مدل کیفی توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه در استان خوزستان

مهدی زنده بودی^[1]

سیده ناهید شتاب بوشهری^[2]

امین خطیبی^[3]

تاریخ دریافت مقاله: 30/11/1397

                                                                                 تاریخ پذیرش مقاله:18/12/1397

مقدمه

    امروزه، ورزش یکی از صنایع مهم و یکی از جذابیت‌های گردشگری است که در قیاس با سایر جاذبه‌ها، ظرفیت‌ منحصربه فردی دارد که می‌تواند گردشگران زیادی را به خود جلب کند(تارلاو[4]، 2017). از سوی دیگر، رشد پدیده شهرنشینی موجب جدایی انسان از طبیعت و محیط‌های بکر شده و به‌ناچار انسان برای گذران اوقات فراغت با رفتن به محیط‌ طبیعی بدنبال فرصتی برای تجدید قواست. همچنین افرادی در جامعه به فعالیت مخاطره‌آمیز و هیجانی تمایل نشان می دهند که در قالب سفر به طبیعت می توانند این میل خود را ارضا نمایند. از این رو، شکل کاملاً متفاوتی از گردشگری به نام «گردشگری ماجراجویانه» پدید آمده است. فعالیت ماجراجویانه، خستگی و فقدان هیجان در زندگی را جبران می کند و با اینکه تا حدی همراه با ترس و خطر واقعی است، پیامدی شاد و ایمن دارد. این فعالیت‌ها گاهی در آب- در قعر اقیانوس یا در امواج خروشان رودها- گاهی به صورت فعالیت هوایی- با پرش از ارتفاع-  و گاهی در خشکی- پیمایش قلل مرتفع کوه‌ها، بیابان‌ها یا محیط سرسبز دامنه کوه و جنگل- انجام می‌شود (واجادینوویچ و همکاران[5] ،2013). فعالیت ماجراجویانه آبی[6] ورزش‌هایی مانند غواصی، موج‌سواری، اسکی روی آب، کایاک‌سواری[7]، جت اسکی، فعالیت هوایی یا هوانوردی[8] ورزش‌هایی مانند بالن‌سواری، اسکای دایوینگ[9]، پرواز با هواپیمای سبک، پارا گلایدینگ[10]، پاراسیلینگ[11] و فعالیت‌ زمینی[12]ورزش‌هایی چون: اسکی سرعت در شیب‌ تند، هلی‌اسکی[13]، صخره‌نوردی، پیاده‌روی طولانی و سقوط از ارتفاع و... را در برمی‌گیرند(قدیری‌معصوم و وثوقی،1384). بر اساس این تنوع، کریستودوالیدس[14](2012) بیان می‌کند که دیگر ورزش‌های رقابتی بخش جذاب فعالیت‌ ورزشی نیستند، بلکه ورزش‌های تفریحی، آمادگی‌جسمانی‌ افراطی و ماجراجویانه گسترش یافته و به شکل جدید ورزش بدل شده‌اند(مجیدی،1396). امروزه هرقدر جاذبه‌های گردشگری متنوع و جذاب‌تر باشند، گردشگر بیشتری را به خود جلب خواهند کرد(هندرسون[15]،2011) و به واسطه همین جذابیت، اکنون گردشگری ماجراجویانه در دنیا از بخش‌های پیشروی گردشگری است و ورزشکاران ماجراجو به طور چشمگیری در سراسر جهان از محل زندگی خود سفر کرده و در پی مسیرهای ناشناخته‌اند(غفوری،1397). ایران نیز با داشتن تقریباً همه نوع شرایط اقلیمی و طبیعی، ظرفیت مناسب تبدیل‌شدن به قطب گردشگری ماجراجویانه را دارد، امّا این مهم نیاز به برنامه‌ریزی و توسعه دارد(یاسمی،1393). علیرغم وضعیت مناسب کشور از لحاظ جاذبه‌های مختلف، سهم ایران از درآمد گردشگری ناچیز و نشان دهنده توجه کم به توسعه گردشگری است(نژادایرانی و همکاران،1390). در حالی‌که به اعتقاد کرونوفسکی و ماریونسکی[16](2012) گردشگری برای کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای تک محصولی به طور بالقوه می‌تواند در توسعه اقتصادی، تأمین ارز و حل مشکلات نقش پررنگی ایفا کند(آقاجانی و روانستان،1395) و هر جا که بیکاری شدید و منابع محدودی برای اشتغال وجود دارد، صنعت گردشگری می‌تواند مناسب‌ترین راه‌حل باشد. در عصرپسامدرنیسم، کشورهای در حال توسعه دیگر نگرش حراج مالی را برای به دست آوردن ارز دنبال نمی‌کنند و اگر نتوانند کالای صنعتی با کیفیتی صادر و سهم بالایی از تولید جهانی کسب کنند، راه‌حل آنها گسترش گردشگری است. اکنون صنعت ورزش ماجراجویانه، حوزه جالبی برای پژوهش است و سود آن برای ذینفعان بسیار شامل مشتریان، حامیان و سرمایه‌گذاران، ضرورت درک بیشتر این بخش را برجسته‌تر می‌سازد(کلت و راسل[17]،2009). استان خوزستان به لحاظ برخورداری از ظرفیت‌های‌ طبیعی مختلف، کوهستان، دشت، بیابان، رودخانه‌، دریاچه‌های متعدد پشت سد و دسترسی به خلیج فارس و نوار ساحلی، مستعد توسعه گردشگری ورزشی ماجراجویانه است. شرایط بالقوه این استان برای توسعه ورزش‌های ماجراجویانه مختلف و از طرفی عدم وجود برنامه خاص توسعه‌ این شاخه از گردشگری و فقدان مطالعه کافی در این زمینه، این ضرورت را ایجاب می‌کند که با توجه به پتانسیل موجود، همه عوامل مؤثر در توسعه گردشگری ماجراجویانه استان مورد تحلیل قرار گیرد و با توجه به نتایج آن برای توسعه گردشگری ماجراجویانه، الگویی مناسب ارائه نماید.

