Document Type : Original Article
Authors
1 Ph.D.Student in Sociology, Sociology Department, Faculty of Social Sciences,Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Ph.D., Assistant Professor, Social SciencesDepartment, East Tehran Branch,Islamic Azad University,Tehran,Iran
Abstract
The study is to explain the changes in the social identity of young people through virtual social networks. The research was conducted in the theoretical framework of cultivation theory, Giddens theory and Castells network community theory. The data was collected through survey from 384 young people aged 18 to 35 using researcher-made questionnaire. Sampling was done using Cochran's formula and multi-stage cluster method.
The results of regression analysis and path analysis showed that the virtual social networks predict 15/5% of changes in youth social identity. On the other hand, despite the spread among users, the use of Twitter and Facebook social networks, did not explain the social identity variable. The use of YouTube with a value of 0/295 had the highest explanatory rate, which included a direct and indirect relationship.
The second influential social network in explaining this variable was Soroush, which had the opposite effect in explaining the social identity of young people, unlike Twitter.
Keywords
تبیین تاثیرات فضای مجازی بر هویت اجتماعی جوانان در شهر تهران
سپیده مقصودی[1]
حبیب صبوری خسروشاهی[2]
نوروز هاشمزهی[3]
تاریخ دریافت مقاله: 30/1/1399
تاریخ پذیرش مقاله:31/3/1399
مقدمه
هویت اجتماعی به معنای ویژگی هایی است که از طریق دیگران به یک فرد نسبت داده میشود. این ویژگی ها را میتوان نشانههایی تلقی کرد که نشان می دهند هر شخصی معینی، اساسا چه کسی است. در عین حال، این ویژگی ها شخص مذکور را به افراد دیگر مربوط می کند که همین خصوصیات و کیفیات را دارند. همچنین، هویتهای اجتماعی بعد جمعی دارند. آنها مشخص میکنند که افراد چگونه "شبیه" دیگران هستند. اگر هویتهای اجتماعی نشان دهنده شیوههای همسانی افراد با دیگران هستند، هویت شخصی ما را به عنوان افرادی جدا و مجزا از یکدیگر متمایز می کند (گیدنز، 1386: 46). ویژگیهای افراد که هویت جمعی آنان را نشان میدهد، در روابط متقابل اجتماعی مشخص میگردند که در سده بیست و یکم بخشی از روابط اجتماعی که در قالب روابط چهره به چهره در جوامع سنتی رواج داشت، به روابط الکترونیک در فضاهای مجازی منتقل شده است و همین تغییر روابط احتمال تاثیرگذاری بر هویت اجتماعی را خواهد داشت.
جامعه شبکهای، جامعهای است که در آن ترکیبی از شبکههای اجتماعی و شبکههای رسانهای، مبانی و ساختارهای کلیدی جامعه را در هر سه سطح (فردی، سازمانی و اجتماعی) شکل میدهد. زمانی که جامعه به طور فزاینده توسط شبکههای اجتماعی و رسانهای سازماندهی میشود و ارتباطات خود را تغییر میدهد، ارتباطات چهرهبهچهره افراد به ارتباطات مجازی از طریق شبکه رسانههای اجتماعی تغییر کرده و فناوری دیجیتالی جایگزین ارتباطات فردی شده است. این بدان معناست که شبکههای رسانهای و شبکههای اجتماعی مجازی، ماهیت و معنای سازمانها و ساختارهای اجتماعی را تغییر دادهاند (وندایک، 2012: 29). در این مقاله نیز تبیین تغییرات هویت اجتماعی جوانان بر اساس متغیرهایی که ویژگیهای فضای مجازی را تعریف میکنند، مورد توجه قرار گرفته است.
نیازهای جوانان که قبلا توسط خانواده برطرف میشد، امروزه از سوی رسانههای جدید مرتفع میگردد. مثلا در گذشته دوستیابی تحت نظر والدین صورت میگرفت، اما اکنون برخی از جوانان با استفاده از سیاستهای دوستیابی، گفتگوی گپ و امثال آنها، قادرند با افراد گوناگون و با فرهنگ های مختلف آشنا شوند. کاربران اینترنت برخلاف نسل اول که در فضای واقعی و حقیقی فعالیت میکردند، امروزه در فضای مجازی مشغول هستند. بر همین اساس، بسیاری از کارکردهای خانواده در جامعهپذیری افراد به وسیله این رسانههای تعاملی در محیطی مجازی صورت میگیرد (بوربور حسینبیگی، 1383: 53). بنابراین اینترنت دارای قابلیتی است که به واسطهی آن افراد میتوانند خودهای جدیدی را در دنیای جدید بسازند. این امور ممکن است در دنیای مادی اصلا وجود خارجی نداشته باشند یا فرد به زعم خویش قادر به دستیابی آن نباشد- این ها استفاده از فضای مجازی را برای کاربران جذاب تر میکنند. بدین ترتیب، وب به مکانی برای معرفی و نمایش شخصیت فرد تبدیل میشود. البته قضیه به همین جا ختم نمیشود،؛ زیرا امکان دارد که تصویر ارائه شده از سوی یک فرد بر روی وب، توسط دیگران به صورتهای غیر از شکل مورد نظر وی تفسیر شود (اسلوین، 1380: 156). حتی امکان معرفی خود در وبگاههای مختلف به صورتهای گوناگون وجود دارد؛ به طوری که افراد بتوانند در جریان ارتباط گیری، «هویت الکترونیک چندگانه»" برای خود بسازند و هر بار خود را به یک صورت نشان دهند. تلویزیون و سایر رسانهها فاقد این ویژگی خاص فضای مجازی اند. دیدگاه های متعارف درباره هویت به دنبال کلیت سازی درباره مفهوم هویت و یکپارچه نشان دادن آن هستند و تاثیر کلی آن را بر فرد در نظر می گیرند (بل، 2017: 12). گسترش شبکههای اجتماعی در فضای مجازی و رجوع کمترِ جوانان به رسانههای جمعی مانند تلویزیون و رادیو حکایت از شکل جدیدی از ارتباطات دارد که در خلال این روابط جدید ممکن است بسیاری از باورهای زندگی اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد و دچار تغییر نماید. از سوی دیگر، همه این ارتباطات در بستری از امکانات فناورانه و اینترنتی امکانپذیر است که در جامعه شبکهای امکان آن برای عموم جوانان فراهم شده است. اما مسئله پژوهش از جایی آغاز میگردد که مشارکت در این شبکههای اجتماعیِ مجازی، ابعاد گستردهای از گفتگوهای دوستانه و صمیمی برای گذران اوقات فراغت تا تولید محتوای علمی را در بر میگیرد و همین گستردگیِ فعالیتهای در فضای مجازی میتواند با تاثیرات هویتی در جوانان همراه باشد که شناخت این تاثیرات از مسائلی است که با همهگیر شدن مشارکتهای اجتماعی در فضای مجازی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. بنابراین پژوهشگر در صدد است تا به این مسئله بپردازد که شبکههای اجتماعیِ مجازی چه تاثیراتی در شکلگیری هویت جتماعی جوانان که بیشترین تاثیر را از حضور و فعالیت در فضای مجازی میگیرند، دارد.
