمایه­های فیزیکی: پول، مسکن و غیره؛ سرمایه­های انسانی: مهارت­ها، سلامت روانی و جسمی، شغل و غیره؛ سرمایه­های فرهنگی: ارزش­ها، اعتقادات و نگرش­ها)؛ تمرکز بر نظام­های محلی؛ تمرکز بر نتایج مطلوب (رهایی، جلوگیری از مرگ ناشی از سوءمصرف و بیماری­های منتقل شونده با خون، کم شدن جرائم و تکرار جرم، اشتغال پایدار، توانایی داشتن و حفظ مسکن، وضعیت روانی و جسمی مطلوب، ارتباط مطلوب با دیگران، رفتارهای والدینی موثر)؛ تمرکز بر جامعیت بازپروری (فراهم آوردن امکان تحصیل، اشتغال، مسکن، حمایت خانواده، خدمات سلامتی درمانی یا برخوردهای قضایی و به­ طور کلی پاسخگویی به همه نیازهای فرد)؛ تمرکز بر انگیزه ارائه‌دهنده خدمات (القای اطمینان به موفقیت و اعتقاد به امکان بازپروری مبتلایان)؛ تمرکز بر حمایت شبکه­های بازپروری (ایجاد گروه­های خود یار، اجرای طرح قهرمانان بازپروری برای تقدیر از کمک به بازپروری مبتلایان و تشویق افرادی که خود بازپروری را با موفقیت گذرانده و اکنون حمایت گر دیگران هستند)؛ حفاظت از فرزندان و بازسازی خانواده (حفظ امنیت و حمایت اطفالی که مورد آزار قرارگرفته یا در معرض خطر می باشند)؛ تمرکز بر بازگشت به جامعه (بازپروری فقط از بین رفتن علائم ابتلا نیست، بلکه بازگشت موفق فرد به جامعه، برخورداری از مسکن و توانایی برقراری ارتباط سازنده با جامعه است)؛ تمرکز بر نیاز مسکن (برخورداری از مسکن، موجب افزایش امکان پیگیری مداوا، بهبود وضعیت کلی سلامت و روابط اجتماعی، برخورداری از شغل پایدار و کاهش جرم می­گردد)؛ تمرکز بر یافتن اشتغال دائم (بخش دولتی باید در استخدام و عقد قرارداد کاری با این افراد نقش ایفا کند)؛ تمرکز بر سرمایه­گذاری­های اثربخش (هدایت بودجه دهی به نظام­های محلی به سمتی که پیامد آن رسیدن به بازپروری کامل باشد؛ کاهش کاغذبازی تا حد امکان؛ خودداری از مطالعات و پروژه­های تکراری و مشابه؛ وجود یک نظام واحد بررسی در همه مراکز برای ارائه مقرون به صرفه­ترین خدمات با بیش‌ترین بهره­وری). (راهبرد کاهش تقاضای داروی انگلیس،2010)  تعهد مالی دولت مالزی در پیشگیری ثالث، سبب ارائه خدمات نوآورانه شد؛ به عنوان مثال، تبدیل مسجد عبدالرحمان به مرکز نگهداری خدمات درمان متادون از آوریل 2009 باعث شد این مسجد، اولین مسجد در جهان برای ارائه خدمات پیشگیری ثالث شود. برنامه­های عدالت اجتماعی به جای زندان، خروج از نظام عدالت کیفری برای درمان را تشویق می­کند. وزارت سلامت و درمان برای پیاده­سازی خدمات کاهش آسیب، به همکاری دانشگاهیان، مؤسسات تحقیقاتی، آژانس ملی ضد مواد، اداره زندان، نیروی پلیس سلطنتی و از همه مهم‌تر بر شورای ملی ایدز تکیه دارد. (پاسکال، 2011 و ویکناسینگام،2011)