     ادبیات موجود، پیدایش ورزش ماجراجویانه را به تغییر نسل و دگرگونی در فنآوری و جامعه ربط می‌دهد. توسعه تجهیزات به واسطه رشد فنآوری و ایجاد شرایط برای تمرین در موقعیت‌ امن‌تر باعث افزایش محبوبیت و ایجاد گونه‌های جدید فعالیت ماجراجویی شده است(نیمو و همکاران[18]،2007). در مقالات مختلف گردشگری ماجراجویانه به دو بخش نرم و سخت تقسیم شده که ماجراجویی نرم دارای ریسک کمتر و هر فرد با سطح قابل قبولی از تناسب اندام قادر به انجام آن است و ماجراجویی سخت نیازمند تجربه و مهارت قبلی، سطح مشخصی از توان و میل به مواجهه با ریسک و شرایط غیر منتظره است(غفوری،1397). عوامل مختلفی مربوط به مدیریت، محیط، تجهیزات، مشتری و حوادث پیش‌بینی نشده در بروز ریسک در فعالیت‌ ماجراجویانه موثر است(بنت‌لی و همکاران[19]،2007). در کشور ما نیز استانداردهایی برای الزامات مدیریت ایمنی و آگاهی‌بخشی به شرکت‌کنندگان گردشگری ماجراجویانه تدوین شده که شامل استاندارد ایزو 21101 در رابطه با نحوه مدیریت ایمنی دستگاه ذیربط گردشگری ماجراجویانه؛ استاندارد شماره 17273 در خصوص حداقل صلاحیت‌های راهنمایان و استاندارد شماره 19030 که حداقل اطلاعات ایمنی را به شرکت‌کننده، پیش، هنگام و پس از فعالیت ماجراجویانه ارائه می‎دهد(استاندارد ملی ایران، گردشگری ماجراجویانه،1393).