در جامعه جدیدی که در حال رخ نمودن است، شاهد دگرگونی ساختاری در تولید، قدرت و نیز روابط اجتماعی میباشیم. این دگرگونیها به تغییر بنیادین مشابهی در شکلهای اجتماعی مکان و زمان و ظهور فرهنگ جدید منجر میشود. در جامعه شبکهای، ارتباطات رودررو، جای خود را به ارتباطات واسطهای میدهد یا به وسیله آن تکمیل میشود. اشکال ارتباط بین ارتباطات جمعی و میان فردی یا به عبارتی، ارتباطات کامپیوتری، مجموعه گستردهای از اجتماعات مجازی را به وجود آورده است. در این جامعه نوظهور، قلمرو فرهنگی دستخوش تحولات شگرفی میشود و در این قلمرو، الگوهای مشابه شبکهای شدن، انعطافپذیر و ارتباطات نمادین زودگذر، بر محور یک نظام منسجم رسانههای الکترونیکی و به طور مشخص اینترنت، به وجود میآید. بنابراین میتوان گفت که جامعه شبکهای، جامعهای است که در آن شبکههای رسانههای و اجتماعی، شکلدهنده شیوههای مهم سازمان و ساختهای مهم اجتماعیاند. در جامعه شبکهای ارتباطات رودررو، جای خود را به ارتباطات واسطهای میدهد یا به وسیله آن تکمیل میشود (مهدیزاده، 1382: 2).
در دنیای واقعی، کنشگران با توجه به نشانههای بافت اجتماعی با یکدیگر تعامل می کنند، اما در دنیای مجازی بسیاری از نشانههای مزبور حضور ندارد و کنش گران ناچارند در غیاب آنها با یکدیگر تعامل نمایند. فقدان نشانههای بافت اجتماعی در ارتباطهای اینترنتی، تأثیر مهمی بر چگونگی ابراز هویت شخص در فضای مجازی دارد. در اینترنت میتوان از طریق تغییر سن، جنس، ویژگیهای فیزیکی، شخصیت و سایر خصوصیات فردی، سبکِ بودن خود را تغییر داد یا به تجربیات بزرگی در زمینه هویت دست زد (کرم الهی، 1390: 2-161). فرد در فضای مجازی برخلاف زندگی واقعی، میتواند با بهرهگیری از ابزارهای اینترنتی، در مورد چگونگی نمایش خود برای دیگران تصمیم بگیرد. به بیان دیگر، این که کاربران صدا یا تصویر او را بشنوند یا ببینند، موضوعی کاملاً گزینشی و اختیاری است. همین امر میتواند زمینهساز بروز گسستگی میان هویت کاربر و زندگی واقعی یا هویت او در دنیای سایبر شود. هویت فرد متأثر از انواع نقشهای اجتماعی مورد انتظار، ابعاد گوناگونی دارد. این ابعاد چندگانه، در شرایط طبیعی زندگی اجتماعی، معمولاً واحد یکپارچگی و تعادل نسبی هستند، اما در فضای مجازی به دلیل سیّالیّت شدید هویت، ممکن است دچار گسستگی و عدم تناسب شوند- گرچه امکان هم آهنگی و ارتقا نیز وجود دارد.
شبکههای اجتماعی مجازی با کارکردهای دوگانهای که دارند و نقشهای متضادی که در فرایندهای اجتماعی و فرهنگی جامعه بازی میکنند، به یکی از پرسشهای اساسی برای شناخت جایگاه این عامل فرهنگی- اجتماعی تبدیل شدهاند. شبکههای اجتماعیِ مجازی از یک سو، به نظر میرسد که کاملا فارغ از هر گونه نظارت دولتی باشند و فضایی آزاد را برای کاربران به وجود آورند که در آن فضا بتوانند تمرین دمکراسی کنند؛ دمکراسیای که در نتیجه گفتگو و بحث ایجاد میگردد و منجر به رشد فردی و ذهنیِ افراد برای پذیرش توسعه اجتماعی میگردد. در مقابل، ویژگیهای این فضا که به مالکیت شخصی و کنترل روابط فردیِ افراد به واسطه برخی قابلیتها اهمیت میدهد، تمرین دمکراسی را تا اندازه زیادی با ابهاماتی رو به رو میسازد. در سوی دیگر، دولتها و حکومتها هستند که اگرچه از این فضا برای قدرتنمایی و ارتباط با سایر کشورهای استفاده میکنند، اما سعی دارند تا این فضاها را از مالکیت و کنترل شخصیِ افراد خارج و بر آنها نظارت کنند. این روند در همه کشورهای جهان پیگیری میشود و دیده شده که حتی بزرگترین شرکتهای ارائه دهنده خدمات اینترنتی نیز در نظارت و کنترل این فضاهای مجازی ورود پیدا میکنند. نظارت بر شبکههای مجازی در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته با شدت بیشتری دنبال میشود. بر این اساس است که امنیتی که کاربران در فضای مجازی به دنبال آن هستند و برای تاثیرگذاری در مؤلفههای اجتماعی و فرهنگی از آن استفاده مینمایند، تحتالشعاع سیاستهای کلان در حوزههای سیاسی و اجتماعی قرار میگیرد. اما این کارکردهای چندبعدی در میان جوانان به دلیل ویژگیهای سنیِ آنان، بدون توجه به پیامدهای احتمالی نادیده گرفته میشود و امکان بروز فردیت در این فضاها را به عنوان اولویتی برای مشارکت در نظر میگیرند. از این رو، تاثیرات روابط متقابل در شکلگیری هویت اجتماعی بخصوص در میان جوانان که متاثر از این فضا و ارتباطات در شبکههای اجتماعی مجازی هستند، ضرورت انجام این پژوهش را نشان میدهد که با هدف این تبیین تغییرات هویت اجتماعی توسط شبکههای اجتماعی مجازی انجام شده است.
مروری بر مطالعات انجام شده
محکم کار و حلاج (۱۳۹۳) معتقدند شبکههای اجتماعی، نسل نوینی از وبسایتها میباشند که مورد توجه کاربران جهانی عرصه فضای مجازی قرار گرفته است. از سوی دیگر، هویت به مفهوم مجموعهای از تعلقات مادی و معنوی افراد، در کلیه ابعاد و جوانب، بیشک متأثر از فضای مجازی و به خصوص شبکههای اجتماعی مجازی خواهد بود. آنان آسیب مفروض بر هویت ایرانی– اسلامی را تغییر سبک زندگی خانوادهها به شمار آوردهاند که منجر به افزایش طلاق و نقض حریم خصوصی خانوادهها میگردد و معتقدند که بسیاری از ایدهها و اندیشه هایی که در این گونه شبکهها ترویج میشود، چون در تقابل کامل با ارزشها و ایدههای ایرانی-اسلامی قرار دارد و حتی گاه به صورت متعمدانه از طریق دشمنان ترویج میشود، میتواند باعث فرسایش این ارزشها شده و در نهایت باعث فروپاشی برخی بنیانهای هویتی مانند نهاد خانواده شود. اما عدلیپور، بهجت و خاکسار (۱۳۹۲) بدون آسیبشناسی تاثیر شبکههای مجازی در نهادهای اصلیِ اجتماعی، سعی در شناخت نقش این شبکهها در بازتعریف خویشتن داشتند و معتقدند حضور در فضای مجازی شبکههای اجتماعی همچون فیسبوک، بنابر ویژگیها، امکانات و کارکردهای خاص این فضا و با عنایت به وضعیت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی جوانان در کلان شهرهای در حال گذار، تأثیرات عمیقی بر جنبه های مختلف هویت و به تبع آن، سبک زندگی کاربران ایرانی به ویژه دانشجویان، به مثابه بزرگترین طیف مخاطبان و فعالان این فضا، میگذارد. آنان دریافتند که بین مدت زمان عضویت، میزان استفاده، میزان مشارکت و فعالیت، نوع استفاده و نوع امکانات و قابلیتهای شبکه اجتماعی فیس بوک رابطه وجود دارد و این عناصر منجر به بازاندیشیِ فرد در هویت خویش میگردد.
