نظریه مارشال مک لوهان^[5]

وی در نظریه امتداد، معتقد است که هر وسیله ارتباطی، امتداد یکی از حواس انسان است. به عنوان مثال، خط امتداد چشم و رادیو امتداد شنوایی است. به بیان دیگر، با پیدایی خط انسان توانست به عمق تاریخ رخنه کند. از نظر وی این ویژگی صرفاً از آن وسایل ارتباط جمعی نیست، بلکه همه وسایل چنین اند. او در جستجوی جامعه ای است که در آن شاهد اختلال تعادل حواس نشویم؛ یعنی با ابداع یا اختراع وسیله یا وسایلی یکی از حواس بر حواس دیگر پیشی نگیرد و موجب بر هم خوردن نظم و تعامل در حیات انسانی نشود. به نظر این دانشمند، ارتباط  مدار هستی اجتماعی است و با توجه بدان می توان حرکت جوامع را مورد ارزیابی و دقت قرارداد. مک لوهان مانند اینیس، تاریخ غرب را تاریخ سوگیری ارتباط و انحصار دانش مبتنی بر کتابت می داند. مک لوهان از عناصر اساسی در اندیشه خود به مفهوم محیط و ضد محیط اشاره می کند و بر این عقیده بود که یک انسان در چارچوب محیط اجتماعی خویش رنگ می پذیرد و بدان خو می گیرد. این اعتیاد به محیط و عناصر که نوعی همنوایی را در انسان ها بر می انگیزد، بی شبهه بر ادغام فکری و در نهایت جذب تام فرد با محیط می انجامد و شبکه ای بر گرداگرد اندیشه او تشکیل می دهد. به نظر او، آزادی اندیشه تابعی از قرین فاصله با محیط خویشتن است تا جایی که این فاصله می تواند در برابر محیط و اصلاح آن منتهی شود. مک لوهان در این باب اعتیاد در برابر محیط اجتماعی را به محیط شغلی نیز تسری می دهد. به نظرش همان نظر که در محدودیت دهی بر اثر اعتیاد در برابر جامعه مطرح گردید در باب مشاغل نیز مطرح است. وی این پدیده را در اصطلاح "انحراف ناشی از شغل" می خواند. انسان همه چیز را در چارچوب شغل خود و با معیارهای تنگ آن می ییبند. تک بعدی بودن یا به زعم مارکوزه، انسان تک ساختی از یک دیدگاه تابع تقسیم کار و محدودیت ذهنی ناشی از آن است بدون آنکه تقسیم کار و احراز تخصص مورد انتقاد قرار گیرد. از این رو، امروزه از تکمیل دیدگاه های تخصصی جستجوی راه هایی در تامیت و بالاخره شکوفایی انسان چند بعدی می رود.(ساروخانی،1377 :47). مک لوهان در آثارش بر مفهوم منطق موزاییکی نظر دارد؛ چیدن تمامی عناصر در کنار یکدیگر و آن را در یک مجموعه نگریستن موجب می شود که فرد از تک بینی دیدگاه های محدود و انحصاری فراتر رود و هر عنصر را در بستر محیطی آن مد نظر قرار دهد. از نظر وی وسیله همان پیام است. او برای حاصل پیام که همان وسیله ارتباطی است، تنها رسالت انتقال محض پیام را قائل نیست و به نظر خودش خود وسیله نیز مظهر و پیام یک عنصر است و با آن دنیایی دیگر، انسان هایی دیگر پدید می آیند.

نظریه مانوئل کاستلز ^[6]

او در یکی از مهم ترین مباحث خود به نقش تکنولوژی های ارتباطی مانند اینترنت، در عضوگیری و گسترش قدرت جنبش های اجتماعی می پردازد (بهرامی ، 1388 :109) . وی، با دگرگونی فرهنگ های سنتی توسط رسانه های جدید الکترونیکی موافق نیست، بلکه معتقد است باعث جذب فرهنگ در خود  می شود. او ادامه می دهد، ارتباط کامپیوتری جایگزین سایر وسایل ارتباطی نمی شود و شبکه های جدیدی ایجاد نمی کند، بلکه الگوهای اجتماعی که از قبل وجود دارند را تقویت می کند. سیستم های چندرسانه ای بیشتر جلوه های فرهنگی را با همه تنوع شان در قلمرو خود جای می دهند. همۀ جلوه های فرهنگی از بدترین تا بهترین و از نخبه گراترین تا مردمی ترین در این جهان دیجیتالی گرد هم می آیند. جهانی که در ابر متنی غول آسا و غیر تاریخی جلوه های گذشته، حال و آینده ذهنی را که برقرار کنندۀ ارتباط است، به یکدیگر پیوند می زند (کاستلز، 1380: 431-427). مانوئل کاستلز، بین واقعیت و نمایش نمادین تمایزی قایل نیست. او با صراحت می گوید: "هیچ گونه جدایی بین واقعیت و نمایش نمادین وجود ندارد. واقعیتی که تجربه می شود همواره مجازی است، چون همواره از طریق نمادها درک می شوند. عمل را به گونه ای معنادار شکل می دهند که از چهارچوب تنگ معنایی که نمادها برای آن در نظرگرفته­اند، می گریزد (کاستلز،1380 :383). او می افزاید، همۀ واقعیت ها از طریق نمادها بیان می شوند و در ارتباط انسانی و تعاملی بدون در نظر گرفتن رسانه ارتباط، همۀ نمادها در ارتباط با معانی و واژگانی که به آنها استناد داده می شود به نوعی دچار تغییر می شوند. کاستلز با نظر پستمن هماهنگ است که می گوید: "واقعیت را آنگونه که هست نمی بینیم، بلکه آنگونه می بینیم که زبان هایمان هستند و زبان های ما رسانه ها هستند. رسانه های ما و استعاره های ما ،محتوای فرهنگ ما را می آفرینند»(کاستلز،1380 :383). کاستلز در کتاب عصر اطلاعات (اقتصاد، جامعه و فرهنگ) چنین آورده است: تکنولوژی های جدید اطلاعات با تغییر فرایند پردازش اطلاعات، همۀ پهنه های فعالیت انسان ها را تحت تأثیر قرار می دهند و امکان برقراری رابطه پایان ناپذیر میان پهنه های مختلف و نیز بین عناصر و کارگزاران این فعالیت ها را فراهم می سازند (همان :103). به گفته وی، مهم ترین تأثیر فرهنگی ارتباط رایانه ای، تقویت شبکه های اجتماعی که تسلط فرهنگی دارند و افزایش حالت کلان شهری و جهانی شدن شبکه های اجتماعی است. به زعم او ارتباط رایانه ای        می تواند به طور قدرتمندی در تقویت انسجام اجتماعی نخبگان جهان شهری مؤثر باشد و از معنای فرهنگ جهانی و از گردش سریع پیام های نخبگان در کلان شهر حمایت کند (کاستلز،1380 :422). در مورد اثرات ارتباطی تکنولوژی­های جدید ارتباطی و اطلاعاتی، کاستلز می گوید: "هنوز مشخص نیست که در این شبکه­های الکترونیکی چه مقدار معاشرت های اجتماعی ایجاد می شود و تأثیرات فرهنگی این نوع جدید معاشرت های اجتماعی چیست» (همان :420). او عقیده دارد که به دلیل تازگی سیستم چندرسانه ای ها، ارزیابی تأثیرات آنها بر فرهنگ جامعه کار سختی است و تنها می توان گفت که تحولات بنیادینی در راه است. با وجود این، شواهد تجربی پراکنده و تفسیر آگاهانه از اجزای مختلف شبکه های ارتباطی جدید، مبنایی برای طرح فرضیاتی درباره گرایش های اجتماعی و فرهنگی نوظهور است(همان :427).