      در بین تحقیقات پیشین، غفوری(1397) تبلیغات و ارائه خدمات با کیفیت به گردشگران ماجراجویانه، جذب سرمایه‌گذار، تقویت زیرساخت‌، یکدلی جمعی بین سیاست‌گذاران، فعالان گردشگری و افراد بومی و غیربومی و برنامه‌ریزی صحیح را از عوامل جذب گردشگر ماجراجویانه به کشور می‌داند. آزادی(1396) با تأکید بر نقش بازاریابی حسی، مؤلفه‌های تبلیغاتی مؤثر بر جذب مخاطب ورزش ماجراجویانه را به ترتیب مفهوم تجربه زنده ورزش ماجراجویانه، ایجاد تمایز با نمایش لذت و هیجان ورزش ماجراجویانه، استفاده از شبیه‌ساز و ابزارهای واقعیت مجازی، ایجاد شبکه‌ اختصاصی، کلیپ‌ و بازی‌ ماجراجویانه، بازاریابی توصیه‌ای، تبلیغ در شبکه مجازی و رسانه‌ دانسته است. گنجی‌ایمچه(1396) نیز کمبود امکانات و زیرساخت‌ها را مانع مهم تبدیل شهرستان‌های اردبیل به قطب گردشگری ماجراجویانه می‌داند. در تحلیل فرصت‌های گردشگری ماجراجویانه منطقه گرندکچ[20]در آلبرتا[21] کانادا(2001) نیز راهبردهایی شامل توسعه تولید، مدیریت منابع، مشارکت اجتماعی و توسعه بازار گردشگری ماجراجویانه آمده است(مجیدی و محرم زاده،1395). صفاری و شریفی‌فر(1394) توجه به عناصر آمیخته بازاریابی و تبلیغات را در جذب مشتری این نوع گردشگری مؤثر دانسته اند و بر ارتقای کیفیت خدمات متناسب با استاندارد جهانی تأکید کردند. مطالعه کاظمی(1394) بین ایجاد تجهیزات و امکانات، خدمات گردشگری و توسعه ورزش ماجراجویانه بانجی جامپینگ در منطقه توچال رابطه معناداری را نشان داد. یاسمی(1393) نیز به کمبود مسابقات ورزشی ماجراجویانه، نبود حامیان و بیمه و تأمین امنیت، لزوم مشارکت و رقابت سالم بین ارگان‌های اثرگذار، رفع موانع سرمایه‌گذاری، حمل و نقل، جامعه محلی آموزش‌دیده، ساخت مسیر سایت‌های گردشگری و مدیریت درست زیرساخت‌ها و حفظ محیط زیست اشاره دارد. خاکساری و دهقانی(1393) نیز برنامه‌ریزی مناسب و استفاده از فرصت‌ها را در رونق گردشگری ماجراجویانه کویرنوردی موثر دانسته اند و معین‌فرد و همکاران(1393) بر تعامل آگاهانه و سازنده میان سازمان‌های مختلف ذینفع در توسعه گردشگری ورزشی تأکید نموده‌اند. آنان کاربرد اینترنت را به عنوان یکی از مهمترین تغییرات فناورانه برای توسعه گردشگری ورزشی مؤثر دانسته و بیان کردنده اند این فناوری در تمام زنجیره توزیع خدمات گردشگری ورزشی تغییر شگرفی ایجاد کرده‌است. به نقل از آنان در راستای پرورش متخصصان گردشگری ورزشی، آمایز[22](2011) در تحقیق خود به اهمیت برنامه‌ریزی و پرورش نیروهای متخصص جهت مدیریت سازمان‌های مرتبط با گردشگری اشاره می‌کند. سوارت و باب[23](2007) نیز یکی از موضوعات کلیدی توسعه گردشگری ورزشی را آموزش، تعلیم و توسعه مهارت‌ها دانسته اند و کارلیس[24](2006) نیز توسعه آینده گردشگری ورزشی کانادا را به طور ویژه وابسته به پرورش متخصصان تحصیلکرده و جوان قلمداد کرده است. انجمن تجاری سفرهای ماجراجویانه(ATDI ،2011) براساس شاخص‌هایی شامل سیاست‌گذاری دولت و هماهنگی بخش خصوصی و عمومی، ایمنی و شفافیت بالا و هشدارهای سفری پایین سلامت، خدمات بهداشتی، کارآفرینی و شاخص آزادی اقتصاد، کار و تجارت، آزادی سرمایه‌گذاری، آزادی کاری و مالیاتی، بشردوستی، زیرساخت‌ سخت گردشگری ماجراجویانه اعم از جاده، فرودگاه، امکانات سکونت و زیرساخت‌ نرم مانند نقشه مسیرها، بستر فرهنگی، برنامه آموزشی، غرفه‌های سازگار با محیط زیست و تصویر یک کشور در صنعت ماجراجویی، کشورهای جهان را در دو دسته توسعه یافته و در حال توسعه رده‍ بندی کرد. براساس این شاخص‌ها، ایران از بین 163 کشور در حال توسعه رتبه 86 را کسب کرد. هرچند کشورها از لحاظ منابع ماجراجویی اغلب هم سطح‌ بودند، اما نتایج نشان می‌داد سیاست‌گذاری و زیرساخت‌ها به ویژه بین ایران و بقیه متفاوت است. بنابراین تبلیغات، تسهیلات و سیاست‌ها سهم عمده ای در جذب گردشگر دارند. غفوری و همکاران(1392) نیز مهمترین عامل توسعه گردشگری ورزش‌های آبی در شهرهای ساحلی مازندران را تبلیغات و بازاریابی و بعد از آن عامل مدیریت دانستند و تحقیق صالح‌آبادی(1392) بین امکانات و خدمات گردشگری و توسعه ورزش پاراگلایدر روابطی معنادار را نشان داد. مطالعه رهنمایی و همکاران(1392) نیز توسعه گردشگری ماجراجویانه در محدوده غار آویشو را وابسته به توسعه مناسب مسیر دسترسی، ایجاد اقامتگاه، استقرار راهنما، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری و رفع محدودیت جهت جذب گردشگر بین‌المللی می‌داند. قدیری‌معصوم و وثوقی(1384) نیز راهکارهایی چون: شناسایی سایت‌های مناسب، ایجاد زیرساخت لازم با رویکرد توسعه پایدار، ایجاد فدراسیون گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه، سرمایه‌گذاری و برگزاری مسابقات بین‌المللی را پیشنهاد داده‌اند. در گزارشی دیگر، انجمن تجاری سفرهای ماجراجویانه در سال 2018 عواملی مانند ایجاد تصویر و بازاریابی مقصد، کارآفرینی، ایمنی، منابع فرهنگی، زیرساخت‌ها، منابع طبیعی، بهداشت، آموزش، سیاست‌های توسعه پایدار و زیست‌محیطی و منابع و استعداد فعالیت‌های ماجراجویانه را به عنوان شاخص‌های توسعه گردشگری ماجراجویانه تعیین کرد. براساس مطالعه گیدی[25](2017)، گردشگری ماجراجویانه یکی از مهمترین عوامل توسعه اقتصاد محلی شهرهای کوچک در آفریقای جنوبی شده و برای توسعه پایدار لازم است به راهبرد‌های بازاریابی و مدیریت گردشگری ماجراجویانه توجه شود. همچنین آلوز و همکاران[26](2017) اشاره می‌کنند که سود اقتصادی و اجتماعی حاصله از پهنه هر هکتار از مقاصد گردشگری ساحلی جنوب غرب اسپانیا در یک فصل بیشتر از متوسط سالانه هزینه‌ صرف شده در کل پروژه‌های مدیریت ساحلی است. مطالعه ژان هامرتون[27](2017)، نشان می‌دهد راهبرد‌های مدیریتی برای حفاظت پایدار محیطی و توسعه صنعت غواصی اسکوبا در پارک‌های دریایی اسپانیا مفید است و در صنعت گردشگری دریایی، مدیریت زیست محیطی سایت‌ها ضروری است. کارنیرو و همکاران[28](2016) نیز طیف وسیعی از شیوه‌های مدیریت توسعه پایدار و استفاده از توانمندی بومی و محصولات تجدید‌پذیر را برای مدیران گردشگری بیان کردند و تحقیق گیدی و وب[29](2016) حاکی از اثر فزاینده محیط طبیعی بر رفتار و انگیزه گردشگران ماجراجویانه است و وضعیت محیطی در جذب و بازگشت مجدد آنان به مقصدی خاص نقشی مهم دارد. همچنین بررسی انگیزه‌ گردشگران ماجراجو توسط ساتو و همکاران[30](2016) نشان داد افراد حرفه‌ای بیشتر به قصد هیجان و افراد وابسته به خانواده، به قصد تفریح به گردشگری ماجراجویانه می‌پرداختند. از این رو، بازاریابان گردشگری ماجراجویانه باید بدانند کلید بازاریابی موفق، هم به رضایت افراد با انگیزه‌ تفریحی و هم به ارائه همزمان تجربیاتی فوق‌العاده برای افراد با انگیزه‌ هیجانی وابسته است. نیراجان[31](2016) نیز چالش‌های توسعه گردشگری ماجراجویانه و اهمیت راهبرد‌ مناسب بازاریابی را در نپال ارزیابی کرد و بر توسعه زیرساخت‌ها، ایمنی و مدیریت ریسک تأکید نمود. مطالعه راکنز و همکاران[32](2015) به نقش راهنمایی در ارزش‌گذاری به مشتری و تجربه مثبت در فعالیت‌های ماجراجویی دوچرخه کوهستان و اسکی‌بازی اشاره کرده و مبیّن اهمیت دانش راهنمایان در مورد فعالیت، منطقه و مدیریت ایمنی است که تجاربی سرگرم‌کننده را با حداقل خطر برای شرکت‌کنندگان فراهم می‌کند. باکلی و همکاران[33](2014) نیز در طراحی مدل توسعه گردشگری ماجراجویانه با تأکید بر ورزش قایقرانی آب‌های خروشان به تأثیر مؤلفه‌های رضایت مشتری، تفاوت‌های فرهنگی و تکالیف ایمنی، تأکید کردند. همچنین مطالعه مای‌تینِن و پاجاری[34](2014) بر کارآفرینی و توسعه شرکت گردشگری ماجراجویانه تأکید دارد و نیاز به یک کارآفرین که سرمایه و شجاعت داشته باشد تا قیمت‌های مناسب در این صنعت فراهم کند را از چالش‌های صنعت گردشگری ماجراجویانه دانسته ‌است. بررسی تحقیقات گذشته نشان می‌دهد هرکدام بر جزئی از عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری به طورعام و گردشگری ماجراجویانه به طور خاص اشاره داشته‌اند. از این رو، با نگاه به بستر جغرافیایی و ظرفیت‌های طبیعی مرتبط با فعالیت‌‌های ورزشی ماجراجویانه در استان خوزستان، این تحقیق در صدد پاسخگویی به این پرسش است:

چه عوامل و مؤلفه‌های مؤثری را می‌توان در قالب الگویی جامع‌نگر، برای توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه استان خوزستان مورد توجه قرار داد؟ 

روش‌شناسی پژوهش

      این پژوهش کاربردی با رویکردی کیفی صورت گرفت و برای جمع‌آوری اطلاعات از مرور ادبیات تحقیق و مصاحبه استفاده شد. داده‌های حاصل از مصاحبه به روش گراندد تئوری(روش سیستماتیک اسـتراوس و کـوربین) کدگذاری و تجزیه و تحلیل شدند. پرداختن به جنبه‌های نهفته یک پدیده در حوزه علوم انسانی، اجتماعی و رفتاری، نیازمند کاربرد روشی کیفی در پژوهش است. تئوری‌سازی داده- بنیاد به طور استقرایی یک سلسله رویه‌ سیستماتیک را به کار می‌برد تـا الگویی نظری دربـاره پدیده مورد مطالعه ایجاد کند(استراوس و کوربین[35] ،2008). با توجه به کیفی‌‌بودن مطالعه، از روش نمونه‌گیری هدفدار ارجاعی زنجیره‌ای یا گلوله برفی و مصاحبه مستقیم با اساتید مدیریت‌ ورزشی، مدیران و خبرگان حوزه گردشگری ورزشی استفاده شد. معیار توقف نمونه‌برداری، رسیدن به اشباع نظری بود که در نهایت با تعداد 16 مصاحبه، نمونه‌گیری متوقف شد. برای تعیین موثق‌بودن داده‌ها از دو روش بازکدگذاری(پایایی بازآزمون) توسط پژوهشگر دیگر و روش بازبینی مصاحبه‌شوندگان استفاده شد. در روش بازکدگذاری، سه مصاحبه در اختیار محقق دیگری قرار گرفت و از این طریق میزان توافق کدگذاری، درجه ثبات و توافق مطلوب حاصل شد. همچنین برای تأییدپذیری از روش بازبینی مصاحبه‌شوندگان استفاده شد. کدگذاری‌ها در اختیار سه نفر مصاحبه‌شونده قرار گرفت و نظرات آنان اعمال و در نهایت مدل کلی تحقیق تأیید شد. در این پژوهش از مصاحبه 10 به بعد تعداد کدهای جدید بتدریج کاهش یافت؛ به‌طوری‌که از مصاحبه 13 به بعد کد متفاوتی یافت نشد. برای اطمینان از جامعیت و اعتبار پژوهش، فرایند گردآوری داده‌ها تا 16 مصاحبه ادامه یافت. سپس داده‌ها کدگذاری و تحلیل و از نتیجه گروه‌بندی کدها، مؤلفه‌ها و ابعاد شناسایی و طبقه‌بندی شدند.

یافته‌های پژوهش

     نمونه‌ای از کدگذاری داده‌های خام حاصل از مصاحبه‌ها و استخراج مفاهیم و مقولات در جدول 1 نشان داده شده است"

جدول1: نمونه‌ای از کدگذاری باز و واقعی

     از آنجا که فرایند تحقیق کیفی ماهیتی غیر خطی دارد، با انجام مکرر فرایند کدگذاری‌ها و به صورت نمونه کدگذاری ارائه شده در جدول1 مفاهیم، مقوله‌های فرعی و اصلی مدل مشخص شدند.