در مطالعاتی که در خارج از ایران انجام شده، با اینکه شرایط اجتماعی و فرهنگی متفاوتی با کشور ایران دارند، اما همچنان میزان و چگونگیِ تاثیر شبکههای اجتماعی مجازی به عنوان مسئلهای اجتماعی مورد بحث است. کلایر (۲۰۱۳) پژوهشی با عنوان «تأثیر رسانه بر شکلگیری هویت» انجام داده که مهمترین نتایج آن، این بوده است که تأثیرات رسانه در رفتار و ایدئولوژی انعکاس داده میشود که این به نوبه خود هویت اجتماعی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. همچنین در این پژوهش هویت به عنوان یک فرایند پویا در نظر گرفته شده است که تحت تأثیر رسانهها شکل خاصی به خود می گیرد. یافتههای پژوهش تیلر (۲۰۱۲) نشان میدهد که شبکههای اجتماعی مجازی در ترکیب با نفوذ قدرتهای غربی، حرکتی را به سوی همگنسازی جهان آغاز کردهاند که این حرکت سبب ایجاد تضاد و ستیز در جهان و حرکت برخی ملتها به سوی شکست و تضعیف هویت ملی و سنتهایشان شده است. همچنین وی معتقد است که به واسطه این شبکههای اجتماعی مجازی، افراد قابل توجهی در سراسر دنیا در تعامل با یکدیگر قرار گرفتهاند و با فرهنگ و عقاید بیگانه روبهرو شدهاند و در خصوص از دست دادن هویتهای ملی و دینیشان احساس خطر کردهاند (به نقل از عدلیپور و همکاران، ۱۳۹۳).
جی هارت (۲۰۱۱) دوران مختلف تحصیل را دارای نقشی تعیینکننده در استفاده از این شبکههای اجتماعی میداند؛ به طوری که دوران مختلف تحصیلی بر روی استفاده یا لذت بردن از سایتهای شبکههای اجتماعی مؤثر است و هر چه سالهای تحصیل بالاتر میرود، رفتار و نگرش نسبت به استفاده از این شبکههای اجتماعی آنلاین کاربردی تر و تأثیر کمتری بر هویت افراد خواهد گذاشت. کیت همپتن و بری ولمن (2010) میخواستند بدانند برخورداری از نعمت دسترسی به اینترنت مجانی و بسیار پرسرعت، بر انواع روابط بین شخصی افراد با دوستان، بستگان و همسایگان چه اثری می گذارد و به این نتیجه رسیدند که اینترنت از طیفی از پیوندهای اجتماعی قوی و ضعیف، ابزاری، عاطفی، اجتماعی و نسبی حمایت می کند. روابط به ندرت در ارتباط کامپیوتری صرف محفوظ می مانند، بلکه به صورت ترکیبی از تعاملات بر خط و کنار خط وجود دارند. با وجود توان اینترنت برای خدمت به عنوان یک فناوری ارتباط جهانی، عمده فعالیت برخط میان افرادی است که نزدیک یکدیگر زندگی یا کار میکنند.
چارچوب نظری پژوهش
رسانههای همگانی به طور معمول، شرط لازم و کافی برای تأثیرگذاری بر مخاطب به شمار نمیروند، بلکه آنها تنها از طریق سایر عوامل که نقش واسطه را بازی میکنند، میتوانند دارای تأثیر باشند. عمل عوامل واسطهای چنان است که سبب میشود رسانهها تنها به صورت یک عامل کمک کننده در فرایند تأثیرگذاری عمل می کنند و نه به منزله عامل تأثیرگذار. به عبارت دیگر، رسانههای همگانی در فرایند تأثیرگذاری بر مخاطب تنها نقش تقویت کننده شرایط موجود را بازی می کنند. این عوامل واسطهای شامل فرایندهای انتخاب (ماندن قدرت انتخابی، ادراک توسط مخاطب، انتخاب مخاطب برای این که خود را در معرض یک رسانه قرار دهد و انتخاب نگهداری)، فرایندهای گروهی، هنجارهای گروهی، افکار رهبری و مانند آنهاست. چنین موضعی که بر محدود بودن تأثیر رسانههای همگانی دلالت دارد، «قانون حداقل اثر» نامیده می شود (هرمز، 1380: 161).
نظریه کاشت[4]یا پرورش گربنر[5]، بر کنش متقابل میان رسانه و مخاطبانی که از آن رسانه استفاده میکنند و نیز بر چگونگی تأثیرگذاری رسانهها بر مخاطبان تأکید دارد. فرض اساسی این نظریه این است که بین میزان مواجهه و استفاده از رسانه و واقعیت پنداری در محتوا و برنامه های آن رسانه ارتباط مستقیم وجود دارد؛ به این صورت که ساعت های متمادی مواجهه با رسانه ای خاص باعث ایجاد تغییر نگرش و دیدگاه های موافق با محتوای رسانه می شود. درواقع، نظریه پرورش با تعیین میزان و نوع برنامه های مورد استفاده از رسانهها، میزان تأثیر را مطالعه می کند تا به ساز وکار و نحوه تأثیر دست پیدا کند (عباسی قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 81). طبق نظر گربنر، «ارتباطات، تعامل از طریق پیام هاست»؛ یک فرایند متمایز انسانی که هم آفریننده محیط نمادینی است که فرهنگ را میسازد و هم تحت هدایت آن محیط قرار دارد. بنابراین ارتباط جمعی (تولید انبوه محیط نمادین) بر قدرت سیاسی و فرهنگ و قدرت خلق پیامهایی که آگاهی جمعی را کشت میکند، دلالت دارد. اما این عمل، خود یک فرایند دوسویه است و حق تولید پیام نیز از قدرت اجتماعی نشأت میگیرد، گرچه احتمال دارد که قدرت اجتماعی از طریق حق تولید پیام به دست آید (مورگان و شاناهان، 1997: 4-5).