نظریه هربرت مارکوزه^[7]

او معتقد بود که تکنولوژی در جامعه نوین منجر به توتالیتاریسم می شود. در واقع او می گوید: "این تکنولوژی به روش های مؤثرتر و حتی دلخوش کننده تر به  نظارت خارجی بر افراد  منجر می شود". او این فکر را رد می کند که تکنولوژی در جهان نوین بی طرف است و آن را در عوض وسیله ای برای تسلط بر مردم می داند. به عقیده او، این وسیله از آن روی مؤثر است که به ظاهر خنثی می نماید، ولی در واقع مردم را به بردگی می کشاند، تکنولوژی در خدمت سرکوب فردیت است. از نظر او، تکنولوژی های جدید باعث کاهش اختیارات و آزادی های افراد در جامعه می شود و این امر منجر به شکل گیری "جامعه تک بعدی" می گردد (ریتزر، 1388 :203). مارکوزه معتقد است که رشد عقلانیت ابزاری و توسعۀ تکنولوژی برای انسان ها نتیجه ای جز بدبختی و جنگ نداشته است. وی در کتاب انسان تک ساختی می گوید: "توسعۀ تکنولوژی، حاکمیت جامعه را بر افراد، سخت استوار ساخته و نظامی به وجود آورده که به نوبه خود، خط مشی این توسعه و شکل زندگی و توانایی انسان ها را تعیین می کند. پیداست که هرگونه اعتراض و فریاد ناشی از شناخت تاریخی و برای آزادی انسان، کاری ناپسند تلقی شده است. هرگونه دگرگونی کیفی که بر ایجاد نهادهایی کاملاً متفاوت با تشکیلات جامعه صنعتی، منتهی گردد و شناخت های تازه ای را در امر تولید و کیفیت زندگی به وجود آورد، مسلماً از سوی جامعه سرکوب می گردد" (بهرامی ، 1388 :74). وی استدلال می کند که این سرکوبی خلاقیت و آزادی فقط به روش های خشونت آمیز پلیسی یا تنبیه محدود نمی شود، بلکه رسانه های ارتباط جمعی وخانواده ها نیز می توانند بطور غیر مستقیم باعث چنین سرکوب هایی شوند. به ویژه وسایل ارتباط جمعی، امیال کاذبی را در انسان ها ایجاد می کنند که آنها را در پذیرش وضع موجود قانع می کند (همان :75). وی، تکنولوژی را فی نفسه دشمن نمی انگارد، بلکه آن صورتی از تکنولوژی را که در جوامع سرمایه داری جدید رایج است، دشمن انسان ها می داند. او     می افزاید: "تکنولوژی ها هر چقدر هم که ناب و خاص باشند، انسان ها را به سلطه می کشند و باعث نابودی آنها می شوند. این روند را فقط با یک انقلاب می توان از بین برد؛ انقلابی که تکنولوژی های نوین را در راستا و خدمت نیازها و اهداف انسان ها درآورد". در واقع، مارکوزه در این زمینه با مارکس هم عقیده است که تکنولوژی در ذات خود مسأله ساز نیست، بلکه می توان با استفاده مناسب از آن برای ساختن یک جامعه بهتر کمک گرفت(ریتزر،1388 :203).

نظریه دیوید رایزمن^[8]

او در فصل اول کتاب معروفش "انبوه تنها" تاریخ تحول جامعه انسانی را به سه دوره تقسیم می کند که بر اثر گذشت زمان، هر یک جایگزین دیگری می شوند. او معتقد است که درحال حاضر، جوامع صنعتی به سوی جامعه ای از گونه سوم که بر دوره ای از رفاه اقتصادی و زمینه ای از وفور انطباق دارد، رهسپارند (دادگران، 1384 :83).  سه دوره تحول جامعه انسانی از نظر رایزمن عبارت اند از:

1) جامعه سنتی یا باستانی: رایزمن این دوره را "سنت راهبر" می خواند (رزاقی 1385 :65). در این دوره، سنت ها، فرهنگ را انتقال می دهند و هر نسل، پیوند خود با نسل های پیشین را از طریق اشتراک سنن باز می یابد و همین باعث می شود که وحدت و هویت اقوام انسانی (نسل های انسانی) تأمین شود. سنت ها به عنوان راه ها و شیوه های عمل و میراث نیاکان، بعدی تقدس آمیز دارند و همین امر شک و تردید در مورد آن ها را از بین می برد. در این دوره راه های آینده، همان راه هایی است که نیاکان ما قرن ها طی کردند(رابرتسون، 1374 :131). نمونه های بارز آن بسیاری از جوامع جهان سوم هستند که در آن ها هنوز اقتصاد فقر با اقتصاد کمیابی حاکم است. (دادگران، 1384 :61). در این نوع جوامع، میزان زاد و ولد بسیار بالاست که بالا بودن میزان مرگ و میر تا حدی آن را جبران می کند و تا حدی از این طریق، میان جمعیت و کمبود منابع تعادل ایجاد می شود (محسنی، 1371 :124). رایزمن بر این باور است که تربیت فردی در این مرحله، از طریق حماسه ها، افسانه ها و اسطوره ها شکل می گیرد که به صورت شفاهی به فرد منتقل می شود.

2) جامعه فردگرایی: دومین مرحله که رایزمن در تحول جامعه انسانی باز می شناسد، مرحله ای است که در آن، فرهنگ جامعه، گرایش به ساختن انسان هایی دارد که از درون هدایت می شوند. گذار از مرحله سنتی به این مرحله، منوط به جهش و یا انقلابی است که به قول رایزمن چند قرن طول می کشد و عصر روشنگری و جنبش اصلاح مذهب، انقلاب صنعتی و نیز انقلاب های سیاسی قرن هجدهم، نوزدهم و بیستم را در بر می گیرد. (کازنو، 1387 :25). دوران دوم از دیدگاه رایزمن، دورانی است که در آن با کاهش اهمیت سنت ها در هستی اجتماعی مواجه می شویم. این کاهش موجب می شود که همگنی در رفتار و عمل انسانی کاستی یابد- به این دلیل که همه از الگوهایی یکسان در حیات اجتماعی پیروی نمی کنند. در این شرایط، تاریخ شاهد پیدایی و سپس تکثر انسان هایی خاص است که وی "درون راهبر" می خواند. دورانی است مساعد برای تبلور فردگرایی. در این دوره انسان بار مسئولیت و عمل خود را به دوش       می گیرد. رایزمن این دوران را دوران التهاب، هراس و سرزنش های بی پایان نیز می داند(رزاقی، 1385 :67). وی علل این تحول را تغییراتی می داند که در تعادل جمعیت پدید می آید. در این دوره، جمعیت افزایش می یابد و طول عمر انسان ها در پرتو پیشرفت های پزشکی و بهداشتی بالا می رود، این در حالی است که با کمیابی مواد غذایی مواجه نمی شویم، بلکه برعکس با پیشرفت های صنعتی در زمینه کشاورزی، منابع مورد نیاز انسان فراوان تر می شود. در چنین شرایطی، عدم تعادلی که بر اثر بالا رفتن میزان زاد و ولد و کاهش میزان مرگ و میر در وضع جمعیت پدید می آمد و همچنین بهبود نسبی شرایط زندگی مردم، ایستایی اجتماعی و واکنش های مکانیکی مردم نسبت به فشار سنت ها که از ویژگی های مهم جوامع پیشین بود، به تدریج از میان می رود. همچنین در این مرحله، انتقال میراث فرهنگی از طریق نوشتار به ویژه چاپ انجام می گیرد، در حالی که در دوره قبل اسطوره ها و حماسه ها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شد. در این دوره نسل "از درون هدایت شده" کتاب خود را در انزوا و یا در گوشه ای از اتاق خود می خواند (دادگران، 1384 :87).

3) جامعه مصرف و فراوانی: در مرحله سوم، جامعه انسانی رایزمن، جای خود را به جامعه نوین می دهد. این دوره، دوره "دگرراهبر" است؛ دورانی که ظهور وسایل ارتباط جمعی و پدیده هایی چون هدایت از راه دور، بت واره پرستی، شیء سروری و بحران هویت از ویژگی های آن می باشد. در این دوره عده ای با استفاده از قدرت جادویی وسایل ارتباط جمعی توده ها را تحت تأثیر قرار می دهند و الگوهای خاص فکری و اجتماعی خود را القا می کنند. انسان در این دوره در پی کمرنگ کردن روابط سنتی و خانوادگی، خویشاوندی، همسایگی و دوستی های قدیم می باشد و در برابر رسانه ها و گردانندگان قدرتمند آن و همچنین وسوسه های ناشی از آن بسیار آسیب پذیر است. به زعم رایزمن این دوره در تاریخ انسان با عنوان دوره ای ثبت خواهد شد که در آن، رسانه ها و گردانندگان آن ها الگوهای حیات اجتماعی را می سازند (رابرتسون، 1374 :131). رابرمن گذار به این نوع جامعه را با نوعی انقلاب همراه می داند که چارچوب آن در انتقال از حالت تولید به حالت مصرف است. وی بار دیگر برای توجیه این مرحله از تحول، دست به دامان عامل جمعیت می شود. با این تفاوت که در این مرحله، به علت پیشرفت های علمی و بهداشتی، میزان مرگ و میر در جوامع بسیار پیشرفته صنعتی پایین می آید؛ اما چون به موازات آن از شمار زاد و ولد کاسته می شود، جمعیت افزایش پیدا نمی کند و بار دیگر میان این دو تعادل برقرار می شود. ولی این بار رایزمن ناچار می شود در کنار عامل جمعیتی، به عامل مؤثرتر، به ویژه پیشرفت هایی تکنیکی و تحولات اقتصادی توجه کند. رسانه ها افراد را می سازند، آن هم نه در میان جمع خانواده و یا در گوشه عزلت، بلکه در میان گروه دوستان و همسالان. تأثیر آموزشی رسانه ها در تمام طول حیات انسان تداوم می یابد و رسانه هایی مانند تلویزیون و رادیو دائماً افراد کلیشه ای و متحدالشکل "توده تنها" را هدایت می کنند و رفتار آن ها را نظم می بخشند (دادگران، 1384 :86). پس به طور خلاصه می توان گفت رایزمن معتقد بود میان مرحله "سنت راهبر" و ارتباطات شفاهی و میان مرحله "درون رهبر" و چاپ و سپس بین مرحله "دگر راهبر" یا "از برون هدایت شده" و ارتباط جمعی رابطه ای آشکار وجود دارد.