نتایج تجزیه و تحلیل کدگذاری‌های باز، محوری و انتخابی داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها که با روش تئوری‌سازی داده بنیاد انجام شده، در سه مقوله یا طبقه اصلی تعریف شد که با عنوان مکانیزم‌ها یا عوامل مدیریتی، عوامل محیطی یا زمینه‌ای و عوامل رفتاری یا محتوایی در جداول2، 3 و 4 بیان شده‌اند:

جدول2: مؤلفه‌های مدیریتی توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان

     بر اساس جدول2، با روش گراندد تئوری تعداد 8 مؤلفه به عنوان عوامل مدیریتی مؤثر بر توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان شناسایی شد. این مؤلفه‌ها شامل برنامه‌ریزی راهبردی، توسعه سازمانی، بازاریابی راهبردی، مشارکت‌ بین‌سازمانی، نظارت و کنترل، کارآفرینی، مدیریت سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک در حوزه گردشگری ماجراجویانه هستند.

جدول3: مؤلفه‌های محیطی(زمینه‌ای)در توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان

      طبق جدول3، با استفاده از روش تئوری‌سازی داده- بنیاد، تعداد 12 مؤلفه به عنوان عوامل محیطی موثر بر توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان مشخص شد. این مؤلفه‌ها شامل توسعه زیرساخت عمومی، توسعه زیرساخت‌ اختصاصی، ایمنی و امنیت، توسعه خدمات مسافرتی، رفاهی، بهداشت و درمان، راهنمایی، امدادرسانی و اسکان، توسعه فناوری، ملاحظات زیست‌محیطی و ملاحظات هواشناسی است.

جدول4: مؤلفه‌های محتوایی در توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان

      با توجه به جدول4 و با تکیه بر روش گراندد تئوری، تعداد 6 مؤلفه به عنوان عوامل یا مکانیزم رفتاری مؤثر در توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان شناسایی شد. این عوامل شامل توسعه آموزش، تحقیق و پژوهش، تربیت نیروی انسانی، توسعه فرهنگی و اطلاع‌رسانی و توجّه به ملاحظات فردی مشتریان در حوزه گردشگری ماجراجویانه است.

     از آنجا که در مدیریت، هر پدیده را می‌توان برحسب سه دسته عوامل ساختاری و یا مدیریتی[36]، زمینه‌ای یا محیطی[37] و محتوایی[38] تجزیه و تحلیل کرد، در این مطالعه نیز به عنوان چارچوبی پایه، از الگوی سه شاخگی(3c) جهت تحلیل و گروه‌بندی مؤلفه‌ها و ابعاد توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان استفاده شد. براساس این الگو ارتباط بین عوامل محتوایی، ساختاری و یا سازمانی و زمینه‌ای یا محیطی بگونه‌ای است که هیچ پدیده یا رویداد سازمانی نمی‌تواند خارج از تعامل این سه شاخه صورت گیرد(میرزایی اهرنجانی و امیری،1377).

شکل1: چارچوب مدل سه شاخگی(3c) توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان

       در نظریه‌سازی داده- بنیاد، هدف از مرحله کدگذاری محوری، تعیین رابطه بین مقوله‌ها و طبقات ایجاد شده در مرحله کدگذاری باز است. این عمل بر اساس مدل پارادایم صورت می گیرد و کمک می‌کند تا فرایند نظریه‌پردازی به سادگی انجام شود. در کدگذاری محوری، با شناسایی پدیده محوری، شرایط علی تشریح و تعاملات(راهبردها) مشخص می‌شوند. همچنین شرایط میانجی و بستر شناسایی و نتایج تعاملات برای این پدیده معین می‌شود(کندال، 1999). شکل 2 بیانگر مدل پارادایم و کدگذاری محوری این پژوهش است:

شکل2: کدگذاری محوری و مدل پارادایمی(الگوی نظری پژوهش)

بحث و نتیجه گیری

      در بررسی ابعاد پارادایم کدگذاری، دیده می‌شود که توسعه گردشگری ماجراجویانه در استان خوزستان به عنوان مقوله محوری در نظر گرفته شده است؛ از آن منظر که ردپای آن به نحوی در بخش‌های مختلف وجود دارد و با نقشی محوری، دیگر مؤلفه‌ها را حول خود جمع می‌کند. براساس مدل پارادیم، شرایط علی مجموعه‌ای از شرایط است که بر مقوله محوری اثرگذارند که در این پژوهش، فقدان مکانیزم‌های مدیریتی، بستر محیطی و رفتاری مناسب، به عنوان عوامل علّی بر عدم تحقق پدیده محوری و توسعه گردشگری ورزشی ماجراجویانه در استان خوزستان مؤثرند. کنش‎ها نیز اقدامات هدف‌مندی هستند که راه‌حل‌هایی را برای تحقق پدیده مورد نظر فراهم می سازند و منجر به پیامدها می‌شوند. براساس یافته‌ها، مکانیزم‌های مدیریتی شامل مؤلفه‌هایی چون: تدوین برنامه راهبردی، توسعه سازمانی، برنامه جامع بازاریابی، مشارکت بین سازمانی، نظارت و کنترل، مدیریت کارآفرینی و سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک، به عنوان کنش‌های موثری به شمار می آیند که منتج به پیامدها در جهت توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه خواهند شد. این اقدامات نیز خود تحت تأثیر شرایط مداخله‌گر یا میانجی است که مجموعه‌ای از متغیرهای واسط و تسهیل‌گرند که در این پژوهش مؤلفه‌هایی چون: توسعه آموزش و پژوهش، تربیت نیروی انسانی، بسترسازی فرهنگی، آگاهی‌بخشی عمومی و ملاحظه فردی مشتریان به عنوان عوامل میانجی تعریف شده‌اند. بستر و شرایط زمینه‌ای حاکم، عوامل خاص مؤثر بر راهبرد یا کنش‌ها هستند که در این پژوهش عواملی مانند توسعه زیرساخت‌ عمومی و اختصاصی، توسعه ایمنی و خدمات مسافرتی، رفاهی و بهداشت، خدمات راهنمایی، امدادرسانی و اسکان، توسعه فناوری و ملاحظات زیست‌محیطی و هواشناسی به عنوان مکانیزم‌های محیطی، اثربخشی راهبردهای مدیریتی را متأثر می‌سازند. براساس مدل پارادایم، پیامدها، نتایجی‌اند که در نهایت به دنبال راهبردها و کنش‌ها حاصل می‌شوند که بسط و گسترش رشته‌های ورزشی ماجراجویانه مستعد در استان خوزستان و توسعه پایدار گردشگری ماجراجویانه، از جمله نتایجی است که تحقق آن مورد انتظار است.