گیدنز، حیات اجتماعی را نه مجموعهای از کنشهای فردی و نه مجموعهای از ساختارهای اجتماعی، بلکه به مثابه فرایندی تعریف می کند که مفهوم کلیدی آن، عمل اجتماعی است و دارای دو جنبه عاملیت و ساخت است به عبارتی، ساختارهای اجتماعی، هم واسطه کنشاند یا کنش را ممکن میسازند و هم خود به وسیله کنش اجتماعی بازتولید میشوند (سیدمن، 1388: 191). طبق نظریه ساختیابی، عامل انسانی و ساخت در ارتباط با یکدیگر قرار میگیرند، تکرار رفتارهای افراد، ساختارها را بازتولید میکند و بهواسطه بازتولید ساختارها از سوی کنش انسانی، ساختارها برای کنش انسان ها محدودیت ایجاد می کنند. ساختار اجتماعی عمدتاً ناشی از فعالیتهای روزمره افراد و تبعیت از قاعده است و ساختار به آن قواعدی بر میگردد که در چنین کنشی نهفته است (کرایب، 1388: 144). به عقیده کاستلز، یک ساختار نوین اجتماعی مسلط یعنی جامعه شبکهای و یک اقتصاد نوین؛ یعنی اقتصادی اطلاعاتی- جهانی و یک فرهنگ نوین، فرهنگ مجازِ واقعی را به عرصه وجود آورده است. منطق نهفته در این اقتصاد، جامعه و فرهنگ، زیربنای کنش و نهادهای اجتماعی در سراسر جهانی به هم پیوسته خواهد بود (کاستلز، 1389: 417). در جامعه شبکهای پیشرو، افراد و جوامع در درون قالبهای تازه، هویتهای تازهای میگیرند و در این میان، تعاریف تازهای از انسان عرضه میشود و در عین حال خود این شبکه تحت تأثیر قوای محرّکه داخلی دستخوش تغییرات دائمی و در نتیجه، ایجاد الگوهای جدید زیست و حیات در نقاط مختلف میشود (سلطانیفر، 1389: 71-69). با توجه به نظریههای مربوط به هویت اجتماعی در جوامع شبکهای و مدرن که توسط کاستلز و گیدنز مطرح شده و در چارچوب نظری از آن استفاده شده است، ویژگیهای شبکههای اجتماعیِ مجازی که در نظریههای ارتباطات مانند نظریه کاشت وجود داشت نیز استخراج شد. از گزارههای علمیِ متفاوتی که گافمن در ارتباط رسانهها و تاثیرگذاری آن در تغییر هویت بیان میکرد، گیدنز یکی از پیامدهای مدرنیت را در بحرانهای ناشی از تکثر جستجو میکرد و مرجع خبری را که از روزنامه به رسانههای جمعی تغییر کرده بود را تحلیل مینمود. در کنار نظریه کاستلز که هویت را در ابعاد مختلف آن در جامعه شبکهای مورد بررسی قرار میداد، مدلی استخراج میشود که بین ویژگیهای مختلف مدل نظری بر اساس چارچوب، روابطی وجود دارد.
نگرش کاربران به محتوای تولید شده در این شبکهها که میتواند انگیزه و هدف کاربران را برای استفاده تحت تاثیر قرار دهد و موجب کاهش استفاده یا افزایش استفاده گردد، از ویژگیهای مهم شبکههای اجتماعی مجازی بود. روشن است که مشارکت در فضای مجازی هم با اهداف آنان در ارتباط است، اما صرفا میزان حضور در شبکههای مجازی به فعالیت و مشارکت منجر نمیگردد. از این رو، میزان استفاده از شبکههای مجازی و مدت زمانی که کاربر در این شبکهها عضویت دارد در کنار هدف از عضویت در شبکههای اجتماعی میتواند تغییرات مشارکت در فضای مجازی را نشان دهد. نوع شبکههایی که هر فردی از آن استفاده میکند در این امر بسیار تاثیرگذار است که چه هدفی را دنبال کند. برای مثال، توئیتر به عنوان شبکه اجتماعیای که بیشتر به مسائل سیاسی میپردازد، فعالیت میکند و اینستاگرام به عنوان گالریهایی از خاطرات افراد که میتواند هدف افراد را متاثر سازد. از سوی دیگر، استقبال از شبکههای مجازیای که خارجی هستند، پژوهشگر را بر آن داشت تا تاثیر میزان استفاده از شبکههای مجازی داخلی را در تغییرات اهداف و انگیزههای استفاده از فضای مجازی بررسی کند. همه متغیرهایی که نام برده شد، بر اساس چارچوب نظری میتوانند در تغییرات هویت اجتماعی نقش مهمی داشته باشند.
مدل مستخرج از چارچوب نظری
هویت اجتماعی |
مشارکت و فعال بودن |
مدت زمان عضویت |
میزان استفاده |
انگیزه و هدف کاربران |
نوع شبکههای مجازی |
نگرش کاربران به محتوا |
تلگرام واتساپ توئیتر یوتیوپ اینستاگرام فیسبوک سروش ایتا
|
روش شناسی پژوهش
روش کمی، از تحقیقات تجربی سیستماتیک است که از پدیدههای قابل مشاهده، روشهای آماری، ریاضی یا محاسباتی استفاده میکند .هدف این روش، توسعه و استخدام مدلهای ریاضی، نظریهها یا فرضیه مربوط به پدیدههاست. دادههای کمی هرگونه اطلاعات در شکل عددی مانند آمار، درصد و غیره را تبیین و با استفاده از آمار تجزیه و تحلیل میکند که روش اصلی کمی در این پژوهش، پیمایش میباشد. از ابزار پرسشنامه جهت توصیف و تبیین شایسته فرضیه استفاده شد که به صورت سؤالات چند گزینهای (لیکرت) میباشد که هر یک برای پاسخ به شاخصهایی تهیه شده اند. جامعه آماری، جوانان 18-35 ساله ساکن در شهر تهران هستند که جمعیت آنها طبق سرشماری 1395 برابر با 1.949.221 نفر است. حجم نمونه در بخش کمی، با اجرای پرسشنامه در یک نمونه 30 نفره و محاسبه p و q و جانمایی در فرمول کوکران به شرح زیر به دست آمده است. فرمول کوکران برای محاسبه تعداد نمونه عبارت است از:
Nt2 (p.q) |
|
Nd2+t2(p.q) |
(5/0)×(5/0) ×2(96/1)+2(05/0)×1949221 |
n=384 |
(5/0)×(5/0)×2(69/1)× 1949221
نمونهگیری بر اساس روش خوشهای چندمرحلهای انجام شد. مراحل نمونهگیری عبارت اند از:
در مرحله اول، شهر تهران به پنج منطقه شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز تقسیم شد. در مرحله دوم، از هر یک از بخشهای پنجگانه یک منطقه به عنوان نمونه بر اساس نمونهگیری تصادفی انتخاب گردید. از بخش شمالی شهر تهران، منطقه 1، از بخش جنوبی، منطقه 15، از بخش غربی، منطقه 22، از بخش شرقی، منطقه 8 و از بخش مرکزی، منطقه 12 انتخاب شد. در مرحله سوم، به پارکهای محلی منطقه مراجعه شد و جوانان 18 تا 35 ساله به صورت تصادفی انتخاب شدند و کسانی که تمایل به پر کردن پرسشنامه داشتند، اقدام به پر کردن پرسشنامه نمودند.
برای تامین اعتبار صوری ابزار تحقیق به متخصصان مراجعه شد و نظرات اصلاحی آنان اعمال گردید. سپس تعداد 30 پرسشنامه توزیع شد و روایی ابزار توسط آلفای کرونباخ محاسبه شد که برابر با 874/0 به دست آمد. در بخش تحلیل دادهها از رگرسیون چندگانه برای تبیین متغیر هویت اجتماعی استفاده شد که این کار با نرمافزار آماری spss انجام شد.