نظریه کاشت

نظریه کاشت یا پرورش گربنر، بر کنش متقابل میان رسانه و مخاطبانی که از آن رسانه استفاده می کنند و نیز بر چگونگی تأثیرگذاری رسانه ها بر مخاطبان تأکید دارد. فرض اساسی این نظریه این است که بین میزان مواجهه و استفاده از رسانه و واقعیت پنداری در محتوا و برنامه های آن رسانه ارتباط مستقیم وجود دارد؛ به این صورت که ساعت های متمادی مواجهه با رسانه ای خاص باعث ایجاد تغییر نگرش و دیدگاه های موافق با محتوای رسانه می شود. در واقع، نظریه پرورش با تعیین میزان و نوع برنامه های مورد استفاده از رسانه ها، میزان تأثیر را مطالعه می کند تا به سازوکار و نحوه تأثیر دست پیدا کند (عباسی قادی و خلیلی کاشانی، 1390 :81). نظریه کاشت یکی از اشکال اثر رسانه ها در سطح شناختی بوده و مربوط به این موضوع است که قرار گرفتن در معرض رسانه ها، تا چه حد می تواند باورها و تلقی عموم از واقعیت خارجی را شکل دهد. نظریه کاشت با اشاعه برای ارائه الگویی از تحلیل، تبیین شده است تا نشان دهنده تأثیر بلندمدت رسانه هایی باشد که اساساً در سطح برداشت اجتماعی عمل می کنند (احمدزاده کرمانی،1390 :336). در واقع، محور بحث گربنر این است که اهمیت تاریخی رسانه ها بیشتر در ایجاد شیوه های مشترک در انتخاب مسائل و موضوعات و چگونگی نگریستن به رخدادها و وقایع است. این شیوه های مشترک، محصول استفاده از تکنولوژی و نظام ارائه پیام است که نقش واسطه را به عهده دارند و به دید و درک مشترک از جهان اطراف منجر می شوند. گربنر محصول چنین فرایندی را "کاشت الگوهای مسلط ذهنی" می نامد. از نظر وی رسانه ها متمایل به ارائه دیدگاه های هم شکل و کم و بیش یکسان از واقعیت اجتماعی هستند و مخاطبان آن ها براساس این چنین مکانیسمی فرهنگ پذیر می شوند. گربنر تا آن جا پیش می رود که می گوید: "رسانه ها به دلیل نظم و هماهنگی که در ارائه پیام در طول زمان دارند، قدرت تأثیرگذاری فراوانی دارند؛ به طوری که باید آن ها را شکل دهنده جامعه دانست". گربنر بعدها در پاسخ به انتقادات وارده بر نظریه کاشت مبنی بر لحاظ نکردن سایر متغیرهای متداخل بر کاربران، این نظریه را مورد تجدید قرار داد. وی دو مفهوم "جریان اصلی" و "تشدید" را به این نظریه اضافه کرد. با این مفاهیم این واقعیت ها در نظر گرفته می شود که میزان مواجهه با رسانه ای خاص، نتایج متفاوتی را برای گروه های اجتماعی مختلف در بردارد. جریان اصلی هنگامی رخ می دهد که میزان مواجهه با رسانه، به تقارن دیدگاه در گروه ها منجر شود و تشدید، زمانی روی می دهد که اثر کاشت در گروه خاصی از جمعیت بیشتر شود (سورین و تانکارد، 1386 :392). اکنون داعیه این نظریه این است که استفاده از رسانه با متغیرهای دیگر در تعامل قرار می گیرد؛ به شیوه ای که مواجهه با رسانه ای خاص، بر برخی از افراد و گروه ها اثر قوی خواهد داشت و بر برخی از گروه ها تأثیری نخواهد گذاشت. گربنر معتقد است زمانی که شخص متغیرهای دیگر (میزان نوع، مدت و ویژگی های فردی و اجتماعی) را همزمان کنترل کند، اثر باقی مانده که قابل انتساب به رسانه ای خاص باشد، نسبتاً کم است.

نظریه میلتون روکیج

بنا به گفته روکیج،  "ارزش" عقیده یا باور نسبتاً پایداری است که فرد با تکیه بر آن یک شیوه رفتاری خاص با یک حالت غایی را که شخصی یا اجتماعی است، به یک شیوه رفتاری خاص یا یک حالت غایی که در نقطه مقابل حالت برگزیده قرار دارد، ترجیح می دهد. او به طور کلی، نظام ارزشی را سازمانی از اعتقادات مرتبط با مدل های مورد پذیرش برای اعمال یا وجود حالت نهایی در امتداد یک سلسله از اهمیت نسبی می داند (یوسفی، 1389 :17) . روکیج ارزش ها را به دو گروه ارزش های نهایی و ارزش های ابزاری تقسیم کرده و معتقد است که ارزش ها شیوه های برتر رفتار هستند و به عنوان وسیله ای برای رسیدن به هدف مطر ح می باشند (آزاد مرزآبادی، 1387 :118). او برای هر کدام از ارزش های غایی و ابزاری، دو دسته ارزش تشخیص می دهد. ارزش های غایی عبارت اند از: ارزش هایی که کانون تمرکز اجتماعی دارند مثل جهان در صلح، ارزش هایی که کانون تمرکز شخصی دارند، مثل رستگاری. ارزش های ابزاری نیز عبارت اند از: ارزش هایی که کانون تمرکز اخلاقی دارند، به این معنا که فرد در صورت پیروی نکردن از ارزش در رفتار یا احساس گناه و عذاب وجدان روبه رو می شود. ارزش هایی که متوجه شایستگی و خوشکوفایی و دارای کانون تمرکز شخصی هستند. روکیج معتقد است که باورها، گرایش ها و ارزش ها (ابزاری یا غایی) همگی در چارچوب نظامی کلی که همان نظام باورهای فراگیر است، نظم می یابد و نوعی آمیختگی و ارتباط کارکردی بین عناصر یا اجزای آن وجود دارد که روشنگر اهمیت نسبی هر یک از عناصر نظام کلی باورهاست. بنابراین، ارزش های غایی مهمتر و مرکزی تر از ارزش های ابزاری هستند. همان گونه که اهمیت ارزش های ابزاری از گرایش ها بیشتر است (یوسفی، 1389 :18). در واقع روکیج بر این باور است که ارزش ها به انسان ها آموزش داده می شوند و پس از یادگیری آنها در درون یک نظام ارزشی سازمان می یابند- هر ارزش در آن نظام براساس رابطه اش با ارزش های دیگر مرتب می شود. ارزش ها می توانند برای هر فرد کارکردهای مختلفی داشته باشند. آنها استانداردهای رفتاری ما را شکل می دهند و در تصمیم گیری به ما کمک می کنند. برای مثال، ارزش ها در بازنمایی و معرفی ما به دیگران، در مقایسه ای که نسبت به اعمال و اهداف مختلف داریم، تلاشی که در جهت اثر گذاری بر روی دیگران انجام می دهیم، در فرموله کردن نگرش هایمان، در ارزیابی و نکوهش دیگران و غیره به ما کمک می کنند. همچنین روکیج عوامل شکل دهنده نظام ارزشی افراد را به قرار زیر بیان می کند: تشابهات فرهنگ، نظام اجتماعی، طبقه، جنس، شغل، تحصیل، مذهب، تربیت و تمایلات سیاسی. وی بروز تغییرات در نظام ارزشی افراد را ناشی از تأثیرات دو دسته عوامل شخصیتی یا فردی و عوامل فرهنگی یا نهادهای اجتماعی می داند. وی اذعان می دارد که ارزش ها، محصولات نیروهای نهادی و فرهنگی هستند که بر افراد تأثیر می گذارند. نهادهای اجتماعی گوناگون که فرد در سرتاسر زندگی خود در یک فرهنگ مشخص در معرض آن قرار    می گیرد، نمایندگان و عاملان انتقال به شمار می روند. این نهادهای اجتماعی ممکن است یکدیگر را در ارزش هایی که مروج آنها هستند، تقویت کنند، ولی ممکن است در اولویت هایی که به ارزش های خاص نسبت می دهند، با هم به رقابت برخیزند(یوسفی، 1389 :19). وی بر این باور بود که هر فرد به طور نسبی ارزش هایی دارد که اهمیت ویژه ای برایش دارد. روکیج معتقد است که نظام باورهای کلی هر فرد به صورت کارکردی و سلسله مراتبی ساختاربندی شده است. بنابراین، اگر بخشی از یک سیستم تغییر کند، بخش های دیگر آن نیز تحت تأثیر قرار می گیرد و تغییر می کند، و به تبع آن رفتار فرد را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.