      براساس گراندد تئوری، عوامل مدیریتی موثر بر توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان شامل برنامه‌ریزی‌ راهبردی، توسعه ‌سازمانی، بازاریابی راهبردی، مشارکت بین‌سازمانی، نظارت، کارآفرینی، مدیریت سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک است. تدوین برنامه‌ راهبردی، لزوم برنامه‌ درازمدت توسعه هر یک از رشته‌های ورزشی ماجراجویی و نیز بهبود تفکر راهبردی در مدیران را می‌طلبد؛ چنان که خاکساری و دهقانی(1393) و ژان‌هامرتون(2017) نیز بر برنامه‌ریزی جامع و راهبرد‌های مدیریتی تأکید داشته و غفوری و همکاران(1392) عامل مدیریت را مهمترین عامل مؤثّر در توسعه گردشگری ورزشی دانسته اند. توسعه سازمانی بر تأسیس باشگاه‌ها، هیئت‌، انجمن‌ها و برگزاری مسابقات و رویدادهای داخلی و بین‌المللی ورزش‌های ماجراجویانه اشاره دارد؛ به طوری که قدیری و وثوقی(1384) نیز به راه‌اندازی فدراسیون و برگزاری مسابقات بین‌المللی ماجراجویانه و یاسمی(1393) به کمبود مسابقات ورزشی ماجراجویانه اشاره داشته اند. بازاریابی راهبردی نیز در بردارنده سلسله اقداماتی چون: اتخاذ برنامه‌ تبلیغی و عملیات بازاریابی مناسب، شناخت نیاز انگیزشی مشتریان، امکانات و تورهای ارزان‌‌قیمت و توسعه برند گردشگری ماجراجویانه استان است. صفاری و شریفی‌فر(1394) و غفوری(1397) نیز بر عناصر آمیخته بازاریابی، تبلیغات و ارائه خدمات با کیفیت و آزادی(1396) بر اهمیت نقش بازاریابی حسی تاکید کرده است. مطالعات آلوز و همکاران(2017)، نیراجان(2016) و گیدی(2017) نیز راهبرد‌های مناسب بازاریابی را از شروط توسعه پایدار گردشگری ماجراجویانه دانسته‌اند و گزارش ATDI در سال 2018 هم تصویر و بازاریابی مقصد را به عنوان شاخص‌ توسعه گردشگری ماجراجویانه بیان می‌کند. در مطالعه حاضر، مشارکت بین‌سازمانی مبیّن تقویت هماهنگی بین سازمان‌ها و مشارکت همه ذینفعان، تعامل با نهادهای امنیتی و بهره‌جستن از افراد محلی در ارائه خدمات گردشگری ماجراجویانه است. معین‌فرد و همکاران(1393) و یاسمی(1393) نیز مشارکت عمومی و تعامل سازنده بین بخش‌های ذینفع را لازم دانسته و در مطالعه منطقه گرندکچ کانادا مشارکت اجتماعی به عنوان یک راهبرد توسعه گردشگری ماجراجویانه آمده و غفوری(1397) یکدلی جمعی را در جذب گردشگر ماجراجویانه موثر قلمداد کرده است. در مطالعه حاضر، نظارت و کنترل نیز مستلزم ارزیابی مستمر و نظارت بر بازار و قیمت کالا و خدمات است. کارآفرینی حمایت از تولید و نوآوری را می‌طلبد و مدیریت سرمایه‌گذاری مستلزم حمایت و تسهیل ‌سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری ماجراجویانه است. از این منظر، مطالعه مای‌تینِن و پاجاری(2014)، ضمن تأکید بر کارآفرینی به لزوم قیمت‌‌گذاری مناسب در این صنعت اشاره دارد. تحقیق منطقه گرندکچ کانادا، بر راهبرد توسعه تولید و گزارش ATDI در سال 2011 بر کارآفرینی تأکید دارند. قدیری و وثوقی(1384)، غفوری(1397) و یاسمی(1393) نیز به جذب سرمایه‌گذار و کلت و راسل(2009) به نقش حامی مالی در صنعت ورزش‌ ماجراجویانه اشاره کرده‌اند. در تحقیق حاضر، مدیریت ریسک بر پیشگیری از حوادث، امنیت و مدیریت بحران متمرکز است. در این راستا بنت‌لی و همکاران(2007) نیز بر توجه به عوامل مدیریت محیط، تجهیزات و حوادث پیش‌بینی نشده و نیراجان(2016) بر ایمنی و مدیریت ریسک تأکید کرده و تدوین استانداردهای ایزو21101؛ استاندارد17273 و استاندارد19030همه مبیّن لزوم توجّه به مدیریت ایمنی گردشگری ماجراجویانه در کشور ماست. از این رو، سهم مؤلفه‌های مدیریتی در توسعه گردشگری ماجراجویانه آن چنان که در تحقیقات گذشته آمده و همان گونه که در الگوی پارادایم مطالعه حاضر در قالب مؤلفه‌هایی چون: برنامه‌ریزی‌راهبردی، توسعه‌سازمانی، بازاریابی، مشارکت، نظارت، کارآفرینی، سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک تعریف شده‌اند، بیانگر اهمیت مکانیزم‌های مدیریتی و جایگاه ارتباطی آن با سایر مؤلفه‌‌ها در سوق دادن و هدایت تمامی فعالیت‌ها به سمت پیامدهای مطلوب در توسعه گردشگری ماجراجویانه است. 