یافتههای پژوهش
ابتدا اعتبار ابزار پرسشنامه که با استفاده از اشتراک نظرات متخصصان و در مرحله بعدی با استفاده از آلفای کرونباخ سنجش شد، بیان می گردد:
جدول 1: ضرایب آلفای کرونباخ متغیرهای پرسشنامه
متغیر |
ابعاد |
تعداد گویه |
آلفای کرونباخ |
ابعاد هویت اجتماعی |
هویت خانوادگی |
10 |
771/0 |
هویت دینی |
19 |
829/0 |
|
هویت قومی |
10 |
726/0 |
|
هویت ملی |
7 |
724/0 |
|
هویت اجتماعی |
46 |
892/0 |
سپس هویت اجتماعی در چهار بعد شاخصسازی شد که نتایج توصیفیِ حاصل از پرسشنامه درباره این متغیر در جدول زیر آمده است:
جدول 2: پراکندگی پاسخگویان بر اساس متغیر هویت اجتماعی
درصد تجمعی |
درصد |
فراوانی |
|
0 |
0 |
0 |
خیلی پایین |
2/4 |
2/4 |
16 |
پایین |
7/29 |
5/25 |
98 |
متوسط |
5/94 |
8/64 |
249 |
بالا |
100 |
5/5 |
21 |
خیلی بالا |
|
100 |
384 |
کل پاسخگویان |
نتایج نشان داد که 8/64 درصد از پاسخگویان- بیشترین تعداد - دارای میزان بالایی از هویت اجتماعی هستند.میانه نیز در همین طبقه قرار دارد. 31 درصد از کل پاسخگویان نیز دارای هویت اجتماعی در سطح متوسط و خیلی بالا بودند. در مقابل، میزان خیلی پایین هویت اجتماعی در هیچ یک از پاسخگویان دیده نشد و تنها 2/4 درصد از جوانان میزان هویت اجتماعی خود را در سطح پایین ارزیابی کرده بودند.
میزان گستردگیِ استفاده از هر یک از شبکههای مجازی در جدول زیر آمده است:
جدول 3: پراکندگی پاسخگویان بر اساس گویههای متغیر میزان استفاده از شبکههای مجازی
خیلی زیاد |
زیاد |
کم |
خیلی کم |
اصلا |
|
1/21 |
7/29 |
8/25 |
6/15 |
8/7 |
تلگرام |
1/21 |
6/21 |
8/25 |
5/18 |
13 |
واتسآپ |
7/5 |
9/2 |
2/10 |
8/7 |
4/73 |
توئیتر |
9/4 |
6/7 |
2/11 |
3/14 |
62 |
یوتیوپ |
6/32 |
4/22 |
8/14 |
5/13 |
7/16 |
اینستاگرام |
5/6 |
7 |
13 |
3/13 |
2/60 |
فیسبوک |
3/1 |
1 |
9/8 |
6/7 |
3/81 |
سروش |
3/1 |
3/1 |
6 |
7 |
4/84 |
ایتا |
1/3 |
3/1 |
9/4 |
9/8 |
8/81 |
سایر |
بیشتر کاربران فضای مجازی در میان جوانان، استفاده از تلگرام، واتسآپ و اینستاگرام را در اولویت داشتند و سایر شبکههای مجازی، درصد پایینی از استفاده جوانان را به خود اختصاص داده بودند- بخصوص شبکههای مجازی داخلی که کمترین استقبال را در میان نوجوانان داشتند.
در گام بعدی، برازندگی مدل بر اساس تحلیل رگرسیون چندگانه آزمون شد و با محاسبه تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم، کل تاثیرات هر متغیر در تبیین تغییرات متغیر هویت اجتماعی محاسبه گردید. در پایان، مدل بر اساس نتایج به دست آمده اصلاح و مدل نهایی ترسیم شد.
جدول 4: میزان برازندگی مدل
|
ضریب همبستگی |
ضریب تعیین |
ضریب تعیین تعدیل شده |
میزان برازندگی مدل |
433/0 |
187/0 |
155/0 |
ضریب تعیین تعدیل شده نشان میدهد که 5/15 درصد از متغیرهای پیشبینی و تبیینکننده متغیر وابسته، هویت اجتماعی جوانان درون مدل قرار دارند و همان متغیرهای مستقل این تحقیق میباشند. سایر متغیرهای تبیینکننده که 5/84 درصد از میزان تبیینکنندگی را شامل میشوند، خارج از مدل قرار دارند.
جدول 5: تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ متغیرهای مستقل و هویت اجتماعی جوانان
متغیرهای مستقل |
ضریب B |
ضریب بتا |
ضریب t |
سطح معناداری |
|
مقدار ثابت |
198/212 |
-- |
577/30 |
000/0 |
|
انگیزه و هدف کابران (میزان هدفمندی) |
368/0 |
086/0 |
187/1 |
236/0 |
|
مشارکت و فعال بودن |
769/0 |
151/0 |
227/2 |
027/0 |
|
میزان استفاده |
220/1- |
145/0- |
464/2- |
014/0 |
|
مدت زمان عضویت |
108/0 |
012/0 |
207/0- |
836/0 |
|
نوع شبکههای مجازی |
تلگرام |
104/2 |
086/0 |
366/1 |
173/0 |
واتساپ |
410/0- |
018/0- |
278/0- |
781/0 |
|
توئیتر |
794/2 |
110/0 |
368/1 |
172/0 |
|
یوتیوپ |
102/7- |
295/0- |
615/4- |
000/0 |
|
اینستاگرام |
636/0- |
033/0- |
543/0- |
588/0 |
|
فیسبوک |
141/2- |
096/0- |
279/1- |
202/0 |
|
سروش |
318/8 |
222/0 |
545/3 |
000/0 |
|
ایتا |
641/7- |
189/0- |
900/2- |
004/0 |
|
نگرش کاربران به محتوا |
253/0 |
024/0 |
410/0 |
682/0 |
نتایج حاصل از رگرسیون چندمتغیره نشان میدهد که متغیرهای مشارکت و فعال بودن در فضای مجازی، میزان استفاده از فضای مجازی، استفاده از شبکههای اجتماعیِ یوتیوپ، سروش و ایتا به طور مستقیم توان پیشبینی و تبیین متغیر وابسته را دارند. سایر متغیرها در سطح اطمینان 95 درصد تبیینکننده متغیر هویت اجتماعی جوانان نیستند. از آنجا که در مدل تحقیق، متغیر انگیزه و هدف کاربران به عنوان یکی از متغیرهای واسط بر اساس چارچوب نظری در نظر گرفته شده است، تاثیر متغیرهای تاثیرگذار بر متغیر انگیزه و هدف کاربران نیز با استفاده از تحلیل رگرسیون محاسبه میگردد تا بتوان روابط غیرمستقیم را نیز محاسبه نمود.