ب: حمایت­های اجتماعی

 بالا بردن کیفیت خدمات سازمان­های داوطلبانه با اقداماتی از قبیل: کمک­های مالی به سازمان­های داوطلبانه با تمرکز بر هدف مشخص؛ پیگیری نظارت و مقررات کنترل داخلی مؤسسات خصوصی درمانی؛ انتشار تجارب سازمان­های داوطلبانه؛ بهبود همکاری سازمان­های ذینفع عمومی و داوطلبانه در چارچوب نمونه‌های همکاری، از جمله اقدامات کشور نروژ در این حوزه است. (برنامه عمل ملی الکل و داروی نروژ) در استرالیا تشویق اعضای خانواده برای دسترسی و استفاده از خدمات پشتیبانی برای کمک به مبتلایان؛ ایجاد و تقویت ظرفیت­های والدین، خانواده و جامعه برای حمایت از توسعه مثبت کودکان؛ تداوم آموزش مهارت­های مقابله با شرایط دشوار و حمایت از مشارکت افراد در معرض خطر در فعالیت­های اجتماعی، برخی از اقدامات حوزه حمایت اجتماعی استرالیا است. (راهبرد ملی دارو، 2015-2010) برخی از اقدامات حوزه حمایت­های اجتماعی در کرواسی عبارت‌اند از: آموزش رفتارهای والدینی موفق،   مهارت­های اجتماعی، ایجاد احساس مسئولیت و تعلق به خانواده؛ مشارکت گسترده­تر جامعه مدنی در تمام مراحل بسط، اتخاذ و اجرای اسناد حقوقی و راهبردی در ارتباط با مواد؛ اجرای برنامه­های ترک، به ویژه در افراد زیر سن قانونی؛ مراقبت­های پس از درمان برای افراد زیر سن قانونی و بزرگ‌سالان آزادشده از زندان و دارالتأدیب؛ آموزش درمان سرپایی به مددکاران اجتماعی؛ پیدا کردن روش­هایی برای اشتغال افراد ترک کرده­؛ ایجاد جوامع درمانی و بازپروری؛ ایجاد امکان اقامت دو یا سه ساله در جامعه درمانی برای مبتلایانی که انگیزه داشتن زندگی عاری از مواد دارند؛ کمک به افراد درمان شده، برای به پایان رساندن تحصیلات ابتدایی، متوسطه یا بازآموزی؛ تشویق طرح­های اشتغال برای مبتلایانی که برنامه­های بازسازی در جوامع درمانی را تکمیل نموده­اند؛ توجه خاص به بازگشت به جامعه، برای افرادی که در گذشته در سایر     برنامه­های ترک شرکت کرده­اند؛ همچنین برنامه­های بازگشت به جامعه  باید شامل افرادی که نمی­خواهند یا  قادر به ترک نیستند هم بشود. (راهبرد ملی کنترل مواد جمهوری کرواسی،20012-2006) استفاده از زیرساخت­ها و خدمات دولتی و غیردولتی برای مقابله با مشکلات سلامتی مرتبط؛ تلاش برای ارائه دانش مرتبط با توان‌بخشی و درمان به پزشکان و متخصصین حرفه پزشکی؛ ارائه آموزش حرفه­ای به سازمان­های غیردولتی برای ارائه خدمات موثرتر، از جمله اقدامات حوزه حمایت اجتماعی در هندوستان است. (سیاست و راهبرد کنترل داروی هند و گزارش سالانه 2009) در برنامه­های حمایتی انگلیس، اطلاعاتی متناسب و مخصوص وضعیت هر فرد (تک دوزی شده) در اختیار والدین یا اطرافیان شرکت­کننده گذاشته می­شود تا بتوانند، در پیشگیری یا ترک مواد به وی کمک کنند.(راهبرد کاهش تقاضای داروی انگلیس،2010) تعدادی از سازمان­های مدنی مالزی در حوزه سوء­مصرف مواد، کار می­کنند که مهم­ترین آن‌ها، شورای ملی ایدز به عنوان کانال سرمایه­گذاری وزارت سلامت برای جامعه با مسئولیت نظارت بر طیف گسترده­ای از فعالیت­ها در سراسر مالزی تلقی می­شود. شورای ملی ایدز، شریک سازمان ملی «جامعه برای اقدام اجتماعی برای پروژه کاهش آسیب» و در حال بررسی ایجاد همکاری با شبکه ملی از وکلا به منظور تسهیل دسترسی به کمک­های حقوقی به افراد با جرائم مربوط به مواد است. (پاسکال، 2011 و ویکناسینگام،2011)