نظریه یورگن هابرماس

حوزه عمومی مورد نظر هابرماس، فضایی است که در آن فضا افراد به شیوه عقلانی بتوانند به بحث بپردازند و در این بحث به توافقی برسند و افراد در این محیط­ها بتوانند به طور برابر شرکت کنند. قدرت در این بحث­ها دخالت ندارد. هر موضوعی بتواند در این بحث­ها مطرح شود و افراد بتوانند در این بحث­ها مسائل خصوصی خود را مطرح کنند (آزاد ارمکی و امامی، 1383).  منظور هابر ماس از حوزه عمومی، قلمروی از حیات اجتماعی است که در آن بتوان چیزی را در برخورد با افکار عمومی شکل داد و شهروندان باید از امکان دسترسی به حوزه عمومی برخوردار باشند. در جریان هرگفتگو که افراد کنار هم جمع می شوند تا یک اجتماع را تشکیل دهند، در حقیقت بخشی از حوزه عمومی تشکیل می شود. افرادی که در کنار هم جمع شده اند زمانی به منزله عموم عمل می کنند که بدون اجبار بتوانند به مسائل مورد علاقه مردم یا منافع عمومی بپردازند و این زمانی امکان پذیر است که تضمین های لازم برای گردهمایی و اجتماع آنان فراهم باشد و آزادانه بتوانند به یکدیگر بپیوندند و آزادانه افکار خود را تبلیغ نمایند (نوذری ،1381 :466 ). هابرماس برای حوزه عمومی ویژگی هایی را بر می شمارد که عبارت اند از: حوزه عمومی بستر شکل گیری افکار عمومی است و محل بحث وتبادل نظر افراد پیرامون مسائل و علایق عمومی است. در این حوزه شهروندان بر سر منافع عمومی به بحث و تبادل نظر می پردازند. این حوزه میانجی گروه های همسو و قدرت عمومی است. اصل مشارکت ونظارت دموکراتیک، یکی از پایه های اساسی در این حوزه است. حق ورود در این حوزه برای تمامی شهروندان تضمین شده است. افراد شرکت کننده برای پیش بردن استدلال ازارزش ها و مبانی مقدس استفاده نمی کنند. در این حوزه خرد جمعی حاکم است؛ یعنی مهم توافق عام و اشتراک عقیده است که ازطریق استدلال و گفتمان عمومی به دست می آید. در حوزه عمومی به لحاظ فرهنگی و فکری ابعاد متعددی مطرح می شود و فضای حوزه عمومی به روی عقاید متفاوت باز است (علیخواه ،1378: 117). درصورت گسترده بودن حوزه عمومی، ارتباط میان افراد مستلزم ابزار معینی است. درجامعه امروزی که مراکز تولید اطلاعات افزون شده، نقش ابزارهای ارتباطی نیز تشدید گردیده است. امروزه دیگر کسی بدون ابزارهای ارتباطی توان ایجاد برقراری ارتباط موثر با دیگران در حوزه عمومی را نخواهد داشت. به تعبیر هابرماس، امروزه با توجه به گسترش و رشد عظیم تکنولوژی و علم، ابزار و امکانات پراکنش ارتباطات نیز گسترش یافته اند که از جمله مهمترین این ابزار می توان به روزنامه، نشریات، رادیو و تلویزیون، سینما، کامپیوتر، شبکه های اینترنت و... به عنوان مهمترین ابزار حوزه عمومی اشاره کرد ( نوذری ، 1381 : 467). هابرماس در کتاب "نظریه کنش ارتباطی" در تبیین کنش ارتباطی می‌نویسد: "در مقابل اینها (کنش راهبردی و ابزاری) من از کنش ارتباطی سخن می‌گویم؛ آنجا که کنش‌های کارگزاران نه از طریق محاسبات خودخواهانه موفقیت، بلکه از طریق عمل حصول تفاهم هماهنگ می شود. در کنش ارتباطی، مشارکت‌کنندگان در وهله اول به‌سوی موفقیت‌های فردی خود سمت‌گیری نمی‌کنند. آن‌ها هدف‌های فردی خود را تحت شرایطی دنبال می‌کنند که بتوانند نقشه‌های کنش خود را بر مبنای تعاریف مشترک از وضعیت هماهنگ کنند"(هابرماس ،1384 :390 ). در مورد مفهوم "حصول تفاهم"‌ که مولفه کلیدی فهم کنش ارتباطی به‌ شمار می‌رود، رسیدن به هم‌فهمی دوطرفه در کنش ارتباطی بوده و فرآیند رسیدن به توافق در میان فاعلان در مقام گوینده وعمل کننده می‌باشد(همان : 391 ). هابرماس معتقد است که نیازهای اساسی یا اصیل معینی وجود دارد که تمامی افراد کاملاً آزاد آن ها را دارند و این نیازها توسط هر کس که صمیمانه وارد یک گفت و گوی عملی شود، ضرورتاً کشف خواهد شد (استیون ،1380 : 7). هابرماس می افزاید: "روابط میان گویندگان وشنوندگانی که از توانش ارتباط برخورداند، موجب      می شود تا یکی دیگر از کارکردهای گفتار که همان شیوه با کاربرد زبان عادی تلفیق شده است، وارد عمل گردد. در کاربرد توصیفی زبان، هر گفتار کنش نوعی در بردارندة قول صمیمیت یا صداقتی است که با آن «من» گوینده احساسات، نیازها، وضعیت های درونیم را برای شنونده ابراز می کنم" (کفاشی ،1387: 59).

مدل نظری تحقیق

نمودار1: مدل مفهومی پژوهش

فرضیه های پژوهش

1. بین میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه وجود دارد.
2. بین میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی به باورهای مذهبی(دینداری) رابطه وجود دارد.
3. بین پایگاه اقتصادی– اجتماعی جوانان و ارزش های خانوادگی آنان رابطه وجود دارد.
4. بین میزان پایبندی به باورهای مذهبی(دینداری) جوانان و ارزش های خانوادگی آنان  رابطه وجود دارد.

روش شناسی پژوهش

 از لحاظ هدف، تحقیق از نوع کاربردی، از لحاظ شیوه تجزیه و تحلیل داده ها توصیفی و همبستگی       می باشد و هدف آن شناخت و توصیف وضعیت موجود ارزش های خانواده (متغیر وابسته) در جامعه آماری مورد مطالعه و تعیین رابطه آن با ویژگی های اجتماعی– فردی و مولفه های نوسازی فرهنگی (متغیر مستقل) می باشد. بنابراین از لحاظ روش گردآوری داده ها از دو روش اسنادی(کتابخانه ای) و روش میدانی(پیمایش و مصاحبه) استفاده شده است. در روش اسنادی جهت تدوین جامع چارچوب نظری تحقیق، مطالعات انجام گرفته قبلی و نظریه های جامعه شناسی در تحلیل ارزش های خانواده بررسی شده است و پس از ارزیابی تحقیقات و نظریه های مرتبط با موضوع، از یک طرف و شناخت وضعیت فعلی جامعه، تدوین شاخص ها و متغیرهای تحقیق انجام گرفته است.