جدول 6: تحلیل رگرسیون چندمتغیره؛ متغیرهای مستقل تاثیرگذار در انگیزه و هدف کاربران
متغیرهای مستقل |
ضریب B |
ضریب بتا |
ضریب t |
سطح معناداری |
|
مقدار ثابت |
738/3 |
--- |
674/3 |
000/0 |
|
نگرش کاربران به محتوا |
673/0 |
320/0 |
187/7 |
000/0 |
|
نوع شبکههای مجازی |
تلگرام |
969/0 |
202/0 |
947/3 |
000/0 |
واتساپ |
639/0 |
146/0 |
892/2 |
004/0 |
|
توئیتر |
630/0 |
125/0 |
843/1 |
066/0 |
|
یوتیوپ |
242/0 |
050/0 |
916/0 |
360/0 |
|
اینستاگرام |
434/0 |
111/0 |
384/2 |
018/0 |
|
فیسبوک |
312/0- |
068/0- |
115/1- |
265/0 |
|
سروش |
375/0- |
051/0- |
980/0- |
328/0 |
|
ایتا |
585/0 |
076/0 |
376/1 |
170/0 |
از میان متغیرهایی که به عنوان متغیر پیشبین در تبیین متغیر میزان هدفمندی یا انگیزه و هدف کاربران نقش داشتند، متغیرهای میزان استفاده از شبکههای اجتماعیِ مجازیِ توئیتر، یوتیوپ، فیسبوک، سروش و ایتا در سطح اطمینان 95 درصد، نتوانستند این ویژگی را داشته باشند، ولی رابطه سایر متغیرها با متغیر میزان هدفمندی در استفاده از فضای مجازی و تنوع انگیزهها و اهداف پاسخگویان در مشارکت و فعالیت در این فضا، در سطح اطمینان 95 درصد معنادار بود.
جدول 7: تاثیرات غیرمستقیم در متغیر هویت اجتماعی با متغیر واسط محتوای شبکه های مجازی
متغیرهای مستقل |
ضریب B |
ضریب بتا |
ضریب t |
سطح معناداری |
|
مقدار ثابت |
486/4 |
--- |
772/8 |
000/0 |
|
نوع شبکههای مجازی |
تلگرام |
629/0 |
275/0 |
782/4 |
000/0 |
واتساپ |
006/0 |
003/0 |
053/0 |
958/0 |
|
توئیتر |
012/0- |
005/0- |
063/0- |
950/0 |
|
یوتیوپ |
282/0 |
123/0 |
946/1 |
052/0 |
|
اینستاگرام |
158/0 |
084/0 |
572/1 |
117/0 |
|
فیسبوک |
048/0- |
022/0- |
312/0- |
755/0 |
|
سروش |
218/0- |
062/0- |
033/1- |
302/0 |
|
ایتا |
784/0 |
213/0 |
393/3 |
001/0 |
متغیرهای تبیینکننده متغیر محتوای شبکههای اجتماعیِ مجازی عبارت اند از: میزان استفاده از تلگرام، یوتیوپ و ایتا. میزان استفاده از سایر شبکههای اجتماعیِ مجازی توان تبیین متغیر محتوای فضای مجازی را در سطح اطمینان 95 درصد نداشتند.
جدول 8: تاثیرات غیرمستقیم در متغیر هویت اجتماعی با متغیر واسط میزان مشارکت و فعال بودن در فضای مجازی
متغیرهای مستقل |
ضریب B |
ضریب بتا |
ضریب t |
سطح معناداری |
مقدار ثابت |
643/9 |
--- |
976/9 |
000/0 |
میزان هدفمندی |
680/0 |
575/0 |
292/13 |
000/0 |
میزان استفاده |
381/0 |
194/0 |
513/4 |
000/0 |
مدت زمان عضویت |
090/0 |
043/0 |
965/0 |
335/0 |
بر اساس تحلیل رگرسیون انجام شده، میزان هدفمندی در استفاده از شبکههای اجتماعیِ مجازی و میزان استفاده کاربران از این شبکههای اجتماعی در سطح اطمینان 95 درصد، توان تبیین متغیر میزان مشارکت و فعال بودن در شبکههای مجازی اجتماعی را دارند، اما متغیر مدت زمان عضویت در فضاهای مجازی در سطح اطمینان 95 درصد ناتوان از تبیین این متغیر بودند.
جدول 9: تحلیل رگرسیون یکمتغیره؛ تبیین متغیر میزان استفاده کاربران توسط مدت زمان عضویت
متغیرهای مستقل |
ضریب B |
ضریب بتا |
ضریب t |
سطح معناداری |
مقدار ثابت |
655/2 |
--- |
161/7 |
000/0 |
مدت زمان عضویت |
282/0 |
262/0 |
028/5 |
000/0 |
مدت زمان عضویت در سطح اطمینان 95 درصد توان تبیین متغیر میزان استفاده از شبکههای اجتماعیِ مجازی را دارد. پس از تحلیل رگرسیون و آزمون برازندگی مدل، روابط مستقیم که توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشتند عبارت اند بودند از: رابطه میزان استفاده از فضای مجازی، استفاده از شبکههای اجتماعیِ یوتیوپ، سروش و ایتا در متغیر وابسته. روابط غیرمستقیم عبارت اند از:
- میزان استفاده از یوتیوپ با واسطه نگرش کابران به محتوای شبکههای اجتماعی مجازی و میزان هدفمندی و میزان مشارکت کاربران توانایی تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 003/0 بود. این نشان میدهد شبکههای اجتماعیای که گسترش کمتری میان کاربران دارند، تاثیر کمتری در شکلگیری هویت اجتماعی جوانان دارند، زیرا یوتیوپ از شبکههایی است که محتوای تولید شده در آن و فعالیت و مشارکت کاربران با گستردگی آن در میان جوانان و وجود نگرشهای متفاوت در این شبکهها و نمود این دیدگاهها تغییر مینماید.
- میزان استفاده از تلگرام با واسطه نگرش کاربران به محتوای شبکههای مجازی، میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت کاربران توانایی تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 007/0 بود. این بیانگر آن است که شبکه مجازیای مانند تلگرام که کاربران زیادی در آن حضور دارند، به دلیل عمومیت یافتن در میان کاربران، تبدیل به شبکهای تودهای شده که قادر به تاثیرگذاری عمیق در هویت اجتماعی جوانان نیست. به عبارت بهتر، شبکههای مجازی در صورتی می توانند تاثیرگذاری خود را گسترش دهند که محتوای تولید شده در آن شبکهها دیدگاههای جوانان را تحت تاثیر قرار دهد و مشارکت در شبکهها، صرفا به دلیل گذران اوقات فراغت نباشد- هدفمندی در مشارکت در فضای مجازی مهم است.
- میزان استفاده از ایتا با واسطه نگرش کاربران به محتوای شبکههای مجازی، میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت کاربران توانایی تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 005/0 بود. نتایج حاصل از این رابطه با رابطه شبکه مجازی یوتیوپ همانند میباشد و نبود تناسب در ویژگیهای گستردگی، محتوای تولید شده و میزان مشارکت در شبکههای مجازی، میزان تاثیرگذاری و تبیین متغیر هویت اجتماعی را تحت تاثیر قرار نمیدهد. در صورت وجود تناسب در این ویژگیها، تاثیر شبکههای مجازی تفاوت بیشتری خواهد کرد.
- میزان استفاده از تلگرام با واسطه میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت آنان توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 017/0 بود. این رابطه غیرمستقیم نشان میدهد که گسترش بیش از حد یک شبکه مجازی میتواند به هدفمندی کاربر در استفاده از آن و محتوای تولید شده ضربه بزند.