 بحث و نتیجه‌گیری

رویکرد کلی کاهش تقاضا در کنار کاهش عرضه، بر این مهم تاکید دارد که سوءمصرف مواد تنها ناشی از وجود و دسترسی به مواد نیست؛ لذا می­بایست بر عوامل تأثیرگذار بر تقاضای سوءمصرف مواد نیز توجه ویژه نمود. طبق درس­های آموخته‌شده از بررسی برنامه کشورهای مورد مطالعه و منابع بین‌المللی در مواجهه با سوءمصرف مواد یک رویکرد متوازن، چندجانبه و متمرکز، در حوزه جرائم مرتبط با مواد، کاهش تقاضای مواد در سه حوزه پیشگیری اولیه، ثانویه و ثالث اجتناب‌ناپذیر است که نیازها و توانایی­های افراد استفاده‌کننده از خدمات، باید نقطه شروع خدمات باشد. (برنامه عمل ملی الکل و داروی نروژ) مهم‌ترین راهبردهای پیشگیری از سوءمصرف مواد در جهان عبارت‌اند از: آگاه­سازی افراد در مورد خطرات و مضرات مواد، افزایش مهارت‌های زندگی، تقویت فعالیت‌های جایگزین به جای مواد برای ارضای نیازهای روانی اجتماعی، مشاوره و مداخله حین بحران‌های مختلف در طول زندگی، ارتقای فرهنگی و مذهبی، تقویت قوانین و مقررات مبارزه با مواد و درمان معتادان برای جلوگیری از سرایت اعتیاد. این راهبردهای در قالب فعالیت‌های متمرکز بر فرد، متمرکز بر آموزش و آگاه‌سازی والدین، متمرکز بر معلمان و مدرسه، استفاده از رسانه‌ها، محل­های کار و مکان‌های تجمع، استفاده از شبکه مراقبت‌های سلامتی اولیه و وضع و اجرای قوانین و مقررات، مورد بحث قرار می‌گیرند.

 یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در تداوم بازپروری و درمان، میزان سرمایه­هایی است که در هر فرد وجود دارد؛ سرمایه­های فرد از قبیل: سرمایه­های اجتماعی؛ حمایت­های دریافتی و مسئولیت­هایی که در قبال افراد دارد،سرمایه­های فیزیکی وسرمایه­های انسانی مانند: مهارت­ها، سلامت روانی و جسمی، شغل و غیره، سرمایه­های فرهنگی؛ ارزش­ها، اعتقادات و نگرش افراد، به فرد در شروع درمان و ادامه بازپروری کمک می­کند. به­ طور کلی، رسیدگی مناسب به مشکلات جسمی و ارضای مطلوب نیازهای روانی، اجتماعی و معنوی افراد جامعه به عنوان ابعاد چهارگانه سلامت که همسو با تحولات و مقتضیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور باشد؛ گام­های اساسی در نقشه راه پیشگیری و کاهش تقاضای سوءمصرف مواد است.

تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصله از چارچوب‌ها و ماتریس‌های متصل به هم از بدنه‌های انفرادی هر یک از برنامه‌های پیشگیرانه، در کلیت تصویر روشنی از رسیدن به اهداف فوق را به متخصصین و محققین و برنامه­ریزان می‌دهد. برای دستیابی به اهداف تعیین‌شده در برنامه­ریزی‌ها، می­بایست ارزیابی­هایی در    زمینه­های امکان‌پذیری، کارایی‌های بالقوه، تحلیل داده‌های موجود، تقویت برنامه‌های فعلی و ارزیابی اولویت‌های آینده صورت ‌گیرند. همچنین، دستورالعمل‌ها و چارچوب‌های مرتبط با مؤثر بودن[7]، راهکارها[8] و سازمانی[9] باید به شکل دقیق تدوین شود.