تعریف نظری و عملی مفاهیم  و چگونگی اندازه گیری متغیرها

  شبکه اجتماعی

الف) تعریف مفهومی: شبکه را می توان به هر مجموعه یا سیستم درون پیوندی نسبت داد که هدف آن به اشتراک گذاشتن یک قابلیت یا توانایی بین دو یا چند نظام در محدوده مکان و زمان است و در حالت مطلوب، محدودیت مکانی و زمانی ندارد. در واقع، شبکه مجموعه ای است از اشیا یا دستگاه ها مانند تلفن، فکس و کامپیوتر که به هم متصل اند. گونه ای از این شبکه ها، اجتماعی هستند. در این نوع شبکه، انسان ها با یکدیگر ارتباط دارند. ساده ترین شبکه اجتماعی را می توان خانواده، بستگان، قبیله، دوستان و همکاران دانست. نوع دیگری از شبکه های اجتماعی نیز وجود دارند که در آن روابط اشخاص، بر پایه رایانه و اینترنت به گونه برخط (آنلاین) انجام می‌پذیرد.

ب) تعریف عملیاتی: برای سنجش متغیر شبکه اجتماعی تلگرام از دو بعد میزان استفاده و نوع استفاده، سوالات به صورت محقق ساخته  طراحی و سوالات هر مولفه بر اساس طیف لیکرت به صورت پنج گزینه‌ای طراحی شده است. (طالبی، ۱۳90: ۲23). در مورد مفهوم سازی  شبکه اجتماعی تلگرام گویه هایی برای سنجش هر یک از ابعاد ذکر شده در نظر گرفته شده اند. این گویه ها به صورت تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق در جدول شماره  1 آمده است.

جدول 1: معرف ها، گویه ها و سطح سنجش  شبکه اجتماعی تلگرام

گرایش مذهبی(دینداری) 

   الف) تعریف مفهومی: ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺸﺘﺮک ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻣﺮﺑﻮط به دﻳﻦ، ﻣﻲ ﺗﻮان دﻳﻦ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از اﻋﺘﻘﺎدات، اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻋﻤﺎل ﻓﺮدی و ﺟﻤﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ (ﺧﺪا) ﻣﺮﺗﺒﻂ است، تعریف نمود. دﻳﻨﺪاری  ﻳﺎ اﻟﺘﺰام دینی ﻧﻴﺰ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮش اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدات و اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺧﺎص و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺗﺒﻌﻴﺖ از دﺳﺘﻮرﻫﺎی دﻳﻦ و ﻣﺠﺮی آﻧﻬﺎ ﺑﻮدن اشاره دارد. در واﻗﻊ، اﻃﻼق ﻟﻔﻆ دﻳﻨﺪاری ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﺻﻮرت    ﻣﻲ  ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻳﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از اﻓﺮاد، ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ و دﺳﺘﻮرﻫﺎی دﻳﻨﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ دﻳﻨﺪاری ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از: اﻟﺘﺰام ﻓﺮد ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻮرد ﭘﺬﻳﺮش ﺧﻮﻳﺶ. اﻳﻦ اﻟﺘﺰام در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از اعتقادات،  اﺣﺴﺎﺳﺎت و اﻋﻤﺎل ﻓﺮدی و ﺟﻤﻌﻲ ﻛﻪ ﺣﻮل ﺧﺪاوﻧﺪ  و راﺑﻄﻪ اﻳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ او دور ﻣﻲ زﻧﺪ، سازمان می پذیرد .(شایسته، 136 :1386)

ب) تعریف عملیاتی: برای سنجش متغیر دینداری از سه بعد اعتقادی، مناسکی و پیامدی، سوالات محقق ساخته و استاندارد، طراحی و سوالات هر مولفه بر اساس طیف لیکرت به صورت پنج گزینه‌ای طراحی شده است. ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ، دﻳﻨﺪاری در اﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻣﻘﻴﺎس ﮔﻼک و اﺳﺘﺎرک ﻣﻮرد ﺳﻨﺠﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ سه ﺑﻌﺪ می باشد. در مورد مفهوم سازی دینداری جوانان گویه هایی برای سنجش هر یک از ابعاد ذکر شده در نظرگرفته شده اند.

جدول 2: معرف ها، گویه ها و سطح سنجش  گرایش مذهبی

ارزش های خانوادگی 

الف) تعریف مفهومی: ارزش های خانوادگی مفهومی است که رسالت تداوم خانواده و به تبع آن تداوم نسل ها را در خود دارد و هم اوست که کیفیت و کمیت نسل فردا را رقم می زند. کولین در مقاله خود در سال 1994 ارزش های خانوادگی را چنین تعریف می کند: "کیفیت هایی که هسته خانواده را تعریف     می کنند و پیوند مادام العمر بین زن و مرد و سایر اعضای خانواده را تضمین می نمایند. به عبارت دیگر، ارزش های خانوادگی، اموری بسیار مهم اند که موجب استحکام بنیان خانواده می شوند"(کولین به نقل از حسین بگی،19:1383).

ب) تعریف عملیاتی: برای سنجش ارزش های خانوادگی  و تغییرات این ارزش ها از مفاهیمی چون نگرش به خانواده، اهمیت خانواده (خانواده گرایی) استفاده و سوالات هر مولفه بر اساس طیف پنج گزینه ای لیکرت اندازه گیری شده است. در ارتباط با مفهوم سازی ارزش های خانوادگی،  گویه هایی برای سنجش هر یک از ابعاد ذکر شده در نظرگرفته شده اند.

جدول 3: معرف ها، گویه ها و سطح سنجش ارزش های خانوادگی

روش شناسی پژوهش

روایی و پایایی ابزار اندازه گیری

در این پژوهش برای برآورد اعتبار سوالات پرسشنامه، از اعتبار محتوایی استفاده شده است. اعتبار محتوایی به معنی شناسایی اعتبار شاخص‌ها یا معرف‌های پژوهش از طریق مراجعه به داوران می‌باشد. بدین ترتیب در پژوهش حاضر پژوهشگران از طریق بررسی ادبیات موضوع و نظر خبرگان این حوزه به این نتیجه رسیده‌اند که شاخص گنجانده شده درسوالات پرسشنامه معرف حوزه معنایی مفاهیم مورد مطالعه هستند. همچنین برای حصول اطمینان از پایایی ابزار سنجش، پرسشنامه مورد پیش آزمون قرار گرفت. به این صورت که تعداد 5۰ نفر از پاسخگویان پرسشنامه تنظیم شده را تکمیل نمودند. پس از تکمیل، پرسشنامه‌های مذکور کدگذاری و در نرم افزار SPSS وارد شدند و پایایی آن‌ها به وسیله آلفای کرونباخ ارزیابی گردید. نتایج به دست آمده در غالب موارد بیش از ۷۰ درصد بود که نشان دهنده پایایی و قابلیت اعتماد پرسشنامه می‌باشد (جدول ۱) برای روایی سازه‌ها نیز با استفاده از نرم افزار Amos عاملی انجام گرفت و سپس با اطمینان از اعتبار آن به تحلیل داده‌ها اقدام گردید. داده‌ها با نرم افزار spss در دو سطح توصیفی و استنباطی مورد پردازش قرار گرفته است. همچنین برای تحلیل داده‌ها از رگرسیون چند متغیره و مدل‌سازی معادلات ساختاری استفاده شده است.