     در مطالعه حاضر، عوامل محیطی موثر بر توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان شامل توسعه زیرساخت‌ عمومی و اختصاصی، ایمنی و امنیت، خدمات مسافرتی، رفاهی، بهداشت و درمان، خدمات راهنمایی، امدادرسانی، اسکان، توسعه فناوری، ملاحظات زیست‌محیطی و هواشناسی است. توسعه زیرساخت‌ عمومی دربردارنده گسترش حمل و نقل، راه و خدمات زیربنایی است و توسعه زیرساخت اختصاصی بر مکان‌گزینی مناسب و تجهیز سایت‌های گردشگری ماجراجویانه تأکید دارد. همراستا با این نتایج، گنجی‌ایمچه(1396) کمبود امکانات و زیرساخت‌ را مانع ایجاد قطب گردشگری ماجراجویانه دانسته و نیراجان(2016) نیز بر توسعه زیرساخت‌ها تأکید کرده و گزارش ATDI در سال 2011 ، جاده، فرودگاه، سکونت‌گاه و مسیر پیاده‌روی را از زیرساخت‌های‌ سخت لازمه گردشگری ماجراجویانه می‌داند. قدیری‌معصوم و وثوقی(1384) به مکان‌گزینی مناسب سایت‌ها و ایجاد زیرساخت با رویکرد توسعه پایدار و کاظمی(1394) و صالح‌آبادی(1392) به رابطه معنادار بین امکانات و خدمات گردشگری و توسعه ورزش ماجراجویانه اشاره می‌کنند. در این پژوهش، ملاحظات ایمنی و به طورکلی ضرورت امکانات و تجهیزات استاندارد، ایمنی مسیرها و کاربرد شبیه‌سازها در آموزش مشتریان مبتدی را گوشزد می شود. گزارش ATDI در سال‌های 2011 و 2018  نیز ایمنی و شفافیت بالا و هشدارهای سفری پایین سلامت را به عنوان شاخص توسعه گردشگری ماجراجویانه مطرح می کنند و نیمو و همکاران(2007) شرایط امن تمرین را عامل افزایش محبوبیت ورزش‌ ماجراجویانه می‌دانند. توسعه خدمات مسافرتی نیز مستلزم افزایش آژانس‌ها و تسهیلات در صدور روادید است و توسعه خدمات رفاهی، وجود رستوران‌، امکانات بهداشتی، فروشگاه‌ خرید عمومی و خرید تجهیزات تخصصی ورزش‌ ماجراجویانه را در منطقه می‌طلبد. همچنین معاینات و واکسیناسیون، تأمین دارو و استقرار مراکز درمانی، خدمات بیمه همه در حیطه توسعه بهداشت و درمان قرار دارند. گزارش ATDI سال 2018 نیز بر شاخص سلامتی و بهداشت و مطالعه یاسمی(1393) بر خدمات بیمه‌ در توسعه پایدار گردشگری ماجراجویانه اشاره دارد. خدمات راهنمایی نیز مستلزم تهیه گشت‌نامه، بروشور اطلاع‌رسانی، افراد مطلع محلی و راهنمایان حرفه‌ای است. در این راستا راکنز و همکاران(2015)، دانش راهنمایان و مهارت‌های سازمانی آنان را مهم دانسته اند‌ و به عقیده رهنمایی و همکاران(1392) حضور راهنما لازمه توسعه گردشگری ماجراجویانه است. توسعه خدمات امدادرسانی هم نیازمند استقرار مراکز امداد و نجات، اورژانس و هلال‌احمر و ارائه کمک‌های اضطراری در مناطق گردشگری ماجراجویانه و توسعه خدمات اسکان نیز مستلزم ایجاد هردو کمپ و مراکز اسکان صحرایی و هتل‌ها و مراکز اقامتی مجهز در منطقه است؛ چنان که در شاخص‌های توسعه در گزارش ATDI در سال 2011 نیز بر این بخش تأکید شده است. بنا به یافته‌های تحقیق حاضر، توسعه فناوری با کاربرد فناوری‌های نو در تجهیزات و همچنین ایجاد نوآوری در انواع رشته‌های ورزشی ماجراجویانه محقق خواهد شد. همخوان با این نتایج، معین‌فرد و همکاران(1393) به اهمیت فناوری‌ مهم اینترنت در توسعه گردشگری ورزشی اشاره می‌کنند. همچنین اتخاذ محدودیت تعداد بازدید‌کننده در مناطق حفاظت شده، حفظ تنوع اقلیمی و جغرافیای منطقه، ممنوعیت روشن‌کردن آتش و استفاده از مواد مخرّب محیط زیست، توجه به چشم‌انداز محیطی و کاربرد منابع انرژی تجدید‌پذیر، همگی فعالیت‌هایی هستند که در راستای ملاحظات زیست‌محیطی باید مورد توجّه قرار گیرند. همراستا با این یافته‌ها، یاسمی(1393)، کارنیرو و همکاران(2016) و ژان هامرتون(2017) نیز بر حفظ محیط زیست و مدیریت پایدار تأکید دارند. از این رو، آنچه از تحقیق حاضر و پژوهش‌های گذشته برمی‌آید، تحقق پیامدهای مطلوب در توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه در استان خوزستان نیازمند توجه به ارتباط این مقوله محوری با عوامل زمینه‌ای و بستری مؤثر است. بنابراین توجه به توسعه زیرساخت‌ عمومی و اختصاصی، ایمنی و امنیت، خدمات مسافرتی، رفاهی و بهداشت، خدمات راهنمایی، امداد، اسکان، فناوری و ملاحظات زیست‌محیطی و هواشناسی از الزامات این مهم است.