- میزان استفاده از اینستاگرام با واسطه میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت آنان توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 009/0 بود. میزان تبیین این شبکه مجازی نشان میدهد علاوه بر نبود تناسب در ویژگیهای گستردگی، محتوا و میزان مشارکت، محدودیت در اشتراک مفاهیم و معانی نیز میتواند در تاثیرگذاریِ شبکههای مجازی اختلال ایجاد کند و آن را به شدت کاهش دهد.
- میزان استفاده از واتساپ با واسطه میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت آنان توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 012/0 بود. این بیانگر آن است که این شبکه مجازی نیز مانند سایر شبکههای مجازی دارای نقاط قوت و ضعفی در ویژگیهای یاد شده است، از جمله گستردگی زیاد که متناسب با تاثیرگذاری نیست. به عبارت دیگر، زمانی که شبکه اجتماعی گسترش زیادی پیدا کند، تبدیل به پدیدهای عادی شده و امکان تاثیرگذاری آن کاهش پیدا میکند. همین گستردگی به تودهای شدنِ محتوای تولید شده در آن دامن میزند و میزان مشارکت در میان توده مردم را افزایش میدهد. این عوامل در کنار هم موجب میشوند تا کارکرد شبکههای مجازی با آنچه مورد انتظار است، تفاوت داشته باشد.
- نگرش کاربران به محتوای شبکههای اجتماعی با واسطه میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت آنان توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 027/0 بود. این نشان میدهد که نگرش کاربران در هدفمند شدن مشارکت کاربران تاثیرگذار است و این متغیرها در کنار یکدیگر توان تاثیرگذاری بر هویت اجتماعی جوانان را دارند.
- مدت زمان عضویت در فضای مجازی با واسطه میزان استفاده از شبکههای اجتماعی توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 037/0 بود. این بیانگر آن است که مدت عضویت نتوانسته تاثیرگذاری بالایی در شکل گیری هویت اجتماعی جوانان داشته باشد. گرچه این رابطه معنادار است، اما گستردگی فضاهای مجازی، عضویت در این شبکههای مجازی را امری عادی و پدیدهای عمومیت یافته جلوه میدهد.
- مدت زمان عضویت در فضای مجازی با واسطه میزان استفاده از شبکههای اجتماعی و میزان مشارکت در شبکههای اجتماعیِ مجازی توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 007/0 بود. این نشان می دهد که صرفا عضویت در شبکههای مجازی را نمیتوان به عنوان متغیر اصلی در تغییرات هویت اجتماعی جوانان به شمار آورد.، زیرا عضویت در شبکههای مجازی با واسطههای دیگری مانند میزان استفاده، میزان مشارکت، اهداف استفاده و به طور کلی، چگونگی عضویت در شبکههای مجازی قابل تعریف است. در میان جوانان، عضویت در شبکه های مجازی، میزان استفاده و مشارکت در فضای مجازی تاثیرگذاری کمی در تغییرات هویت اجتماعی جوانان داشته است.
- میزان هدفمندی با واسطه میزان مشارکت توان تبیین متغیر هویت اجتماعی را داشت که برابر با 086/0 بود. این نشان می دهد بیشترین میزان تاثیرگذاری و تبیین در روابط غیرمستقیم توسط متغیر هدفمندی کاربران شبکههای مجازی بخصوص در مشارکتهای مجازی آنان شکل گرفته است از این رو، کنشگری اجتماعی حتی در فضای مجازی به شرط آگاهانه و هدفدار بودن میتواند تاثیرات اجتماعی و فرهنگی داشته باشد. در این صورت است که کنشهای نمادی در شکل گیری معانی و مفاهیم مشترک میان کاربران مهم خواهد بود.
- میزان استفاده از شبکههای اجتماعی مجازی با واسطه میزان مشارکت توان تبیین هویت اجتماعی جوانان را داشت که برابر با 029/0بود. این رابطه نیز به دلیل وارد نکردن اهداف مشارکت و چگونگی مشارکت کاربران نسبت به رابطه هدفمند بودن کنشگران، تغییرات کمی در متغیر وابسته یعنی هویت اجتماعی جوانان ایجاد میکند.
مدل پس از اصلاح توسط تحلیل مسیر
هویت اجتماعی |
مشارکت و فعال بودن |
مدت زمان عضویت |
میزان استفاده |
انگیزه و هدف کاربران |
سروش |
نگرش کاربران به محتوا |
خانوادگی |
دینی |
قومی |
ملی |
مدرن |
222/0 |
295/0- |
320/0 |
189/0- |
123/0 |
اینستاگرام |
واتساپ |
تلگرام |
ایتا |
یوتیوپ |
202/0 |
111/0 |
146/0 |
213/0 |
275/0 |
145/0- |
262/0 |
194/0 |
575/0 |
151/0 |
جدول 9: محاسبه تاثیرات مستقیم، غیرمستقیم و کل تاثیرات بر هویت اجتماعی
متغیرهای مستقل |
تاثیرات مستقیم |
تاثیرات غیرمستقیم |
کل تاثیرات |
|
انگیزه و هدف کابران (میزان هدفمندی) |
--- |
086/0 |
086/0 |
|
مشارکت و فعال بودن |
151/0 |
--- |
151/0 |
|
میزان استفاده |
145/0 |
029/0 |
174/0 |
|
مدت زمان عضویت |
--- |
044/0 |
044/0 |
|
نوع شبکههای مجازی |
تلگرام |
--- |
024/0 |
024/0 |
واتساپ |
--- |
012/0 |
012/0 |
|
یوتیوپ |
295/0 |
003/0 |
298/0 |
|
اینستاگرام |
--- |
009/0 |
009/0 |
|
سروش |
222/0 |
--- |
222/0 |
|
ایتا |
189/0 |
005/0 |
194/0 |
|
نگرش کاربران به محتوا |
--- |
027/0 |
027/0 |
بحث و نتیجهگیری
اینترنت از دو راه میتواند باعث گسستگی زندگی و هویت کاربران شود:
نخست، ایجاد تمایل در کاربران به جداسازی زندگی آنلاین و آفلاین خویش از یکدیگر؛ به این معنا که آنان در اینترنت، دوستان، همراهان و فعالیتهایی دارند که با دوستان و رفتارهای زندگی واقعیشان کاملاً متفاوت است. به عبارت دیگر، فرد در فضای مجازی مرتکب کارهایی میشود که با انتظارات اجتماعی از او در تقابل کامل قرار دارند و به همین علت حاضر به انجام آنها در حضور آشنایان، دوستان و اعضای خانواده خود نیست.
دوم، وجود گروهها و فعالیتهای گوناگون در اینترنت و امکان انتخاب برخی از آنها برحسب علایق خود و در نتیجه فراهم کردن فرصت جهت بروز انواع و ابعاد گوناگون هویت.