جدول 4: ضریب آلفای کرونباخ مقیاس‌های تحقیق

جامعه و نمونه آماری و استراتژی نمونه گیری و تعیین حجم نمونه

   با توجه به ماهیت موضوع پژوهش و  اهداف مورد نظر، جامعه آماری تحقیق حاضر شامل مجموعه جوانان گروه سنی 18-29 سال می‌باشند که در شهر تهران بزرگ سکونت دارند. با توجه به تعریف جامعه آماری، هر یک از افراد این گروه سنی به عنوان واحد آماری محسوب می‌شود که براساس آمار سال 1390 برابر 2219653 نفر است (سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390). از این تعداد،  1088096  نفر زن و 1131557 نفر مرد هستند. روش نمونه گیری در این تحقیق، از نوع "نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای" است. بر این اساس در مرحله اول نمونه گیری، مناطق 22 گانه شهرداری تهران به سه قسمت یا خوشه تقسیم شدند؛ به طوری که مناطق 1 تا 5 در گروه 1، مناطق 6 تا 14 در گروه 2 و مناطق 15 تا 22 در گروه 3 طبقه بندی شدند. جدول زیر جمعیت گروه سنی 18-29 سال شهر تهران را به تفکیک جنس نشان     می دهد. بر اساس این جدول جمعیت گروه سنی 18-29 سال شهر تهران برابر 2219653 نفر می باشد که بر طبق فرمول کوکران حجم نمونه 384 نفر می باشد. لذا از روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای استفاده شده است. بدین صورت که ابتدا نقشه شهر تهران بر اساس مناطق 22 گانه تهیه گردید. سپس بر طبق اطلاعات به دست آمده از شهرداری به 24 خوشه تقسیم بندی گردید. در ادامه هر کدام از خوشه ها به شهرک ها و محله و در ادامه به بلوک هایی تقسیم بندی گردید. در مرحله بعد با استفاده از نمونه گیری تصادفی از هر خوشه، از بین محله های مشخص شده یک محله که معرف کل خوشه باشد، انتخاب شد. در ادامه از داخل هر کدام از نواحی که به بلوک هایی مشخص تقسیم شده اند، اطلاعات جمع آوری شد. بدین صورت که بین فهرست بلوک های هر قسمت تعیین شده، تعدادی بلوک (به تعداد یک دهم حجم نمونه در هر قسمت) به صورت تصادفی انتخاب و سپس با منظور کردن عدد 10 به عنوان فاصله نمونه، در هر بلوک 10 خانوار به صورت منظم انتخاب شدند. به علاوه، در هر بلوک نقطه شروع نمونه گیری از بین اعداد 1 تا 10 به صورت تصادفی تعیین شده است. شروع نمونه گیری در هر بلوک از سمت شمال شرقی آن و در جهت حرکت عقربه ساعت صورت گرفته و بلوک هایی که کمتر از 10 خانوار دارند، همراه با بلوک سمت غرب یا نزدیکترین بلوک مسکونی به آنها در نظر گرفته شدند. روش تعیین حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران به صورت زیر بوده است:

از آن جا که حد مطلوب اطمینان در این پژوهش 95/0 در نظر گرفته شده، در نتیجه سطح احتمال مورد نظر (d) برابر با 05/0 و اندازة متغیّر در توزیع طبیعی یا ضریب اطمینان (t‌) برابر با 96/1 است. برای تعیین واریانس، می­توان از پیش­برآورد استفاده کرد. بزرگ­ترین نمونه لازم برای پاسخ‌گویی به سوالات یک تحقیق وقتی به دست می­آید که احتمال دارا بودن صفت یا قرار گرفتن در نمونه (p) برابر 5/0 باشد. در این صورت، اشتباه استاندارد کم­ترین مقدار را به خود می­گیرد (سرایی، 1384: 124). همچنین، بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 جامعه آماری (N) افراد 18-29  سال ساکن در شهر تهران بزرگ برابر با 2219653 است که با توجه به داده­های بالا و فرمول کوکران حجم نمونه (n) برابر با 384 نفر خواهد بود- برای کاهش خطای ناشی از نمونه گیری و احتمال ناقص بودن برخی از پرسشنامه ها، این تعداد به 390 نفر افزایش داده شد.

روش و تجزیه و تحلیل داده ها

فرضیه های اصلی تحقیق با استفاده از مدل سازی معادله ساختاری آزمون شده اند. آزمون فرضیه ها با استفاده از این تکنیک به محقق یاری می رساند تا با متغیرهای اصلی درگیر در فرضیه به عنوان متغیرهای پنهان برخورد کند و خطاهای اندازه گیری را در برآورد پارامترهای مرتبط با آزمون فرضیه دخالت دهد. به منظور انجام محاسبات از نسخه 22 دو نرم افزار spss وAmos استفاده شده است.

یافته های پژوهش

یافته‌های توصیفی متغیر‌های پژوهش

بر اساس آمار از 390 نفر پاسخگو، 3/51 درصد مرد و 7/48 درصد زن بوده‌اند که از این تعداد،3/33 درصد را افراد ردۀ اول سنی 18-21، 4/35 درصد را افراد ردۀ دوم سنی22-25 و 3/31 درصد دیگر را جوانان ردۀ سوم سنی26-29 تشکیل می­دهند. 81 درصد ترکیب جامعۀ نمونه را مجردان و 9/14درصد را افراد متاهل تشکیل می­دهند- البته 3/3 درصد نیز به این پرسش پاسخ سایر داده اند. از نظر سطح تحصیلات 172 نفر(1/44 درصد) دارای مدرک کارشناسی بوده که نمای توزیع است و کمترین تعداد با فراوانی 2 نفر(5/0 درصد)  دارای تحصیلات حوزوی هستند. همچنین، 2/6 درصد افراد دارای مدرک زیر دیپلم، 1/25 درصد دارای مدرک دیپلم، 7/17 درصد دارای مدرک فوق دیپلم ، 6/5 درصد دارای مدرک کارشناسی ارشد و8/0 درصد دارای مدرک دکتری هستند. حدود 4/15 درصد از پاسخگویان در مناطق بالایی (1 تا 3)، 1/64 درصد در مناطق میانی(4 تا 16)، و 5/20 درصد در مناطق پایینی(17 به بالا) سکونت داشته اند. در مورد وضع فعالیت پاسخگویان، نتایج بیانگر آن است که 1/26 درصد از افراد مورد بررسی در بخش های دولتی یا خصوصی  بوده اند- از این تعداد، 9/7 درصد در بخش دولتی و 2/18درصد نیز در بخش خصوصی فعالیت داشته اند. 9/73  درصد از افراد در مشاغل غیر دولتی فعالیت داشته اند که از این تعداد،  31 درصد خود را در حال تحصیل(دانش آموز یا دانشجو) معرفی کرده اند. 9/42 درصد نیز در سایر موارد جای گرفته اند(خانه دار، سرباز و بیکار و غیره). حدود 48 درصد از پاسخگویان میزان درآمد خانواده را بین 1 تا 5/1 میلیون بیان نموده اند. این طبقه به علاوه افرادی که بین 2 تا 5/1  میلیون درآمد دارند و6/13درصد  هستند، طبقه متوسط محسوب می شوند و بیشتر افراد نمونه آماری از نظر درآمدی به شمار می آیند. میانگین درآمد ماهیانه خانواده پاسخگویان1250.000 هزار تومان است- کمترین میزان درآمد 80 هزار تومان و بیشترین درآمد نیز 10 میلیون تومان بیان شده است. همچنین شاخص های انحراف استاندارد و واریانس مربوط به این متغیر بسیار بزرگ است و بدین معناست که فاصله درآمد پاسخگویان با یکدیگر زیاد و لذا فاصله طبقاتی آنان بسیار زیاد است. 9/14 درصد خانواده های پاسخگویان در پایگاه اقتصادی– اجتماعی خیلی پایین و حدود 7/38 درصد از آنان نیز در پایگاه اقتصادی– اجتماعی پایین قرار گرفته اند. حدود2/27 درصد از خانواده ها نیز به پایگاه متوسط تعلق داشتند. پایگاه اقتصادی– اجتماعی حدود 1/13 درصد از خانواده های جوانان مورد مطالعه بالا و1/6 درصد خیلی بالا است. بنابراین در مجموع، حدود6/53 درصد از پاسخگویان در پایگاه اقتصادی– اجتماعی پایین، 2/27 درصد در طبقه متوسط و 2/19 درصد نیز در پایگاه اقتصادی – اجتماعی بالا قرار داشتند.

باورهای مذهبی (دینداری)

جدول 5: توزیع پاسخگویان بر حسب میزان التزام به ابعاد دینداری

همانطور که در این جدول دیده می شود، میانگین همه عوامل بالاتراز 3 می باشد و مولفه اعتقادات دینی بیشترین میانگین را (95/4) در بین چهار مولفه داراست و مولفه تجربی باورهای دینی با مقدار77/2 دارای کمترین مقدار میانگین می باشد. در کل میانگین دینداری در جامعه مورد مطالعه 51/3 بوده که با توجه به اینکه حداقل و حداکثر نمره به ترتیب 1 و 5 می باشد نشان می دهد که میزان دینداری در بین جوانان تقریبا در حد متوسط رو به بالا می باشد.

شبکه اجتماعی تلگرام

جدول 6: توزیع پاسخگویان بر حسب مقیاس های نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام

جدول 6 ، توزیع پاسخگویان را برحسب شاخص یا مقیاس های نوع استفاده از تلگرام نشان می دهد. بر اساس اطلاعات این جدول، بیشترین استفاده از تلگرام به ترتیب استفاده ارتباطی با میانگین(75/3) و استفاده اطلاعاتی با میانگین(54/3) و استفاده تفریحی با میانگین (34/3) بوده است. همچنین، کمترین استفاده از تلگرام، مربوط به استفاده تجاری با میانگین(21/2) می باشد.