     عوامل دیگر مؤثر بر توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان شامل توسعه آموزش، پژوهش، تربیت نیروی انسانی، توسعه فرهنگی، اطلاع‌رسانی و توجّه به تفاوت فردی مشتریان هستند. توسعه آموزش با آموزش مجریان و نیز افراد محلی و همچنین ایجاد مراکز آموزش مناسب شرکت‌کنندگان مبتدی در فعالیت ماجراجویانه امکان‌پذیر است و توسعه پژوهش در گرو حمایت از طرح‌های پژوهشی، ایجاد مراکزR&D و چاپ کتب و نشریات تخصصی در حوزه گردشگری ماجراجویانه است و تربیت نیروی‌انسانی مستلزم برگزاری دوره‌های مربیگری، دوره‌های تخصصی ویژه پرسنل و مدیران باشگاه‌ها و آژانس‌های گردشگری ماجراجویانه است. در این راستا تحقیقات کارلیس(2006)، سوارت و باب(2007) و مایز(2011) نیز بر اهمیت آموزش و تربیت متخصصان در توسعه گردشگری ورزشی تأکید دارند. براساس یافته‌های تحقیق، سازگاری با تعصبات مذهبی و فرهنگی، آگاهی‌ از ماهیت فرهنگی ورزش‌ ماجراجویانه و ارتقای فرهنگ گردشگرپذیری همگی شاخص‌های توسعه فرهنگی و ملزومات اصلاح رفتاری در حوزه گردشگری ماجراجویانه خواهند بود. باکلی و همکاران(2014) در طراحی مدل توسعه گردشگری ماجراجویانه به در نظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی اشاره کرده‌اند و گزارش ATDI در سال 2011 بر توسعه بستر فرهنگی تأکید دارد. توسعه اطلاع‌رسانی نیز مستلزم راه‌اندازی سایت‌‌ اینترنتی، بهره‌گیری از رسانه، مرکز اطلاع‌رسانی مناسب و آگاهی از آداب و رسوم محلی است. در این راستا معین فرد و همکاران(1393) به بهره‌گیری از اینترنت و ارائه اطلاعات اشاره کرده‌اند. توجه به نیاز و گرایش‌ رفتاری مشتری نیز از ملزومات توسعه گردشگری ماجراجویانه است که در این راستا باید به تناسب امکانات با علائق خاص و ارائه اطلاعات در زمینه تناسب فعالیت‌ ماجراجویی با افراد متفاوت از لحاظ جنس، سن و توانایی جسمی و روانی توجه کرد؛ چنان که گیدی و وب(2016) و باکلی و همکاران(2014) نیز بر اهمیت شناخت تفاوت‌های انگیزشی و مؤلفه‌ رضایت مشتری تأکیدکرده و ساتو و همکاران(2016) توجه به نیازهای فردی را کلید بازاریابی موفق گردشگری ماجراجویانه دانسته‌اند. بنابراین تحلیل این یافته‌ها و نتایج تحقیق حاضر بیانگر این است که عدم توجه به نقش مداخله‌گر مؤلفه‌های رفتاری و توسعه این عوامل، بر تحقق پیامدهای مطلوب در توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه استان خوزستان اثری بازدارنده‌ دارد و از سویی اهتمام بر توسعه آموزش، پژوهش، منابع انسانی، فرهنگ، آگاهی‌بخشی و توجه به روحیات مشتری، شرایط رفتاری مطلوبی را فراهم می‌سازد که شتاب‌دهنده فرایند توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه در استان خوزستان خواهند بود.    

    در نتیجه‌گیری نهایی باید گفت که کاربرد روش گراندد تئوری در ترسیم الگوی کیفی توسعه گردشگری ورزش‌های ماجراجویانه استان خوزستان و بهره‌گیری توأمان از مدل سه شاخگی به منظور تضمین بررسی جامع و شمولیت همه عوامل اثرگذار بر توسعه گردشگری ماجراجویانه، توانست ضمن شناسایی و موشکافی همه مؤلفه‌ها، ابعاد سه‌گانه مدیریتی، محیطی و رفتاری مؤثر بر توسعه گردشگری ماجراجویانه استان خوزستان و همه عوامل مرتبط را به وضوح برای مدیران و مسئولان برنامه‌ریز و اجرایی در حوزه گردشگری استان خوزستان مشخص نماید تا بتوانند با بهره‌برداری از این نتایج در مسیر توسعه این شاخه از گردشگری ورزشی در استان خوزستان گام‌های موثرتری بردارند.