برای تبیین تغییرات متغیر هویت اجتماعی جوانان از تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شد و ضرایب مستقیم نشان دادند که 5/15 درصد از کل تغییرات این متغیر توسط ویژگیهای مختلف فضاهای مجازی قابل تبیین است. همین امر نشان میدهد که شبکههای اجتماعیِ مجازی تاثیر چشمگیری در تبیین این متغیر دارند. از میان هشت شبکه اجتماعیِ مجازی، توئیتر و فیسبوک چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم در سطح اطمینان 95 درصد توان تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان را نداشتند. از میان سایر متغیرها، میزان استفاده از شبکههای اجتماعی ایتا، سروش و یوتیوپ در کنار میزان استفاده از شبکههای مجازی در روز و میزان مشارکت در فضای مجازی به صورت مستقیم در سطح اطمینان 95 درصد متغیر هویت اجتماعی جوانان را تبیین کردند. روابط غیرمستقیم هم 11 رابطه بودند: میزان استفاده از یوتیوپ، میزان استفاده از تلگرام، میزان استفاده از ایتا با واسطه نگرش کاربران به محتوا، میزان هدفمندی و میزان مشارکت کاربران در تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان نقش داشتند. میزان استفاده از تلگرام، میزان استفاده از اینستاگرام و میزان استفاده از واتساپ با واسطه میزان هدفمندی کاربران و میزان مشارکت آنان در شبکههای اجتماعیِ مجازی در سطح اطمینان 95 درصد به تبیین متغیر هویت اجتماعی جوانان پرداختند. نگرش کاربران به محتوای شبکههای مجازی با واسطه میزان هدفمندی و میزان مشارکت کاربران، مدت زمان عضویت با واسطه میزان استفاده و میزان مشارکت، میزان هدفمندی با واسطه میزان مشارکت کاربران و میزان استفاده کاربران با واسطه میزان مشارکت آنان از دیگر روابط غیرمستقیمی بودند که پس از تحلیل مسیر، مدل اصلاح شد و تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم محاسبه گشت. نتایج نشان داد بیشترین تاثیر در میان شبکههای مجازی متعلق به یوتیوپ و پس از آن متعلق به شبکه اجتماعی سروش است. از میان سایر متغیرها نیز میزان استفاده از شبکههای اجتماعیِ مجازی و میزان مشارکت و فعالیت در شبکههای مجازی بیشترین تاثیر را در تبیین تغییرات هویت اجتماعی جوانان نشان دادند. البته گفتنی است که تاثیر یوتیوپ مثبت و تاثیر شبکه اجتماعی سروش منفی بود که با اهداف راهاندازی شبکههای اجتماعیِ ملی در تضاد قرار گرفته است.
در نظریه کاشت اعتقاد بر این بود که محتوای تولید شده در شبکههای مجازی میتواند تغییرات ایجاد شده در هویت اجتماعی جوانان را تبیین کند که این فرض از نظریه کاشت تایید نشد، اما سایر ارتباطات مستقیم در تبیین تغییرات هویت اجتماعی که حاصل ترکیبی از گزارههای نظریههای گیدنز، کاستلز، گافمن و نظریه کاشت بود، مورد تایید قرار گرفت. نتایج این پژوهش با یافتههای جی هارت (2011) همسو بود و نشان داد که مدت استفاده از شبکههای اجتماعی میتواند در نگرش افراد تغییر ایجاد کند. همین تغییر نگرش است که تغییرات را در هویت اجتماعی به وجود میآورد، اما محکمکار و حلاج (1393) محتوای شبکههای اجتماعی را در تقابل با ارزشهای دینی و ملی به شمار آورده و معتقد بودند که استفاده از شبکههای مجازی باعث فرسایش ارزشهای اجتماعی میشود و فروپاشیِ بنیانهای هویتی را به همراه خواهد داشت. یافته های این پژوهش نشان داد که محتوای تولید شده در این شبکههای اجتماعی تاثیری در تغییرات هویت اجتماعی ندارند و جوانان اگر نگرشی همسو با محتوای تولید شده نداشته باشند، از پیگیریِ آن اجتناب میکنند. عدلی پور و همکاران (1392) استفاده از فضای مجازی را موجب بازاندیشی در هویت اجتماعی میدانستند و نتایج این پژوهش نیز همراستا با یافتههای آنان، نشان داد که فضای مجازی و چگونگی مشارکت در آن میتواند تغییرات هویتی را موجب شود که یکی از مهمترین مولفههای تغییر، بازاندیشی است.
منابع
- اسلوین، جیمز. (۱۳۸۰). اینترنت و جامعه. عباس گیلوری و علی رادباره. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی
- بوربور حسین و بیگی، مریم. (۱۳۸۳). «بررسی رابطه اینترنت و شکاف ارزش ها در بین دو نسل». رساله کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
- سلطانی فر، محمد. (۱۳۸۹). دیپلماسی عمومی نوین و روابط عمومی الکترونیک. تهران: انتشارات سیمای شرق
- سیدمن، استیون. (۱۳۸۸). کشاکش آرا در جامعه شناسی. هادی جلیلی. تهران: نشر نی
- عباسی قادی، مجتبی و خلیلی کاشانی، مرتضی. (۱۳۹۰). تاثیر اینترنت بر هویت ملی. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی
- عدلی پور، صمد؛ قاسمی، وحید و میر محمدتبار، سید احمد. (1393). «تأثیر شبکه اجتماعی فیس بوک بر هویت فرهنگی جوانان شهر اصفهان». فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران. سال هفتم، شماره 1، شماره پیاپی 25.
- عدلی پور، صمد؛ یزدخواستی، بهجت و خاکسار، فائزه. (1392). «شبکه اجتماعی فیس بوک و شکل گیری هویت باز اندیشانه در بین دانشجویان دانشگاه تبریز». فصلنامه پژوهشهای ارتباطی. شماره 75، صص 128-101.
- کاستلز، مانوئل. (۱۳۸۹). عصر اطلاعات: ظهور جامعه شبکه ای. احد علیقلیان و افشین خاکباز. تهران: نشر طرح نو
- کرایب، یان. (۱۳۸۸). نظریه اجتماعی مدرن از پارسونز تا هابرماس. عباس مخبر. تهران: نشر آگه
- کرم الهی، نعمت الله. (۱۳۹۰). اینترنت و دینداری. قم: موسسه بوستان کتاب
- گیدنز، آنتونی. (۱۳۸۸). تجدد و تشخص. ناصر موفقیان. تهران: نشر نی
- محکمکار، ایمان و حلاج، محمدمهدی. (1393). «فضای مجازی، ابعاد، ویژگی ها و کارکردهای آن در عرصه هویت با محوریت شبکه های اجتماعی مجازی». فصلنامه معرفت. سال بیست و سوم، شماره 201، ویژه نامه اخلاق .
- مهدی زاده، سید محمد. (۱۳۸۲). «انقلاب ارتباطات، جامعه شبکه ای و ذهنیت و هویت ناپایدار». سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی در سال ۱۴۰۰. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
- هرمز، مهرداد. (۱۳۸۰). مقدمه ای بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی. تهران: انتشارات فاران.
- Bell, David. (2017). An Introduction to cyberspace. London: Rutledge
- Hampton., K. and Wellman, B. (2010). “The role of virtual - networks of relationships and conceptual support”. Development Management. 2010. 14(3): 99-102.
- Michael, j. hart. (2011). A Study on the motives of high school and undergraduate college students for using the social network site facebook, proqust.
- Shanahan, M. J. (2000). “Pathways to adulthood in changing societies: Variability and Mechanisms in Life Course Perspective”. Annual Review Social, 26, 667-692.
- Tyler, T. (2012). “Social networking and Globalization”. Mediterranean Journal of Social Sciences, Vol 4, No 6, July 2013
- Van Dijk, T. A. (2012). “Ideology and discourse analysis”. Journal of Political Ideology, 11(2),115-140.