میزان استفاده ازشبکه اجتماعی تلگرام

با مشاهده جدول فوق ملاحظه می گردد، 2/8 درصد از جوانان در بازه زمانی کمتر از 1 ساعت، 2/20 درصد از افراد در بازه زمانی 1 تا 2 ساعت ،3/21 درصد از افراد در بازه زمانی 2تا4 ساعت و 9/44 درصد از افراد در بازه زمانی 4 ساعت و بیشتر در روز به شبکه اجتماعی تلگرام مراجعه می کنند- 4/5 درصد نیز پاسخ نداده اند.

جدول 7: توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان استفاده

آزمون فرضیه های پژوهش

رابطه میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی

اولین فرضیه: بین میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی رابطه معکوس وجود دارد؛ یعنی هرچه میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام افزایش یابد، سطح ارزش های خانوادگی نیز کاهش می یابد.

جدول 8:  ضریب همبستگی پیرسون بین نوع استفاده از  شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل جدول 8 حاکی از آن است که بین استفاده اطلاعاتی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(001/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده اطلاعاتی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد. از طرف دیگر، این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با 196/0 است، به صورت مستقیم و مثبت می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان استفاده اطلاعاتی از شبکه اجتماعی تلگرام سطح ارزش های خانوادگی افزایش می‌یابد، اما بین استفاده تجاری از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود ندارد(375/0 = P) . با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده تجاری از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود ندارد. بین استفاده تفریحی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(003/0 = P) . با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده تفریحی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با 143/0 است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان استفاده تفریحی از شبکه اجتماعی تلگرام، سطح ارزش های خانوادگی کاهش می‌یابد. بین استفاده ارتباطی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(001/0 = P) . با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده ارتباطی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با 181/0- است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان استفاده ارتباطی از شبکه اجتماعی تلگرام، سطح ارزش های خانوادگی نیز کاهش می‌یابد. نتایج نشان می دهد که بین استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(000/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه وجود دارد. از طرفی این رابطه(ضریب همبستگی پیرسون)  که برابر با 278/0- درصد است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که هرچه میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام افزایش یابد، سطح ارزش های خانوادگی کاهش می یابد. ضریب همبستگی به دست آمده رابطه قوی بین دو متغیر را نشان می دهد.

جدول 9: ضریب همبستگی پیرسون بین میزان و نوع استفاده از  شبکه اجتماعی تلگرام با ارزش های خانوادگی جوانان  

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل جدول 9 حاکی از آن است که بین میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه وجود دارد(000/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه وجود دارد. از طرفی این رابطه(ضریب همبستگی پیرسون)  که برابر با 395/0- درصد است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که هرچه میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام افزایش یابد، سطح ارزش های خانوادگی کاهش می یابد. ضریب همبستگی به دست آمده رابطه قوی بین دو متغیر را نشان می دهد.

رابطه میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام با میزان پایبندی دینی جوانان

جدول 10: ضریب همبستگی پیرسون بین نوع استفاده از  شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل جدول 10 حاکی از آن است که بین استفاده اطلاعاتی از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(001/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده اطلاعاتی از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با 205/0 درصد است، به صورت مستقیم و مثبت می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان استفاده اطلاعاتی از شبکه اجتماعی تلگرام، میزان پایبندی دینی افزایش می‌یابد، اما بین استفاده تجاری از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود ندارد(322/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده تجاری از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود ندارد. بین استفاده تفریحی از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(038/0 = P) . با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده تفریحی از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با 138/0- درصد است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان استفاده تفریحی از شبکه اجتماعی تلگرام، میزان پایبندی دینی کاهش می‌یابد. بین استفاده ارتباطی از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(257/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین استفاده ارتباطی از شبکه اجتماعی تلگرام و ارزش های خانوادگی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با185/0- درصد است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان استفاده ارتباطی از شبکه اجتماعی تلگرام میزان پایبندی دینی نیز کاهش می‌یابد. بین میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه وجود ندارد (322/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی دینی جوانان رابطه معنی‌داری وجود ندارد.

جدول 11:  ضریب همبستگی پیرسون بین میزان و نوع استفاده از  شبکه اجتماعی تلگرام با میزان پایبندی دینی جوانان  

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل جدول 11 حاکی از آن است که بین میزان و نوع استفاده از  شبکه اجتماعی تلگرام با میزان پایبندی دینی جوانان  رابطه معکوس وجود دارد(001/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام با میزان پایبندی دینی جوانان  رابطه وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون)  که برابر با 245/0- درصد است، به صورت معکوس و منفی می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام، میزان پایبندی به ارزش های دینی نیز کاهش می‌یابد.

رابطه پایگاه اقتصادی- اجتماعی با  ارزش های خانوادگی

جدول 12: ضریب همبستگی پیرسون بین پایگاه اقتصادی- اجتماعی و  ارزش های خانوادگی  

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل جدول 12 حاکی از آن است که بین پایگاه اقتصادی- اجتماعی و شبکه اجتماعی تلگرام اجتماعی جوانان رابطه معنی‌داری وجود دارد(000/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول، می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین پایگاه اقتصادی- اجتماعی و استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام اجتماعی جوانان رابطه وجود دارد. از طرفی این رابطه (ضریب همبستگی پیرسون) که برابر با 173/0 درصد است، به صورت مستقیم و مثبت می باشد  و موید این نکته است که با افزایش پایگاه اقتصادی- اجتماعی، میزان استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام افزایش می‌یابد. ضریب همبستگی به دست آمده رابطه قوی بین دو متغیر را نشان می دهد.

رابطه میزان پایبندی دینی جوانان با  ارزش های خانوادگی

جدول 13: ضریب همبستگی پیرسون بین میزان پایبندی دینی جوانان با  ارزش های خانوادگی

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل جدول 13 حاکی از آن است که بین میزان پایبندی دینی جوانان با  ارزش های خانوادگی رابطه معنی‌داری وجود دارد(001/0 = P). با توجه به نتایج به دست آمده از جدول،        می توان گفت که با اطمینان 99 درصد و سطح خطای کوچک تر از 05/0 بین میزان پایبندی دینی جوانان با  ارزش های خانوادگی رابطه وجود دارد. از طرفی این رابطه(ضریب همبستگی پیرسون)  که برابر با 415/0 درصد است، به صورت مستقیم و مثبت می باشد و موید این نکته است که با افزایش میزان پایبندی دینی جوانان، سطح ارزش های خانوادگی نیز افزایش می‌یابد. ضریب همبستگی به دست آمده رابطه قوی بین دو متغیر را نشان می دهد.

آزمون رگرسیون چندگانه

در این بخش از تحلیل به بررسی روابط چند گانه بین متغیرها پرداخته می شود. هدف ما در این قسمت یافتن میزان و سهم اثر متغیرهای مستقل در تبیین ارزش های خانواده می باشد. نتایج جدول رگرسیون (جدول 8) نشان می دهد ضریب همبستگی چندگانه بین ارزش های خانواده و عوامل موثر بر آن599/0 است که با توجه به میزان F و سطح معناداری جدول رگرسیونی، رابطه آن معنادار است. ضریب تعیین ()مبین آن است که از 359 واریانس تصویر بدن توسط متغیرهای موجود در معادله رگرسیون (جدول14) که در سطح معناداری قرار دارند، تبیین می شود. از بین متغیرهای موجود در جدول با توجه به سطح معناداری آماره t هر متغیر و میزان ضرایب بتا^[9] به ترتیب شبکه اجتماعی تلگرام، گرایش مذهبی، پایگاه اقتصادی- اجتماعی و سن در تبیین ارزش های خانواده موثرند. با توجه به ضرایب بتای حاصل شده، متغیر شبکه اجتماعی تلگرام بیشترین تاثیر و سن کمترین تاثیر را بر روی متغیر وابسته تحقیق دارد.

جدول14: نتایج آزمون تحلیل رگرسیون برای عوامل موثر برارزش های خانوادگی

جدول 15: ضرایب آزمون تحلیل رگرسیون برای عوامل موثر برارزش های خانوادگی

به این ترتیب معادله رگرسیونی پژوهش عبارت است از :

Y = a + b₁x₁ + b₂x₂ + b₃x₃ + b₄x₄ + b₅x₅

شبکه اجتماعی 490%- دینداری 329%+ مقدار ثابت(097/2)  = ارزش های خانواده

سن004%+ پایگاه اقتصادی – اجتماعی217% +

الگو سازی معادلات ساختاری با کاربرد  Amos

در این قسمت به آزمون اعتبار سازه ای وسیله اندازه گیری و آزمون نیکویی برازش ساختار مورد نظر با استفاده از نرم افزار^[10] با در اختیار داشتن داده های مربوط به متغیرهای بر گرفته شده از فرضیه ها           می پردازیم.

نمودار 2:  مدل نهایی برازش شده بر اساس تکنیک تجزیه و تحلیل معادلات ساختاری برای پیش بینی عوامل موثر بر ارزش های خانواده

Chi-square = 227.41, df = 74, NFI= .91 , CFI=.95,GFI=.95 , RMSEA=.038

جدول16: خلاصه ای از شاخص های برازش برای مدل

مدل فوق به آزمون اعتبار سازه ای وسیله اندازه گیری ارزش های خانوادگی و آزمون نیکویی برازش ساختار آن پرداخته است. در بخش اندازه گیری همچنان که از مدل بر می آید، بیشتر معرف های متغیرهای مکنون به طور نسبتاً مناسب روی آن ها بار شده اند و البته متغیرهایی که بار گویه پایینی داشته اند از معادله خارج شده اند. بخش ساختاری مدل نیز حاکی از آن است که متغیرهای شبکه اجتماعی تلگرام  و گرایش مذهبی بیشترین مقدار واریانس ارزش های خانوادگی جوانان را تبیین کرده اند . شاخص های مدل، آزمون نیکویی برازش ساختار نظری مطرح شده با داده های مشاهده شده و اعتبار سازه ای وسیله اندازه گیری مورد بحث را نشان می دهد. کلیه شاخص های تطبیقی مدل نیز مقادیر بالاتر از 90/0 را نشان می دهند که به معنای توان مدل از فاصله گرفتن از یک مدل استقلال و نزدیک شدن به یک مدل اشباع شده بر مبنای معیارهای تعریف شده برای آن هاست. از آنجا که معیارهای 95/0=GFI ، 94/0=AGFI و 94=IFI نزدیک به یک می باشند، داده ها حاکی از برازش نسبتاً زیاد مدل و معیار 038/0=RMSEA حاکی از عملکرد خوب باقیمانده ها در مدل است (البته از آنجا که آماره   کاملاً تحت تاثیر حجم نمونه مورد مطالعه      می باشد و حجم نمونه در این تحقیق زیاد است، معناداری یا عدم معناداری  ملاک مناسبی برای قضاوت در مورد مدل می باشد.)

بحث و نتیجه گیری

شبکه های اجتماعی با توجه به ماهیت، ساختار و قالب های برنامه سازی خود به اشکال گوناگون بر هویت  و ارزش های خانوادگی اثر می گذارند. هدف کلی این شبکه ها، ارتقای سطح دانش و آگاهی عمومی است. آنچه امروزه از شبکه های اجتماعی مورد انتظار است، توجه به تحولات  ساختاری عمیقی است که در هویت و ارزش های خانوادگی روی داده است. امروزه، هویت  و ارزش های خانوادگی نه تنها از نظر بعد، اندازه و کارکردهای آن، بلکه از نظر نقش اعضا متحول شده است. این تحولات اگرچه در مواردی زمینه لازم را برای شکوفایی و تحرک درونی هویت خانوادگی فراهم ساخته، خود موجب پدید آمدن تهدید هایی جدی شده که انسجام درونی خانوادگی را در معرض  نابودی قرار داده است. شبکه های اجتماعی، آسیب های مهم اجتماعی و نقش هر یک از آنها را در هویت خانوادگی در چهارچوب کلی تری مطرح می کند. از این رو، شناخت ویژگی هر یک از آسیب های اجتماعی و تحولاتی که طی زمان پیدا می کنند، از وظایف مهم شبکه های اجتماعی است و آنچه اهمیت دارد، پذیرفتن این واقعیات اجتماعی به جای انکار آنهاست. براساس نظریه هابرماس(نظریه کنش ارتباطی)،  نتایج پژوهش حاضر گویای آن است که میزان و نوع استفاده از شبکه های اجتماعی تلگرام در کنار واقعی تلقی کردن محتوای شبکه های اجتماعی اینترنتی بر ارزش های خانوادگی کاربران مؤثر است. می توان گفت هرچه میزان استفاده در شبکه های اجتماعی تلگرام افزایش یابد، احتمال تأثیرپذیری کاربر بیشتر است. برعکس هر چه میزان، مدت زمان استفاده و مدت زمان عضویت در شبکه های اجتماعی کاهش یابد، احتمال تأثیرپذیری وی کمتر خواهد بود. بین میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام و میزان پایبندی به باورهای دینی رابطه معکوس و منفی وجود دارد؛ یعنی هر چه میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام افزایش یابد، میزان پایبندی به باورهای دینی جوانان نیز کاهش می یابد. این فرضیه با 95 درصد اطمینان تایید شد. به عبارت دیگر، با افزیش میزان و نوع استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام، میزان پایبندی به باورهای دینی نیز کاهش می یابد. این نتیجه با یافته های عدلی پوروسپهری  (1392) که متناسب با افزایش مدت زمان عضویت، شناسه ها ومولفه های دینداری دگرگون می شود همخوانی دارد. بین میزان پایبندی به باورهای دینی و ارزش های خانواده در بین جوانان  رابطه مستقیم و مثبت وجود دارد؛ یعنی هر چه میزان پایبندی به باورهای دینی افزایش یابد، میزان پایبندی سطح ارزش های خانواده در بین جوانان  نیز افزایش می یابد. این فرضیه با 95 درصد اطمینان تایید شد. به عبارت دیگر، با افزیش میزان پایبندی به باورهای دینی، سطح ارزش های خانواده نیز در بین جوانان  افزایش می یابد.

بررسی یافته های تحقیق نشان داد که نوع  استفاده و میزان استفاده از شبکه های اجتماعی تلگرام و برنامه های آنها رابطه مستقیم و مثبت یا منفی و معکوس با ارزش های خانوادگی دارد. در این میان، شبکه اجتماعی تلگرام در ایجاد ناهنجاری های اخلاقی و تربیتی نقش دارد و به رابطه معکوس و منفی بین میزان استفاده از تلگرام و ارزش های خانوادگی منجر می شود؛ بدین معنی که هرچه میزان استفاده از تلگرام بیشتر می شود، سطح ارزش های خانوادگی کمتر می شود. همچنین بررسی یافته ها بر این دیدگاه تاکید  می کند که استفاده تجاری از تلگرام در به وجود آوری رابطه مثبت یا منفی بر ارزش های خانوادگی نقشی ندارد، اما بین استفاده اطلاعاتی، ارتباطی وتفریحی با ارزش های خانواده رابطه معناداری وجود دارد. این نتیجه با یافته های جوادی و زنجانی زاده (1383)، کفاشی (1387) و نجفی ایوانکی (1392) که نتایج تحقیق آنها هم به یک رابطه معکوس بین متغیرهای شبکه اجتماعی تلگرام با ارزش های خانوادگی اشاره دارد، همخوانی دارد.

پیشنهادها

در پایان، پیشنهاد می گردد:

• با توجه به تاثیر میزان دینداری بر میزان ارزش های خانوادگی در بین دانش آموزان مورد مطالعه، سعی شود تقویت مولفه های دینداری توسط والدین و کادر آموزشی در دستور کار قرار گیرد.
• از آنجای که دسترسی به شبکه اجتماعی تلگرام از طریق گوشی همراه در هر زمان و هر مکانی امکان پذیر می باشد، خانواده ها با اعمال نظارت و کنترل بیشتر بر فرزندان، دامنه آسیب های اجتماعی را کاهش دهند و بر گستره ارزش های خانوادگی بیفزایند.
• مسئولان و برنامه ریزان کشور سعی در ارائه برنامه های منسجم برای معرفی خانواده ایرانی در فضای مجازی داشته باشند تا به نوعی بتوان خانواده ایرانی را به عنوان یکی از خانواده های اثرگذار در عرصه جهانی به کاربران خارجی معرفی نمود.
• تلگرام، یک ظرف خالی است که جوانان خود را با تمام ویژگی هایش در آن خالی می کنند. نادیده گرفتن این ظرف می تواند منجر به آسیب های اجتماعی و خانوادگی شود. بنا براین شایسته است که از سرکوب وسرزنش آن دست برداریم و با به رسمیت شناختن آن، اختصاص پژوهش های خاص در مورد آن و دخالت در این شبکه و استفاده بهینه از آن در بهبود روابطمان از آن بهره گیریم.